[شماره صفحه واقعی : 2]

ص: 2887

[شماره صفحه واقعی : 3]

ص: 2888

[شماره صفحه واقعی : 4]

ص: 2889

[شماره صفحه واقعی : 5]

ص: 2890

[شماره صفحه واقعی : 6]

ص: 2891

[شماره صفحه واقعی : 7]

ص: 2892

[شماره صفحه واقعی : 8]

ص: 2893

[شماره صفحه واقعی : 9]

ص: 2894

[شماره صفحه واقعی : 10]

ص: 2895

[شماره صفحه واقعی : 11]

ص: 2896

صحنه های گونه گونی همزمان، تلاش کند و همه سویه و ژرف بیندیشد.

پیدا است که از جمله کارهای بایسته در این عرصه، تدوین متون آموزشی است.

از این روی، برای برداشتن گامی هر چند کوچک، به سال 1378، « دفتر تألیف و نشر متون درسی حوزه» در حوزه قم بنیان گذارده شد تا افزون بر نگارش و سامان دهی متن های درسیِ مورد نیاز حوزه ها، نشر پیراسته وچشم نواز آن ها را به عهده گیرد.

صاحب نظران و بزرگانی مانند آیت اللّه شهید صدر و مرحوم شیخ محمّدرضا مظفر _ رحمه اللّه علیهما_ گام هایی بلند در این راه برداشته اند. این دفتر همه آن تلاش ها را ارج می نهد و خود را ادامه دهنده کوچک راه آن بزرگان و مُلهَم از آنان می داند.

ناگفته پیدا است که هرگز در صدد نیستیم کاری کنیم تا بنیه علمی دانش پژوهان حوزه سست گردد یا از ژرفایی و عمق و دقّت دروس کاسته شود؛ بلکه تلاش می کنیم تا با بهره گیری از ارشاد و راهنمایی زعمای حوزه و مدرّسان و صاحب نظران، در زمینه هایی که احساس نیاز می شود، متونی پدید آوریم که علاوه بر دارا بودن ضوابط درسی، بر عمق و دقّت و غنای علمی دانش پژوهان حوزه بیفزایند و به شکلی سهل تر و در مدّتی کوتاه تر، مطالب افزون تری به آنان بیاموزند.

این دفتر، جوانه ای است شاداب بر پیکر تنومند و کهن و ریشه دار حوزه که امید است با همراهی و همکاری بزرگان و مدرّسان و صاحب نظران، بپاید و دوام یابد و گامی هر چند کوتاه در راه تعالی حوزه های علوم دینی بردارد.

از این رو، با فروتنی، از همه این بزرگواران، انتظار همدلی و همراهی داریم و با خضوع از ایشان می خواهیم از ارائه طریق و راهنمایی و انتقاد و اظهار نظر دریغ نورزند و از این رهگذر، موجبات خشنودی صاحب حوزه، حضرت بقیّه اللّه الأعظم _ عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف _ را فراهم آورند.

بنای دفتر بر این است که همواره در بهسازی و اصلاح و رفع نقایص متون درسی بکوشد و به مجرّد این که اصلاح، تکمیل، و یا تعویض متنی را لازم دید، به آن اقدام ورزد.

کتاب حاضر به خامه یکی از فاضلان حوزه، جناب استاد آقای سیّد ابوالقاسم حسینی (ژرفا)، مطابق سرفصل های مصوّبِ گروه ادبیّات فارسیِ دفتر، به منظور تدریس در هشتاد ساعت درسی در دوره سطح یک حوزه، تألیف شده است.

در نیاز شدید به آموختن ادبیّات فارسی وآیین نگارش، جای هیچ گونه شکّی نیست و این که «دفتر تألیف و نشر متون حوزه» نخستین متن درسی را در این زمینه فراهم آورده است، نشانه توجّه ویژه بدین موضوع است.

از همه صاحب نظران و مدرّسان تقاضا می شود که انظار خود را در خصوص اثر حاضر به نشانی «قم، ص پ916» با این دفتر در میان گذارند.

دفتر تألیف و نشر متون درسی حوزه زمستان 1379

[شماره صفحه واقعی : 13]

ص: 2898

استفاده پراکنده از آن منبع است. روشن است که منابع مذکور برای مطالعه استادان و نیز مراجعه تکمیلی طلاّب و دانشجویان ادب پژوه بسی مفید خواهند بود. نیز سزاوار است قدردان همرایی ها و همراهی های برادران و سرورانی باشم که با یاری ها یا تذکارهای بجا، مرا رهین لطف خویش ساختند، به ویژه حضرات رضا مختاری، محسن صادقی، محمّد اسفندیاری، محمّدرضا موحّدی، رضا بابایی، احمد شهدادی، رضا مؤذّن زاده، عبدالرّحیم موگهی، حیدرعلی جهان بخشی، و هادی ربّانی. برای این گرانمایگان و همه استادان، طلاّب، و دانشجویانی که در طول سال های درس و بحث، خوشه چین دانش و معرفتشان بوده ام، سرسبزی جان و شادابی تن را آرزومندم. امید است این رنج که برده ام به ثمر نشیند، بدین سان که قلمی در سایه آن بار گیرد و حکمتی از آن بجوشد. کاش هر که از این رهگذر ثمری بَرد، مرا و نیاکانم را با دعای خیر یاد آورَد و راستگاری و رستگاری ام در رکاب مولانا صاحب الأمر _ عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف _ را از رَبِّ شهیدان طلب کند. چنین باد،

بمنّه و کرمه!

میلاد مبارک حضرت ولی عصر (علیه السلام)

شعبان 1421 / آبان 1379

سید ابوالقاسم حسینی (ژرفا)

[شماره صفحه واقعی : 15]

ص: 2900

[شماره صفحه واقعی : 17]

ص: 2902

جلوه کند. درستی سخن در دانش های دستور زبان، لغت، بافت شناسی و ساخت شناسی ارزیابی می گردد. از این رو، نوشته درست آن است که با معیارهای این چهار دانش برابری کند. نیز برای شیوانویسی (فصیح و بلیغ نویسی) راهکارهایی یافت می شوند که در دانش های معانی، بیان، بدیع، و سبک شناسی مطالعه می گردند. در اثر حاضر می کوشیم که راهکارهای درست نویسی و شیوانویسی را مرور کنیم. البتّه وظیفه این اثر، ارائه خطوط اصلی است تا مشتاقان، به فراخور حال و توان، آنها را پی گیرند و تجربه نمایند. ناگفته نگذاریم که معمولاً جز با درست نویسی، شیوانگاری ممکن نیست. برخی بر این عقیده اند که کسی با آموختن قواعد درست نویسی، به ویژه دستور زبان، نویسنده نمی شود. ما نیز با این گروه همنواییم، امّا نباید از این مقدّمه درست به نتیجه ای نادرست رسید. آموختن قواعد درست نویسی، برای نویسنده شدن «کافی» نیست، امّا مسلّماً «لازم» است. مشکل امروز ما این است که قواعد درست نویسی را بَد می آموزیم، یعنی آنها را به مثابه ضوابطی خشک و غیر کاربردی تعلیم می دهیم. هر نویسنده خوب باید قواعد را فراگیرد تا هم از راهی کوتاه به مقصد برسد و هم بتواند پشتوانه اصولی و استدلالی برای کار خود فراهم آورَد و هم در آموزشِ سبْک و شیوه خویش به دیگران موفّق باشد.

به خاطر آنها باید تعدیلی در اثر خود پدید آوریم کدام هایند؟ این ملاحظات را نیز باید در نگارش اثر مورد نظر قرار دهیم.

طول سالیان، به گونه ای منظّم مضبوط گردد تا در مرحله تهیه طرح از آن بهره وری شود.

_ درک غلط از دنیا

_ درک غلط از زهد

_ فهم نادرست از توکّل

_ عافیت طلبی

_ تأثیرپذیری از مسیحیت

_ شکست های اجتماعی

تهیه طرح، عملی تدریجی و نیازمند حوصله است.

باید به عرق ریزی روح، تن داد تا آرام آرام چهارچوب و نظامی مدوّن و منطقی بر ورق نقش پذیرد.

توصیه می شود که این مرحله با تأمّل کافی و ضمن پرهیز از هرگونه شتابزدگی صورت پذیرد.

طرحِ استوار و منطقی در همه مراحل نگارش اثر، راهنما و پشتوانه نویسنده است.

اکنون نمونه ای از چهارچوب برای یک موضوع متداول تقدیم می شود؛ که عبارت است از «زندگی نامه» .

اگر موضوعِ نوشته، زندگی نامه شخصیتی باشد، طرح را باید چنین تنظیم کرد:

_ مقدّمه در معرّفی اجمالی

_ ولادت و زادگاه

_ دوران کودکی تا جوانی و تحصیل

_ ازدواج و خانواده و فرزند

_ دوران میان سالی و پیری _ خصوصیات اخلاقی و شخصیتی

_ آثار

_ ارکان اندیشه و سَبْک

_ وفات و آرامگاه

اگر طرح نوشته منظّم و دقیق باشد، این امتیازات را پدید می آورد:

_ چهارچوب موضوع را تعیین می کند.

_ به نوشته نظم و انسجام می دهد.

_ بر سرعت نگارش می افزاید.

_ دقّت را افزون می سازد.

_ فرصتِ نگرشی همه جانبه به موضوع را ایجاد می کند.

(فیش) گردآوری می شوند. یعنی در این مرحله، باید اطّلاعات کاملاً جزئی و دقیق و بر اساس سیر پیش بینی شده در طرح تهیه شوند. به این منظور، حتماً باید از برگه پژوهشی استفاده شود. در این برگه ها، هم موضوعات و زیرموضوعات عنوان مناسب می یابند و هم مآخذ ذکر می شوند. پس از تهیه همه برگه ها، کار دسته بندی و تنظیم آنها آغاز می شود. از آغاز نباید شماره مسلسل برگه ها را تعیین کرد، بلکه پس از اتمام برگه برداری، برگه های هم موضوع، به تناسب طرحِ پیش بینی شده، کنار هم قرار می گیرند و با رعایت سیر منطقی و توالی زنجیره ای، شماره گذاری می شوند. به این ترتیب، موادّ خام اثر به صورت کامل و منظّم فراهم می آید. البتّه برای حفظ ترتیب برگه های مرتبط، لازم است شماره ابتدایی یا خام در طول کار بر هر برگه ثبت شود. در این جا، یک برگه پژوهشی نمونه، البتّه در قطع کوچک تر از حدّ معمول، معرّفی می شود و در قلمرو همان مثال پیشین تنظیم می گردد. شماره خام و مسلسل را به صورت فرضی نهاده ایم:

موضوع کلّی: اسلام، دین اجتماعی است.

شماره خام: 1 / 67

شماره مسلسل: 102

موضوع جزئی: شاهد قرآنی

مأخذ: التّبیان، 3 / 588.

در سوره مائده، آیه 67 آمده است:

یا اَیها الرَّسُولُ بَلِّغْ ما اُنْزِلَ إِلَیکَ مِنْ رَبِّکَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ.

ای پیامبر آنچه از سوی پروردگارت بر تو نازل شده است [به مردم] برسان؛ و اگر چنین نکنی، رسالت او را ادا نکرده ای. این آیه، «آیه تبلیغ» نام دارد و متکلّمان و مفسّران شیعه و نیز برخی اهل سنّت آن را

موضوع کلّی:

شماره خام: 2 / 67

شماره مسلسل: 103

موضوع جزئی:

مأخذ: درباره امامت علی (علیه السلام) و واقعه غدیر خم می دانند. آنچه از این آیه و آیه بعد مورد نظر ما است، شأن نزول آن است که از مسائل مهمّ اجتماعی و سیاسی است. در شأن نزول این آیه از امام باقر و امام صادق (علیهما السلام) روایت شده است:

چون به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) وحی شد که علی (علیه السلام) را به جانشینی خود بگمارد، حضرت نگران بود که مبادا این امر بر گروهی از صحابه گران آید، پس خداوند این آیه را برای تشجیع آن حضرت در قیام به این امر نازل کرد.

[شماره صفحه واقعی : 24]

ص: 2909

چند نکته درباره برگه پژوهشی (= فیش):

_ اندازه مناسب برگه 1712 سانتی متر است.

_ حتماً فقط بر یک روی برگه بنویسید تا هنگام تنظیم دچار زحمت و سر درگمی نشوید. برای پرهیز از اسراف، پشت برگه ها را به پژوهش و تألیفی دیگر، در زمانی متفاوت، اختصاص دهید.

_ در مرحله شماره گذاری خام، برگه های مرتبط را با ممیز شماره گذاری کنید؛ مثلا اگر برگه 105، خود، دارای شش برگه مرتبط باشد، آنها را با 1 / 105 و 2 / 105 و … شماره نهید.

_ تا پیش از تنظیم نهایی برگه ها، شماره مسلسل را ثبت نکنید. شماره های دارای ممیز را در مرحله شماره گذاری مسلسل به عدد صحیح و متوالی تبدیل کنید.

_ برای آسانی دسته بندی برگه ها، می توانید برای هر موضوع کلّی و جزئی رمزی تعیین کنید تا به هنگام دسته بندی، برگه های دارای شماره رمز یکسان را پیش هم گذارید و نیازمندِ خواندن همه عبارات ناظر به موضوعات نباشید.

_ برگه های پژوهشی را هرگز و به هیچ بهانه نابود نکنید. گاه پس از سال ها به دلیلی ناچار می شوید به برگه ها مراجعه کنید.

_ در مرحله نگارش مُفاد برگه ها، قواعد نگارشی و ویرایشی را رعایت کنید تا سپس در تهیه سیاهه دچار زحمت فراوان نشوید.

_ فقط نام اختصاری مأخذ را در برگه ثبت کنید. در مأخذنامه انتهای اثر، نام کامل مأخذ را بیاورید. از تطویل در مأخذدهی نیز بپرهیزید. مثلاً به جای نشانی زیر، همان را بنویسید که در برگه نمونه ثبت کرده ایم:

شیخ طوسی: التّبیان فی تفسیر القرآن، ج 3، ص 588.

مطلب و پاراگراف بندی تنظیم شود. بهویژه، توصیه می شود که در سیاهه، چه لا به لای سطرها و چه در حاشیه ها، فضای کافی برای اصلاح و ویرایش بعدی منظور گردد.

فارسی راه یافته، مانند «مقاله» یا از ترکی مغولی، مانند «اتاق» .

4 . چهار حرف پ، چ، ژ و گ در عربی نیستند. پس واژه ای که دارای این حرف ها است، یا فارسی است یا از زبانی غیر عربی به فارسی راه یافته است.

5 . بیست و یک حرف دیگر میان فارسی و عربی مشترکند.

6 . تفاوت همزه و الف در فارسی از این قرار است:

همزه حرکت می پذیرد و همواره در آغاز کلمه فارسی می آید، امّا الف حرکت نمی پذیرد و در میان یا پایان کلمه می آید. اگر همزه در میان یا پایان کلمه ای باشد، یا آن کلمه عربی است، مانند «شأن»؛ و یا فارسی است که به غلط نوشته شده، مانند «پائین» و «آئینه» که درستشان «پایین» و «آیینه» است.

7 . تا سده هفتم قمری، حرف ذال (ذ) پس از «ا» و «و» و «ی» و نیز یکی از حرف های حرکت دار، قرار می گرفت، مانند «شَنیذ» و «گنبذ»؛ وحرف دال پس از حرف های بی حرکت یا غیر از آن سه حرف می آمد. امّا پس از سده هفتم، این تفاوت از میان رفت و ذال به شکل دال خوانده و نوشته شد. تنها در بعضی کلمات فارسی ذال باقی مانده، مانند «آذر» ، «گذشتن» ، و «گذاشتن» .

8 . های مَلفوظ (= های اَصلی) جزء اصلی کلمه است و در آغاز و میان و پایان واژه قرار می گیرد، همچون: هُما، مِهر، ماه. امّا های غیر مَلفوظ (= های بیان حرکت = های وَصلی) تنها در پایان کلمه می آید و جزء اصلی آن نیست، بلکه فقط بر حرکت دار بودن حرف پیش از خود دلالت می کند، مانند «جامه» . گاه نیز در آخر واژه ای، حرف کاف بوده که حذف شده و به جایش های غیر ملفوظ نهاده اند، مثل «کارنامه» که در اصل «کارنامک» بوده است. گهگاه هم های غیر ملفوظ پسوند است، همچون: «چشمه» ، «دندانه» ، «روزه» .

9 . هرگاه همزه و الف با هم می آیند، به صورت آ نوشته می شوند؛ پس آ حرفی جداگانه نیست.

10 . اگر در میان کلمه، «ن» پیش از «ب» قرار گیرد، می توان آن را «م» خواند، همچون: «شنبه» و «اَنبان» . امّا اگر در پایان کلمه چنین شود، معمولاً هم در خواندن و هم در نوشتنن بهم تبدیل می شود و ب حذف می گردد، مانند «دُم» ، «خُمْ» ، و «سُم» که در اصل، «دنب» ، «خُنب» ، و «سُنب» بوده اند.

11 . واوی که نوشته می شود ولی خوانده نمی شود، «واو مَعدوله» (= واوِ اِشمامِ ضَمّه) نام دارد و تنها پس از حرف خ می آید، مانند «آبخوست (= جزیره) » ، «خویش» ، «خواهر» ، و «خورد» . واو معدوله در قدیم تلفّظ خاصّی داشته و چون از آن به حرف دیگر عُدول می کرده اند، آن را معدوله خوانده اند.

12 . تشدید مخصوص زبان عربی است. واژه های فارسی که اکنون مشدّد خوانده می شوند، در اصل بدون تشدید هستند و مناسب تر است که همین گونه خوانده شوند:

«دوم» ، «سوم» ، «اره» ، «بره» ، «فرخ» .

13 . تنوین نیز مخصوص عربی است و به هیچ واژه غیر عربی نباید تنوین داد.

14 . گاه به ضرورت شعری و غیر آن، حرفی حذف می شده است، مانند «چَه» (= چاه) ، «آوا» (= آواز) ،

[شماره صفحه واقعی : 29]

ص: 2914

«شتر» (= اُشتر) . این کار «تخفیف» نام دارد.

5. گاه حرفی به حرف دیگر تبدیل می شده است. این کار را «اِبدال» می گویند. برخی حرف های ابدال شده را در این واژه ها می توان دید:

«آمیز = آمیغ» ، «پیروز = فیروز» ، «پارس = فارس» ، «فروز = فروغ» ، «باز = واز» ، «اَلوند = اَروند» ، «کَژ = کَج» ، «زرتشت = زردُشت» ، «اَست = هَست» .

6. در بعضی واژه ها، جای دو حرف عوض می شده است. این کار را «قَلب» می نامند. «هَگِرز = هرگز» ، و «استخر = استرخ» نمونه هایی از قلب هستند.

7. منظور از «اَبْجَد» ، ترتیب حروف بیست و هشت گانه عربی با نظم خاص است:

«ابجد هَوّز حُطّی کلمن سعفص قرشت ثخذ ضظغ» . این حرف ها هر یک نماینده عددی هستند. اکنون از حروف ابجد گهگاه در عنوان بندی ها استفاده می شود، امّا در گذشته معمولاً «مادّه تاریخ» را با ابجد نشان می داده اند؛ یعنی برای نمایاندن تاریخ یک رویداد، کلمه یا عبارت یا جمله ای را به پیروی از ترتیب ابجدی وضع می کرده و آن را به خاطر می سپرده اند. مثلاً نام عظیمِ «علی» به ترتیب ابجد برابر است با 110؛ و تاریخ گشایش مجلس شورای اسلامی برابر است با «مَظهر عَدل علی» (= 1359 خورشیدی) . این بنده ناتوان هم برای همان مناسبت، البتّه به حَسَب سالِ قمری (= 1400 قمری) این مادّه تاریخ را بر نهاد:

«مظهر عدل قائم» .

8. هر یک از صداهای کلمه را واج می نامند. واج، آوایی است که می تواند در هر ساخت آوایی، جانشین آوای دیگر شود و آن ساخت را به ساخت دیگر تبدیل کند. مثلاً واجِ / د / می تواند در ساخت آوایی «بار» ، جانشین آوای «ر» شود و آن را به ساخت «باد» تبدیل کند. در نوشتار، معمولاً هر واج را با یک حرف الفبا نشان می دهند.

زبان شناسان هر واج را بین دو نشانه ممیز و هر حرف را بین دو گیومه قرار می دهند. مثلاً / ب / یک واج فارسی است و «ب» یک حرف الفبای فارسی. گاه به ازای یک واج، چند حرف در نوشتار وجود دارند. مثلاً به ازای واج / س / در زبان فارسی، سه حرف «س» ، «ص» ، و «ث» یافت می شوند. گاه نیز به ازای چند واج، فقط یک حرف وجود دارد. مثلاً به ازای واج دوم در کلمه / تور / و واج اوّل در کلمه / وام / فقط یک حرف «واو» در زبان فارسی یافت می شود. گاه هم برای یک واج هیچ حرفی وجود ندارد. مثلاً به ازای واج دوم در کلمه / کشت / هیچ حرفی وجود ندارد و به ناچار باید با اِعراب نشان داده شود.

9. هر واژه از واحدهایی تشکیل می شود که به آنها تکواژ می گویند. مثلاً واژه «دانش آموز» ازسه تکواژ دان، _ ش، و آموز درست شده است. پس تکواژ، واحد معنی داری است که به واحدهای معنی دار کوچک تر بخش پذیر نباشد. تکواژها را به دو دسته آزاد و وابسته تقسیم می کنند. تکواژ آزاد، خود، یک کلمه مستقل است، مانند دان و آموز در

[شماره صفحه واقعی : 30]

ص: 2915

مثال مزبور. تکواژ وابسته، باید همراه تکواژ آزاد به کار رود، مانند _ ش در همان مثال.

بُن ماضی در فعل های ماضی و مستقبل، و برخی اسم ها و صفت ها، حضور دارد.

مثال:

آمدی، خواهدآمد، آمدن، پیش درآمد. بُن مضارع در فعل های مضارع و اَمر، و برخی اسم ها و صفت ها، حضور دارد.

مثال:

میرود، رو، روش. از بُن می توان ساخت های گوناگون اسمی یا صفتی پدید آورد. به این مثال ها بنگرید:

ساخت های اسمی یا صفتی از بُن ماضی: خریدار، خورده، آفریدگار، دویدن، دیدبان، ساختمان، برآورد، درآمد، سررسید، زد و خورد، گفت و گو.

ساخت های اسمی یا صفتی از بُن مضارع: دونده، دانا، آموزگار، خواهان، توانگر، پذیرش، اندیشه، سازمان، خوراک، اندیشناک، کشاکش، سوز و گداز.

مصدر اسمی است که از میان چهار مفهوم فعل، فقط اوّلی (= معنا) را دارد و از سه مفهوم دیگر (= زمان، شخص، تعداد) بی نصیب است. ساخت مصدر چنین است:

بُن ماضی + _ ن.

مثال:

برخاستن.

«مدرسه رفتم» نیز فعل مرکّب نیستند، زیرا در سه نمونه اوّل، کلمات قبل از فعل دارای نقش مفعولی هستند و در نمونه چهارم، کلمه قبل از فعل نقش متمِمی دارد. امّا در فعل هایی چون «زمین خوردم» ، «پدید آمد» ، «ناله کردی» ، و «یاد گرفتی» جزءهای غیر صرفی دارای نقش نیستند. مثلاً «زمین خوردم» ، معادل نیست با «زمین را خوردم» . پس فعل های اخیر، مرکّب هستند. گفتنی است که مصدرهای عربی معمولاً در زبان فارسی به صورت جزء غیر صرفی در فعل مرکّب به کار می روند، همچون: «تحصیل کردم» ، «وصف کردی» ، و «استعفا کرد» . با آن که مثلاً مصدر عربی «تحصیل» ، خود، به معنای «حاصل کردن» است، می توان فعل مرکّب «تحصیل کردم» را صحیح دانست، زیرا اکنون در زبان فارسی چنین کاربردی عُرفی گریزناپذیر شده است.

درس سوم: دستور زبان (2)

چشم های سید احمد با روشنایی سبز رنگی درخشیده و پرسید (1)

… . فعل وصفی همواره به صورت مفرد به کار می رود و پس از آن معمولاً با قدری فاصله، همواره فعلی به کار می رود که تفسیرگرِ ساخت و زمان و دیگر مشخّصات فعل وصفی است. در مثال بالا، خواهم داد نشان می دهد که رفته فعل مستقبل اوّل شخص مفرد است، گرچه ظاهراً به حالت صفت مفعولی جلوه کرده است. بعد از فعل وصفی، همواره باید ویرگول آورد و از کاربرد واو عطف باید پرهیز کرد. پس مثلاً جمله زیر غلط است:

فردا به حرم رفته و دلم را صفا خواهم داد.

فعل وصفی باید در هنگامِ ضرورت به کار رود و هرگز نباید در استفاده از آن زیاده روی کرد. مهم ترین مورد ضرورت استفاده از فعل وصفی، همان «کوتاه نویسی» یا «پرهیز از تکرار» است. گاه نیز آهنگ کلام یا سَبْک سخن چنین اقتضا می کند.

روزنامه (جزء معنادار روز + جزء معنادار نامه)؛

روزگار (جزء معنادار روز + جزء معناساز گار) .

اکنون سیزده ساخت از ساخت های اسم مرکّب را معرّفی می کنیم:

اسم + اسم: کتابخانه.

اسم + میانوند + اسم: سراپا.

اسم + حرف اضافه + اسم: یخ در بهشت _ زبان در قفا.

اسم + پسوند: کتابچی.

پیشوند + اسم: همراه.

اسم + بُن فعل: کتاب فروش.

اسم + بُن فعل + اسم: رختشویخانه.

بن فعل + و + بُن: گفت و گو.

بن فعل + میانوند + بُن فعل: کشاکش.

بُن فعل + پسوند: رفتار

صفت + اسم: شش گوش _ سیاه بیشه

عدد + پسوند: دهه

اسم + صفت: بادام کوهی.

_ در کلمه پایان یافته به «های غیر ملفوظ» + ان، هاء به گاف تبدیل می شود:

ستارگان.

حالی که دانش صرف یا تکواژ شناسی صرفاً نوع کلمه (مانند «جامد» یا «مشتق» و «ساده» یا «مرکّب» بودنِ اسم) را بررسی می کند. نقش های گوناگون اسم از این قرارند:

درس چهارم: دستور زبان (3)

صفت نِسبی موصوف خود را به چیزی، کسی، یا جایی نسبت می دهد. تابعیت ها و بسیاری از نام های خانوادگی به همین گونه بیان می شوند:

رضایی، ایرانی. ساختِ صفت نسبی معمولا چنین است:

«اسم + ی یا ین یا ینه یا های غیر ملفوظ یا آنه»: زرهی، سیمین، زرینه، بهاره، مردانه.

این ساخت نیز گاه به کار می رود:

اسم عربی + آنی: روحانی، ربّانی.

نکته: در تشخیص اقسام صفت، نباید تنها به ساختِ صفت نظر داشت، بلکه معنی را نیز باید در نظر گرفت؛ زیرا برخی از ساخت ها مشترکند. مثلا گرفتار با آن که ساخت صفت فاعلی دارد، از لحاظ معنا صفت مفعولی است؛ پس باید آن را صفت مفعولی دانست.

معمولاً این شکل به نحو نادرست به کار می رود و کسره آن حذف می شود، در حالی که معنای مفرد مورد نظر است. مثال نادرست: محمّد (صلی الله علیه وآله) برترینْ انسانها بود. مثال درست: محمّد (صلی الله علیه وآله) برترینِ انسانها بود. پس اگر معنای مفرد مورد نظر باشد، باید شکل های دوم و سوم را به کار بُرد؛ و اگر معنای جمع مورد نظر باشد، باید از شکل اوّل استفاده کرد.

☼ اَصله: درخت

☼ باب: خانه، دکّان

☼ تا: بسیاری از چیزها

☼ تخته: قالی، پتو

☼ تن: انسان

☼ توپ: پارچه

☼ جلد: کتاب، دفتر

☼ جفت: کفش، جوراب

☼ حَلقه: چاه، قنات، فیلم، نوار

☼ دانه: غَلاّت، میوه، بسیاری از چیزها

☼ دست: قاشق، لباس، ظرف، بعضی بازی ها

☼ دستگاه: خودرو، بسیاری از ابزارهای صنعتی و وسایل خانه

☼ دوجی (1): بسته دوازده تایی از چیزی

☼ دهنه: دکّان

☼ رأس: گاو و گوسفند و مانند آن ها

☼ رشته: گردن بند، قنات، چاه

☼ زنجیر: فیل

☼ سر: عائله، گاو و گوسفند ومانند آن ها

☼ سنگ: آبِ آبیاری و آسیا

☼ شاخه: سیم، لوسْتر، نبات

☼ طاقه: شال، پتو، پارچه

☼ عَرّاده: توپِ جنگی

☼ فَروَند: چَرخبال (= هلی کوپتر) ، هواپیما

☼ قَبضه: سلاحِ سَبُک

☼ قُرص: نان

☼ قطعه: زمین، فرش

☼ قِلاده: سگ و شیر و مانند آن ها

☼ قَواره: زمین، پارچه

☼ نُسخه: کتاب، رساله

☼ نَفَر: انسان، شتر

چگونه، چند، چندمین. این صفت معمولا پیش از موصوف می آید:

ای کاش، اروند رود می گفت چه کسی فرمانش داد که تا آن شب، سکوت کند تا تو به مرز سلامت و پیروزی برسی (1)

2. آسا: رعدآسا = مانندِ رعد.

3. گونه: گُلگونه = مانندِ گُل.

4. گون: مهتابگون = مانندِ مهتاب.

5. فام: مینافام = به رنگِ مینا.

6. دیس: تَنْدیس = مانندِتَن (مجسّمه) .

7. وَش: پَریوَش = مانندِ پَری.

8. سار: چشمه سار = جای چشمه های فراوان؛ دیوسار = مانندِ دیو؛ رُخسار = قسمتِ رُخ.

9. مان: شادمان = دارای روحیه شاد.

10. سیر: سردسیر = مکان سرد.

11. یار: هشیار = کمک گیرنده از هوش.

12. وار: دیوانه وار = مانندِ دیوانه؛ اُمیدوار = دارای امید؛ گوشوار = لایقِ گوش.

درس پنجم: دستور زبان (4)

گفتمش: سلسله زلف بُتان از پی چیست؟

گفت: حافظ گله ای از دل شیدا می کرد. (1) (اتّصال به فعل)

زیر سینه کش کوه، درّه ای هست که بهش می گند غربال بیز (2) (اتّصال به حرف)

همان گونه که در نخستین مثال بالا پیدا است، گاه قید، خود، دارای حرف اضافه و متمّ _ م است. باید دقّت کنیم که متمّ _ م را قید نپنداریم. در جمله مزبور، «سرعت» متمِّم است، امّا مجموع حرف اضافه و متمّم (با سرعت) قید است. قید، بر خلاف انواع دیگر کلمه، از طرفی نوع است و از طرفی نقش. آن جا که به جایگاه صرفی کلمه نظر داریم، آن را از نوع قید می نامیم و آن جا که به جایگاه نحوی می نگریم، آن را دارای نقش قید می دانیم. قید دارای ساخت یا ساخت های مخصوص و منحصر نیست. البتّه بعضی از ساخت ها غالباً به شکل قید به کار می روند، مثلاً واژه های عربی تنوین دار معمولا در زبان فارسی قید هستند:

☼ اگر ما مطلقاً مطابق فضیلت رفتار کنیم، اجباراً دستور عقل را به کار برده ایم. (1)

◄ نکته نگارشی: بعضی گمان می کنند که استفاده از قید تنوین دار عربی در زبان فارسی نادرست است. باید گفت که اگر کلمه عربی تنوین بگیرد و به شکل قید به کار رود، کاملاً صحیح است، مانندِ «مطلقاً» و «اجباراً».

البتّه مناسب تر است که در استفاده از قیدهای تنوین دار زیاده روی نکنیم تا نوشته زیباتر و خوش آهنگ تر شود. امّا افزودن تنوین به کلمات غیر عربی نادرست است و چنین قیدهایی مجعول و غلط هستند، اگر چه مشهور باشند. مثلاً این قیدها نادرستند:

تلفناً، تلگرافاً، زباناً، جاناً، گاهاً.

می توان قیدهای تنوین دار عربی را بدون تنوین و با الف خواند، همان گونه که حالاً همواره حالا خوانده می شود. مثلاً می توان گفت: اَصلا، اَبدا.

البتّه سزاوارتر است که همان شکل تنوین دار حفظ شود تا اصل کلمه نمودار گردد، مگر در مواردی چون «حالا» که همین شکل آن بسیار رایج شده است.

نیز ساختِ «اسم یا صفت + آنه» اگر با موصوف همراه نشود، معمولا قید است:

ایمان، انگیزه و اسلحه عظیم و خطیری است برای تهی دستانه و غیرتمندانه جنگیدن و پیروز شدن. (2) (قید برای دو اسمِ «جنگیدن» و «پیروز شدن»)

همان گونه که گفتیم، قید معمولاً فعل را به مفهومی مقید می سازد و به این ترتیب، درباره آن توضیح می دهد. امّا نباید پنداشت که هر کلمه توضیح دهنده درباره فعل، قید است. برای تشخیص قید از غیر قید، باید به این نکته توجّه کرد که چنانچه قید در جمله نباشد، غرض اصلی جمله آسیب نمی بیند، بلکه فقط توضیحی از آن کاسته می شود. امّا گاهی چنانچه کلمه توضیح دهنده فعل را حذف کنیم، غرض اصلی جمله مخدوش می شود. به این مثال عنایت کنید:

همیشه او را در جبهه حاج بخشی صدا می زدند. در این جمله «حاج بخشی» تمیز (یا مکمِّل) است و نباید آن را قید دانست، زیرا اگر آن را حذف کنیم، غرض اصلی جمله آسیب می بیند. امّا در همین جمله، «همیشه» قید است، زیرا با حذف آن، غرضِ اصلی جمله محفوظ می مانَد.

[شماره صفحه واقعی : 58]

ص: 2943

درس ششم: دستور زبان (5)

2. ذوق ادبی:

از این جنبه، مکان قید به همان شکل که در جمله مزبور آمده مناسبترین است.

3. سَبْک نوشته:

اگر نوشته از نوع مقالات و مطالب علمی باشد و رنگ خاصّ ادبی نداشته باشد، مکان قید به همین شکل مناسب است. ولی اگر چینش غیر مستقیم و سَبْک شکسته و نزدیک به گویش و نگارش محاوره ای مُراد باشد، مکان قید تغییر می یابد. مثلاً آهنگ جمله زیر با نوشته ای از نوع اخیر، مناسب تر است:

در حیات رسول خدا، هجرت صورت گرفت، آن همچند بار.

4. تأکید در نظر نویسنده:

از این نظر، مکان قید تابع مُراد نویسنده است. اگر تأکید بر تعداد باشد، قید مزبور در آغاز آن جمله می آید. اگر تأکید بر تعداد به ضمیمه رخ دادن عمل در دوران زندگی پیامبر گرامی باشد، قید در همان مکان می آید که نویسنده آورده است. اگر تأکید بر هجرت باشد، قید، بی درنگ پیش از فعل می آید.

جمله های پرسشی گاهی با کلمات مخصوص پرسش (آیا، کجا، چرا، …) همراهند و گاه فقط لحن پرسشی دارند و کلمات مخصوص پرسش در آنها دیده نمی شود:

مستشرق روسی مدّعی است که شاهنامه مطابق روح زردشتی سروده شده … پس تکلیف ما با آن همه ابیات شاهنامه در دفاع صریح از اسلام و ستایش اهل بیت چیست؟ (1)

سه مثال زیر نیز نمونه هایی زیبایند از جمله های غیر مستقیم: ویلْ وادی ای است اندر دوزخ؛ فرو شود کافر بدو نگونسار، چهل سال پیش از آن که برسد به پایان او. (1)

به صحرایی رسیدیم که همه نرگس بود شکفته، چنان که تمامی آن صحرا سپید می نمود از بسیاری نرگس ها. (2)

این است آغاز و پایان کار عطّار. (3)

☼ نکته نگارشی:

کاربرد جمله غیر مستقیم معمولا برای تنوّع بخشیدن به نوشته است. البتّه از آن جا که چنین جمله ای، نوشته را به زبان محاوره نزدیک می کند، باید در کاربرد آن به سَبْک و حال و هوای اثر جدّاً توجّه داشت. در آثار جلال آل احمد، نمونه های مناسب از جمله غیرمستقیم، فراوان یافت می شوند.

☼ زیارتمان _ جای شما خالی _ بسیار دلچسب بود. [ = جای شما خالی بود. ]

☼ پدر پیامبر در ابواء _ جایی است بین مکّه و مدینه _ درگذشت.

☼ می گویند _ خدا دانا است _ که ققنوس هزار سال عمر می کند.

☼ جمله معترضه _ همان گونه که از نامش پیدا است _ باید «جمله» باشد. بنابراین، واحدهایی از نوشته که حذفشان به مفهوم اصلی جمله آسیب نرسانَد و در عین حال به شکل جمله نباشند، جمله معترضه نام نمی گیرند. از شکل های رایج چنین واحدهایی، عبارات رَبطی هستند. در مثال زیر، دو قسمت خمیده را نمی توان جمله معترضه نامید، زیرا با حرف ربطِ «که» شروع شده اند و هیچ جمله ای را نمی توان با حرف ربط «که» آغاز کرد:

☼ ما سرگردانان که همیشه جویای راه خلوت تری هستیم، هیچ روزی را در آن جا که روز پیش را به پایان رسانده ایم، آغاز نمی کنیم. (1)

همچنین نمی توان گفت که این دو جمله با صرف نظر از حرفِ «که» ، جمله معترضه اند؛ زیرا در آن صورت، حذفشان به جمله اصلی آسیب می زند. مثلاً جمله مزبور به این صورت در می آید:

ما سرگردانان که هیچ روزی را در آن جا که آغاز نمی کنیم.

می بینید که این جمله نادرست و بی معنا است. پس جمله هایی که با حرف ربط به جمله اصلی پیوسته می شوند، جمله معترضه نیستند؛ از همین رو، صحیح نیست که چنین جمله هایی را بین دو خطّ تیره قرار دهیم.

چنین جمله هایی معمولاً تنها به کار می روند و قبل و بعد از آنها عبارتی نیست که بتوان به قرینه آن، متوجّهِ حذف بخشی از جمله شد. آنچه در این گونه جمله ها قرینه است، نوع خاصّ کاربرد آنها در میان مردم است.

تذکّر بسیار مهم درباره حذف ارکان و اجزای جمله این است که حذف بدون قرینه از ضعف های نوشته است. با وجود این، گهگاه در بعضی نوشته های خوب و زیبا نیز با حذف های بدون قرینه مواجه می شویم. باید توجّه داشت که این گونه نوشته ها از سَبْک و اُسلوبی خاص بهره مندند و در سایه بسیاری از عناصر، به زیبایی و روانی آراسته شده اند. پس نباید دیگر نویسندگان، به ویژه نویسندگانِ نوپا، چنان آثاری را دستاویز قرار دهند و از قواعد نگارش سرپیچی کنند. اکنون به نمونه ای از حذف بدون قرینه در یک اثر زیبا بنگرید:

☼ گاهی سراغ همدیگر را می گرفتیم. تنها یا با او و عیال [می رفتیم] . گاهی درد دلی [می کردیم] . گاهی مشورتی از خودش یا زنش [می خواستم] . (1)

از جنبه دیگر، فراوان دیده می شود که حذف در جمله لازم است، امّا نویسنده غفلت می ورزد و حذف به قرینه را رعایت نمی کند. حذفِ شایسته آن است که موجب شود جمله ثقیل نشود و تکرارِ آزار دهنده در آن راه نیابد. بنگرید که در این جمله اگر نخستین فعل حذف می شد، چه اندازه مناسب بود:

قاآنی از شعرای معروف است و همشهری سعدی و اهل شیراز است. (2)

[شماره صفحه واقعی : 73]

ص: 2958

در سه مثال زیر نیز نمونه هایی از درازنویسی را می بینید. برای هر مثال، نمونه صحیح را نیز می آوریم:

☼ مستدعی است نسبت به پرداخت حقّ الزّحمه هایی که مورد تصویب قرار گرفته است، دستور مقتضی صادر فرمایید.

صحیح:

خواهشمندم دستور دهید حقّ الزّحمه های مصوّب پرداخت شود.

☼ نهایت چیزی که اینها از این گونه سخنان دنبالِ آنند این است که … .

صحیح:

هدف ایشان از این گونه سخن ها آن است که … .

* طبرسی از حضرت علی (علیه السلام) روایتی در تفسیر این آیه می آورَد مبنی بر این که مراد از این آیه این است که … .

صحیح:

مراد این آیه، طبق بیان حضرت علی (علیه السلام) که طبرسی در تفسیر آن نقل کرده، این است که ….

از این جمله، دو برداشت می توان کرد:

_ در این عصر، بیش از پیش مصلحان به عبرت های عاشورا توجّه داشته اند.

_ اکثر مصلحان این عصر، به عبرت های عاشورا توجّه داشته اند. امّا اگر کلمه بیش تر را بعد از «عاشورا» قرار دهیم، این ابهام از میان می رود و صرفاً معنای اوّل رسانده می شود. همچنین اگر کلمه بیش تر را به «اکثر» تبدیل کنیم، صرفاً معنای دوم انتقال می یابد.

اینک به چهار نمونه دیگر عنایت کنید:

* با ارسالِ سیاهه عملکرد نمایندگی های شهرستان و صورتجلسه شورای معاونان مبنی بر افزایش سهمیه ها در راستای راهبردهای سال آتی که به نظر مقام محترم وزارت رسیده است، همراه با جوابیه ایشان به شرح زیر ایفاد می گردد.

صحیح:

گزارش کار نمایندگی های شهرستان ها و نیز صورتجلسه شورای معاونان که برای تحقّق اهداف برنامه در سال آینده با افزایش سهمیه ها موافقت کرده، به ضمیمه پاسخ وزیر محترم فرستاده می شود.

* صنعت زنان آبادان حصیربافی به جهت جلد خرما است.

صحیح:

به دلیل فراوان بودن جلد خرما، زنان آبادان حصیربافی می کنند.

* در جلسه مورّخ … ، صاحب نظران و کارشناسان امر محیط زیست حضور به هم رسانده، مجمع عمومی را در جریان فعّالیت های خویش قرار دادند و اطّلاع حاصل شد که در این راستا تصمیمات اتّخاذ شده مورد تصویب مسؤولان محترم واقع شده است که در موقع مقتضی به مورد اجرا گذاشته خواهد شد.

صحیح:

در جلسه مجمع عمومی مورّخ … ، کارشناسان محیط زیست ضمن گزارش فعّالیت های خود، اعلام کردند که تصمیماتِ گرفته شده به تصویب مسؤولان محترم رسیده است و در هنگام مناسب اجرا خواهد شد.

* این برنامه که در کمیسیون صنایع بررسی خواهد شد، بر اساس نتایج گردهمایی رؤسای مراکز

[شماره صفحه واقعی : 77]

ص: 2962

آموزش عالی در زمینه همکاری با صنایع کشور که در آبان ماه سال گذشته در حضور وزرای فرهنگ و آموزش عالی و صنایع برگزار شد، تنظیم گردیده است.

صحیح:

این برنامه که در کمیسیون صنایع بررسی خواهد شد، براساس نتایج گردهمایی رؤسای مراکز آموزش عالی تنظیم شده است. این گردهمایی در آبان سال گذشته با حضور وزیر فرهنگ و آموزش عالی و وزیر صنایع برگزار شده بود.

شکل درستِ همان جمله چنین است:

☼ این بنا در سده پنجم ترمیم، امّا در پی زلزله ای سخت ویران شد. اکنون شش نمونه دیگر می آوریم که در آنها یکی از ارکان یا اجزای جمله بدون قرینه حذف شده است:

_ ضرورت دارد در آغاز، عمده این شبهات ذکر [شوند] و مورد بررسی قرار گیرند.

_ شهروندان باید نظرهای انتقادی خود را بیان [کنند] و به اطّلاع مسؤولان برسانند.

_ انجام دادنِ فرایض، پاداش اخروی [دارد] و ترکشان موجب کیفر اخروی خواهد بود.

_ اینک برای [اثباتِ] صحّت ادّعای خود، ادلّه ای را ذکر می کنیم.

_ در آغاز، خودداری امام رضا (علیه السلام) از [پذیرشِ] پیشنهاد ولیعهدی مأمون، حکیمانه بود.

_ در روایتی، امامت به [اداره] امور دین و نظام مسلمین و [تأمینِ] صلاح دنیای آنان تعریف شده است.

☼ دلسوزان انقلاب نباید با هم ستیز کنند تا دشمن دلشاد نشود.

در تحلیل جمله مزبور، معلوم می شود که همین صورت مناسب تر است:

_ دلسوزان انقلاب نباید با هم ستیز کنند.

_ چرا؟

_ تا دشمن دلشاد نشود.

بر همین قیاس، بنگرید به جمله زیر که در آن، معلوم نیست تصوّر خوانندگان، بی اعتبار شدن ملاک های نقد ادبی است یا بی اعتبار نشدنِ آن ها:

آن گونه که برخی خوانندگان تصوّر می کنند، ملاک ها و معیارهای نقد ادبی بی اعتبار نشده اند. (1)

صحیح:

به خلاف تصوّر برخی خوانندگان، ملاک ها و معیارهای نقد ادبی بی اعتبار نشده اند.

نیز به این جمله عنایت کنید:

او مثل اکثر پزشکان کم حوصله نیست. از این جمله دو مطلب می توان فهمید:

_ اکثر پزشکان کم حوصله اند، امّا او مثل آنان نیست و پُرحوصله است.

_ اکثر پزشکان کم حوصله نیستند و او هم مثل آنان پُرحوصله است.

حال اگر قرار شود مفهوم اوّل منتقل گردد، باید نوشت:

به خلاف اکثر پزشکان، او کم حوصله نیست.

و اگر مفهوم دوم مراد باشد، باید نوشت:

او هم مثل اکثر پزشکان، کم حوصله نیست.

[شماره صفحه واقعی : 81]

ص: 2966

درس هشتم: لغزشگاه های قلم (2)

صحیح:

شورای نگهبان از چند مجتهد برجسته ترکیب شده است.

* در این جا مجال پرداختن به آن به تفصیل نیست.

صحیح:

در این جا مجال نیست که مفصّلاً به آن بپردازیم.

* آبِ حُلوان رودخانه ای است که پس از گذشتن از کوه های پاتاق و عبور از جلگه سرپل و قصر شیرین وارد رود دیاله می شود. (1)

صحیح:

آب حُلوان رودخانه ای است که از کوه های پاتاق و جلگه سرپل و قصر شیرین می گذرد و به رود دیاله می ریزد.

* ریچارد رایت نویسنده ای است که سرسختانه و غیرتمندانه علیه تبعیض نژادی و بیرحمی نظام امریکا علیه سیاهان می جنگد. (2)

صحیح:

ریچارد رایت نویسنده ای است که سرسختانه و غیرتمندانه ضدّ تبعیض نژادی و رفتار بیرحمانه نظام امریکا با سیاهان می جنگد.

توضیح: «علیه» نادرست است.

صحیح:

متّهم کردن جنبش های مردمی به تروریسم، واپس گرایی، بنیادگرایی، و ضدّیت با حقوق بشر توطئه مستکبران است.

* قرآن مبارزه با فساد و تباهی و ظلم زدایی و عدل گستری را از وظایف اصلی مؤمنان می داند.

صحیح:

قرآن ظلم زدایی و عدل گستری و مبارزه با فساد و تباهی را از وظایف اصلی مؤمنان می داند.

_ حاکم باید به نحو شایسته رهبری جامعه اسلامی را اداره کند.

_ از آن جا که در زمان غیبت، دسترس عادی به امام معصوم ممکن نیست، از این رو باید … .

_ رسول اسلام (صلی الله علیه وآله) پس از هجرت به شهر مدینه، بی درنگ شالوده تشکیل دولت اسلامی را ریخت.

_ نباید این مسأله کلامی _ فلسفی را با مسأله مشروعیت اعمال که یک مسأله ای فقهی است، یکی بدانیم.

_ متأسّفانه یونانیان نسبت به حقوق مسلمانان بی اعتنایی می کنند و اجازه نمی دهند ایشان مسجدی در آتن داشته باشند. (1)

_ زمامدار باید از فنّ مدیریتی برخوردار باشد.

_ خانواده دارای وحدت ارگانیکی است.

_ کسانی که حکومت اسلامی را حکومت مستبدّانه می دانند، از شیوه حکومتی اسلام ناآگاهند.

_ خاستگاه اوّل اندیشه سکولاریستی، غرب بوده است.

مثلاً از این نوع فعل آوری که خاصّ سَبْک کهن پارسی است، باید بپرهیزیم: بیش تر متکلّمان معتزلی بر آنند که تنها گناهان بزرگ موجب اِحباط توانَد بود. روشن است که جوان امروز آن گاه که نوشته ای با این آغاز را ببیند، به مطالعه آن رغبت نمی ورزد:

سپاس بی قیاس خداوندی را سزا است که … . البتّه ما به نثر کهن خویش افتخار می کنیم؛

امّا خواننده امروز انتظار دارد که نثر امروز دارای ویژگی های زبان روز باشد. به این نمونه از کتابی امروزین بنگرید و در نوع جمله بندی و واژگان آن دقّت ورزید. آیا این زبان با مخاطب امروز سازگار است؟

ما با کمال صراحت می توانیم اظهار نظر کنیم که غیر از مدرسه نبوی هیچ مدرسه ای از زمان قدیم تا دوره جدید در دنیا وجود ندارد که تاریخ به تلاش واقعات و اخبار کلّیه شاگردان آن اعم از مرد و زن و کوچک و بزرگ آن این قدر اهمّیت قائل بوده باشد، زیرا تاریخ آنان تاریخ رادمردان عَدیم المثالی است که … برای اشاعتِ اسلام قیام نمودند و … چشم از تزئینات دنیا و آرایش مادّی آن فرو بستند. (1)

مثال برای درازی قید:

ما دست و پای برای یغما جمع کنان، دست و پای اسیران را بستیم. (1)

صحیح:

ما دست و پای خود را برای یغما جمع کردیم و دست و پای اسیران را بستیم.

درس نهم: لغزشگاه های قلم (3)

* در داستان های کوتاه این نویسنده، از یک تکنیک و قوّه تخیل قوی مایه گرفته شده است و برای نویسندگان و منتقدان غالباً نمونه های کامل داستان های کوتاه به شمار می آیند. (1)

صحیح:

داستان های کوتاه این نویسنده از تکنیک و قوّه تخیل قوی مایه دارند و غالباً برای نویسندگان و منتقدان نمونه های کامل داستان کوتاه به شمار می آیند.

*این فاصله ها مسؤولان را که باید از همه جریانات امور آگاه باشند بی خبر نگه داشته و در نتیجه، در پیدا کردن راه حلّ مشکلاتِ جامعه درمانده خواهند شد. (2)

صحیح:

مسؤولان که باید از امور آگاه باشند، به دلیل این فاصله ها بی خبر باقی می مانند و از یافتن راه حلّ مشکلاتِ جامعه درمانده می شوند.

مخاطَب [ مخاطبانِ] خداوند، همه مؤمنانی است [هستند] که در معرض فریب شیطان قراردارند.

_ مسلم با چند تن از یاران خود در خانه ای اقامت گزیدند [گزید].

که برای نشان دادن فعل مجهول به کار می روند، هم جمله را زشت می کنند و هم معمولاً کاربردشان غیر منطقی است:

* توسّطِ پیامبر اسلام، مسجد ضرار ویران شد.

صحیح:

پیامبر اسلام، مسجد ضرار را ویران کرد.

* از جانبِ رئیس جمهوری اطّلاعیه ای مهم صادر شد.

صحیح:

رئیس جمهوری اطّلاعیه ای مهم صادر کرد.

(5) فعل مضارع التزامی؛ موردِ تعهّد و التزام را بیان می کند.

(6) فعل ماضی مطلق؛ بار دیگر از عملی حکایت دارد که تحقّق آن پایان یافته است.

(7) و (8) فعل ماضی استمراری؛ کاری را گزارش می کند که در زمانی خاص در گذشته استمرار و گسترش داشته است.

☼ در این بنا، کتیبه ای که بتواند تاریخ ساخت آن را مشخّص سازد، وجود ندارد.

صحیح:

☼ در این بنا، کتیبه ای وجود ندارد که تاریخ ساخت آن را مشخّص سازد.

به این دو مثال و شکل های صحیح آنها نیز بنگرید:

☼ پی ریزی شخصیت کودک از هنگامی که متولّد می شود، آغاز می گردد.

صحیح:

_ پی ریزی شخصیت کودک از هنگام تولّد او آغاز می شود.

_ پی ریزی شخصیت کودک از هنگامی آغاز می شود که تولّد می یابد.

* مناسب ترین فعّالیت کودک، تلاشی که از راه بازی انجام می گیرد، است.

صحیح:

_ مناسب ترین فعّالیت کودک، تلاش او از راه بازی است.

_ مناسب ترین فعّالیت کودک، تلاشی است که از راه بازی انجام می گیرد. همان گونه که عنایت کردید، برای پرهیز از کنار هم آوردن افعال، معمولاً می توان یکی از فعل ها را به شکل غیر فعلی درآورد

_ این راه مناسب تر است

_ یا جای یکی از افعال را عوض کرد.

را با فعل حال گزارش می دهند.

مثال:

بنای حرم حسینی در آغاز دوران صفویه کاملاً تغییر می یابد. باید دقّت کنیم که هنگام استفاده از چنین شیوه ای، تناسب زمانی افعال فراموش نشود. مثلاً در همان جمله، ناگهان شیوه گزارش را چنین تغییر ندهیم: بنای حرم حسینی در آغاز دوران صفویه کاملاً تغییر می یابد و معماران چیره دست به این کار گماشته شدند. [گماشته می شوند]

درس دهم: لغزشگاه های قلم (4)

برای آن که میان اجزای فعل مرکّب فاصله نیفتد، باید در جمله بالا قدری تصرّف کرد، یعنی متمِّم را زودتر آورد و صفت را ضمن یک قید:

خواننده در فهمیدن مطالب کتاب به قدر لازم سعی نکرده است.

پس این جمله نادرست است:

پیامبرانی را که خدا فرستاد، هادیان بشر بودند. این اشتباه از این جا ناشی شده که اصل جمله مزبور چنین بوده است:

پیامبرانی که خداآن هارا فرستاد، هادیان بشر بودند. سپس مفعول جمله حذف شده، ولی حرف نشانه باقی مانده است. امّا باید دقّت داشت که وقتی «آن ها» (مفعولِ «فرستاد») حذف می گردد، قاعدتاً حرف نشانه آن نیز حذف می شود، نه آن که جابه جا شود و پس از «پیامبرانی» بیاید. می توان گفت که هرگاه کلمه ای برای جمله پایه، نهاد باشد، «را» نمی پذیرد، هر چند مفهوماً برای جمله پیرو، مفعول باشد؛ امّا اگر برای جمله پایه، مفعول باشد، «را» می پذیرد، اگر چه ظاهراً به جای نهاد نشسته باشد. در جمله زیر، «پیامبرانی» با این که در آغاز آمده، مفعول جمله پایه است؛ از این رو «را» می پذیرد: پیامبرانی را می شناسیم که بر قوم خود نفرین کردند. به این ترتیب، جمله زیر نادرست است، زیرا «اخباری» نهاد جمله پایه است:

اخباری را که شیخ صدوق آورده است، گاه مرسل هستند. و این جمله درست است، زیرا «اخباری» مفعولِ جمله پایه است:

اخباری را که شیخ صدوق آورده است، می توان به چند دسته تقسیم کرد. بر پایه آنچه گفته شد، می توانید دریابید وجودِ «را» در سه جمله زیر لازم است یا خیر. البتّه زیر هر جمله، پاسخ را نوشته ایم:

1. ولایتی راکه رسول اکرم و امامان داشتند، بعد از غیبت، فقیه عادل نیز دارد.

توضیح: این جمله صحیح است، زیرا «ولایتی» مفعول است برای فعلِ «دارد» . امّا همین جمله اگر به شکل زیر باشد، نادرست است؛ زیرا «ولایتی» مفعول برای هیچ فعلی نیست: ولایتی راکه رسول اکرم و امامان داشتند، همواره برقرار است.

2. شرط دانستنِ عدالت رابرای رهبر، از ویژگی های تشیع است.

توضیح: این جمله غلط است و نیاز به «را» ندارد؛ زیرا مصدر به عدالت اضافه شده است و «عدالت» مضافٌ الیه است نه مفعول تا به حرف نشانه نیاز داشته باشد.

3. در نگرش ملّی گرایانه، هر چه رامردم بپسندند و به آن رأی دهند، لازم الاجرا است.

توضیح: این جمله نیز غلط است، زیرا «است» به مفعول نیاز ندارد. فراموش نکنید که مفعولِ «بپسندند» عبارت است از «آن» که حذف شده است [ = هر چه مردم آن را بپسندند] . ولی جمله زیر صحیح است:

[شماره صفحه واقعی : 102]

ص: 2987

در نگرش ملّی گرایانه، هر چه را مردم بپسندند و به آن رأی دهند، باید اجرا کرد.

* این موج بازداشت ها کلّیه دارندگان ماشین هایی که رنگ و مدل آنها شبیه رنگ و مدل ماشینی است که در حادثه ترور به کار گرفته شده را شامل شد.

صحیح:

این موج بازداشت ها کلّیه دارندگان ماشین هایی را شامل شد که رنگ و مدل آنها شبیه رنگ و مدل ماشینی است که در حادثه ترور به کار گرفته شده است.

چنانچه ساخت های سه گانه اوّل موجود نباشند، به ناچار در همان معانی نیز از ساخت چهارم استفاده می شود. از این رو، مثلاً برگردان صحیح عبارت «اللّه سَمیعٌ عَلیمٌ» چنین است:

خداوند شنوای دانا است. و نه: خداوند شنونده داننده است.

جایگزین آن شود، جمله آسیب می بیند. در مثال زیر، اگر به جای «بنا» ی دوم، ضمیر اشاره «آن» بیاید، مناسب تر است:

در این بنا، کتیبه ای وجود ندارد که بتواند تاریخ ساخت بنا را مشخّص سازد. در دو مثال زیر، می بینید که ضمیر نامناسب چگونه به جمله لطمه زده است:

* از تو می خواهیم که ما را در دولت مَهدی، در زمره خوانندگان به سوی اطاعت تو قرار دهی!

صحیح:

از تو می خواهیم که ما را در دولت مهدی، در زمره خوانندگان به سوی اطاعت خود قرار دهی!

* دشمنان انقلاب اسلامی در تبلیغ اسلامِ همسو با منافع آنان می کوشند.

صحیح:

دشمنان انقلاب اسلامی در تبلیغ اسلامِ همسو با منافع خود می کوشند.

درس یازدهم: لغزشگاه های قلم (5)

خصوصیت ها است؛ جست و جویی که اگر ادامه یابد، آنان را در یافتنِ نوعی شناخت یاری خواهد داد.

حرف اضافه های نادرست را مرور می کنیم و شکل صحیح را نیز می آوریم:

* در آیات قرآن بر [به] این حقیقت تصریح شده است.

* جهان بر [به] این حقیقت اعتراف کرده که بسیج عالی ترین نیروی مردمی است.

* بررسی و پاسخ به شبهه های مطرح شده.

صحیح:

بررسی شبهه های مطرح شده و پاسخ به آن ها.

* تقویت و حمایت همه جانبه از جنبش های آزادی بخش.

صحیح:

تقویت همه جانبه جنبش های آزادی بخش و حمایت از آن ها.

*اهتمام و برنامه ریزی اسلام برای سعادت انسان، ستودنی است.

صحیح:

اهتمام اسلام به سعادت انسان و برنامه ریزی اش برای آن، ستودنی است.

* فقیه عادل شایسته رهبری برجامعه است.

صحیح:

فقیه عادل شایسته رهبری جامعه است.

* دین مجموعه اصولی است که برگزیدن و عمل کردن به آنها ضامن سعادت فرد و جامعه است.

صحیح:

دین مجموعه اصولی است که برگزیدنشان و عمل کردن به آنها ضامن سعادت فرد و جامعه است.

* ممکن است نویسنده ما را به موضوعی علاقه مند یا بیزار کند. (1)

صحیح:

ممکن است نویسنده ما را به موضوعی علاقه مند یا از آن بیزار کند.

نکته دیگر در باب حرف اضافه این است که در زبان پارسی، به خلاف انگلیسی، نباید از دو یا چند حرف اضافه برای یک متمِّم استفاده کرد. چنین کاربردی با عُرف و ذوق ادبی ما سازگار نیست و باید از آن پرهیز کرد:

☼ من در و با انقلاب زیسته ام. با و برای مردم زندگی کن!

[شماره صفحه واقعی : 110]

ص: 2995

شکل مناسب این دو جمله چنین است:

☼ من در انقلاب و با آن زیسته ام. با مردم و برای آنان زندگی کن!

نمی گردد. بسیاری از مواردِ «های چسبان آخر» از همین نوعند. با این حال، خواه در عربی و خواه در فارسی، واژه هایی هستند که دارای های چسبانِ آخرِ ملفوظند؛ یعنی «هایی» که هم نوشته و هم خوانده می شود. با پژوهش در کتب لغت، باید میان این دو تفاوت نهیم تا از لغزش های گفتاری و نوشتاری دور مانیم.

مثال:

فرمانده اهل ایمان، علی است. از آن جا که بُن مضارع «دِه» دارای های ملفوظ است، نباید به هنگام اضافه، فرمانده را به شکل فرمانده (فرمانده ی) نوشت، زیرا «های» آن، خود، تلفّظ می شود و کسره می پذیرد، به خلافِ دیوانه، خانه، پروانه. از همین رو است که حاصل مصدر آن فرماندهی است، نه فرماندگی، به خلافِ دیوانگی.

_ ساختن جمع مکسّر از واژه های فارسی؛

مثال:

اَکراد، اَلوار (جمع لُر) .

_ به کار گرفتن ساخت «جمعِ جمع»؛

مثال:

امورات، اسلحه ها، نذورات، وجوهات.

_ افزودن علامت مصدر جعلی عربی به واژه های فارسی؛

مثال:

خودیت، دوئیت، خوبیت.

_ جمع بستن صفت به تقلید از عربی؛

مثال:

ائمّه معصومین، علمای اَفاضل.

_ مؤنّث آوردن صفت به تقلید از عربی؛

مثال:

بازرس محترمه، نامه های وارده.

_ ترکیب واژه فارسی با عربی به شیوه عربی؛

مثال:

حسب الفرمان.

_ آوردن صفت نسبی به شیوه عربی؛

مثال:

نظامی گنجوی [گنجه ای].

46-«کسره پیوند» را بیجا نیاوریم

هرگاه «حرف اضافه» واژه ای را به واژه دیگر پیوند دهد، به تنهایی برای ایجاد ارتباط میان آن دو کافی است. از این رو، افزودن «کسره پیوند» پیش از حرف اضافه هیچ توجیه ذوقی و ادبی ندارد و از آن باید پرهیز کرد. مثلاً نباید نوشت و خواند:

زینت های جدای از بدن، تفاوتِ میان این دو گروه، عالمانِ آشنای به وضع زمانه، و طالبانِ تحقیقِ در این زمینه. شکل صحیح عبارات مزبور از این قرار است:

زینت های جدا از بدن، تفاوتْ میانِ این دو گروه عالمانِ آشنا به وضع زمانه، و طالبانِ تحقیقْ در این زمینه. البتّه گاه حرف اضافه همراه کلمه بعد تشکیل دهنده صفت مرکّب است، یعنی در حقیقت کلمه قبل را به بعد اضافه نمی کند؛ مانندِ «مردانِ از خود رَهیده» و «نمازِ به قصد قُربت» . در این دو مثال، «ازخود رهیده» و «به قصد قربت» برای «مردان» و «نماز» صفت شده اند. به عبارت دیگر، حرف «از» برای اضافه کردن «مردان» به «خود» و نیز حرف «به» برای اضافه کردن «نماز» به «قصد» نیامده اند. در این گونه موارد، قاعدتاً موصوف کسره می گیرد. پس باید به نوع کاربُرد کاملاً دقّت کرد. هر دو جمله زیر صحیح

[شماره صفحه واقعی : 113]

ص: 2998

هستند؛ در یکی حرف اضافه صفت نساخته و در دیگری ساخته است، لذا در یکی بدون کسره درست است و در دیگری با کسره:

_ نمازْ به قصد قُربت باید خوانده شود.

_ نمازِ به قصد قُربت، نماز حقیقی است.

تعبیر «حساب کردن روی کسی» وجود ندارد و با فرهنگ ما بیگانه است. اگر مترجم به خود زحمت دهد و جمله فوق را با توجّه به معنای آن در کلّ متن بررسی کند، می تواند آن را به یکی از شکل های زیر ترجمه کند تا هم معادل جمله انگلیسی باشد و هم با عرف زبان فارسی مطابقت کند:

چشم امید من به تو است. من به تو امید بسته ام. پشتگرمی من به تو است. من به تو اطمینان دارم.

به دنبال رواج چنین ترجمه هایی، پدیده گرته برداری روز به روز بیش تر جلوه کرد، زیرا کم زحمت بود و بعضی از مترجمان راحت طلب را زودتر به مقصود می رسانْد. خوشبختانه، چندی است که مرزبانان زبان و فرهنگ فارسی این خطر را پیاپی تذکّر می دهند و نویسندگان جوان را از آن بر حذر می دارند. ما نیز در این بخش، به بعضی نمونه های گرته برداری از دو زبان انگلیسی و عربی اشاره می کنیم.

روی چیزی متمرکز شدن [درباره چیزی خوب فکر کردن] … onto consentrate

نکته راگرفتم. [نکته را درک کردم. ] got the point. I

نقطه نظر [دیدگاه / نظر] point of view

دیر یا زود [سرانجام، عاقبت] sooner or later

* … و آن نیز به منزله رَد بر خدا است.

گرته برداری از:

الرّدّ عَلَی اللّه.

صحیح:

ردّ خدا / انکارِ خدا.

* از سعادتِ مرد، داشتن فرزند شایسته است.

گرته برداری از:

مِنْ سعادَهِ المَرءِ.

صحیح:

مایه سعادت مرد / یکی از نشانه های سعادت مرد.

* نویسنده درباره مسائل فوق، بر روایات بسیار دست یافته است.

گرته برداری از:

حَصَل عَلَی الرّوایات.

صحیح:

به روایات بسیار دست یافته است. امام (علیه السلام) از سؤالاو چنین جواب داد … .

گرته برداری از:

اَجابَ عنه.

صحیح:

به سؤال او جواب داد.

* در پاسخ، می گوییم به این که … .

گرته برداری از:

نقول بِأنّ … .

صحیح:

می گوییم که ….

اصل این کتاب … یکی از آثار اقامت چند ساله من در دانشگاه آکسفورد انگلستان است … خوشحالم که این دوره از عمر من … در آن محیط علمی پرفیض و پربرکت گذشت … شایسته است که … از آن شهر محبوب با حرمت یاد کنم. (1)

بدیهی است که چنین کلماتی بسی والاتر از آنند که برای جایی همچون «دانشگاه آکسفورد» به کار روند، هر چند که جایگاه علمی بلندی داشته باشد.

بَعْدَ اللَّتَیا وَ اللَّتی: پس از چنان و چنین

استشهاد: شاهد گرفتن

قَهراً: ناگزیر

مَراتب عالیه: رتبه های بالا

بِالجمله: در مجموع _ خلاصه این که

مَصالح خفیه: مصلحت های پنهان

اَیدهُ اللّه: خدا توفیقش دهد

لَوْ فُرِض: فَرْض کنیم که

زاید الوَصف: بیش از حدِّ بیان

مَعارف اِلاهیه: دانش های توحیدی

مِصداق اَتَم: نمونه کامل

رابعاً: چهارم آن که

امور غیر مترقّبه: کارهای ناگهانی

لامَحاله: به ناچار

محلّ تأمّل است:

شایسته تفکرّ است

تَثبیتِ مُدَّعا: ثابت کردن ادّعا

مُصادره به مطلوب: یکی بودن دلیل و ادّعا

به طَریقِ اولا: از آن روشن تر و مسلّم تر

قیاسِ مَعَ الفارِق: مقایسه نادرست

اَلأهَمُّ فَالأهَم: به ترتیب اهمّیت

بنده مَحذور دارم: من گرفتارم

یک سلسله عِلل و اَسباب: مجموعه سبب ها

عِنْدَ الضَّروره: اگر لازم شود

عَلی السِّواء: یکسان

عَلی الخُصوص: به ویژه

او عرضه داشت به این که: او گفت

هَتْکِ اَعراض: آبرو بردن

یحْتَمِل که: شاید

اِلی غیرِ النّهایه: تا بی نهایت

حَمل بر صحّت کردنِ کاری: کاری را درست پنداشتن

تَرکِ اولا: انجام ندادنِ کارِ برتر

مَروی است:

روایت شده است

علاوه بر این جهات: گذشته از این ها

تکلیف ما لایطاق: مسؤولیت بیش از حدّ توانایی

مصدِّع اوقاتِ کسی شدن: وقتِ کسی را گرفتن

کراراً: بارها

طَوعاً أو کَرهاً: خواه و ناخواه

مَرضی خاطرِ …: مایه خشنودی …

بحثِ بین الاِثنَینی: گفت و گوی دو نفره

متکلّم وَحده بودن: یک تنه سخن گفتن

مَرضی الطّرفین: پسند هر دو

ما نَحْنُ فیه: مطلب حاضر

مُبْتلا به: مورد نیاز

مَفْروغٌ مِنْه (در عُرف: عَنه): پذیرفته شده _ فرض شده

[شماره صفحه واقعی : 122]

ص: 3007

درس سیزدهم: درست نویسی واژگانی (2)

درس سیزدهم: درست نویسی واژگانی (2) (1)

اَتلال: توده های خاک و ریگ

اَطلال: ویرانه های بازمانده از جایی

اِثم: گناه

اِسم: نام

اَثمار: میوه ها

اَسمار: افسانه ها

احسان: نیکی کردن

اِحصان: زناشویی

اَحسَن: نیکوتر

احسنت: آفرین بر تو

اَخس: فرومایه تر

اَخص: خاص تر

اَخَوان: دو برادر

اِخْوان: برادران

اَذَل: خوارتر

اَزَل: زمان بی آغاز

اَضَل: گمراه تر

ارتجاع: پس رفتن، بازگشت به حال اوّل

ارتجاء: امیدواری

اَرض: زمین

عَرض: پهنا

عِرض: آبرو، حیثیت

اِرضاء: خشنود کردن

اِرضاع: شیر دادن

اَزهر: نورانی تر

اَظهر: آشکارتر

اَساس: بنیاد، پایه

اَثاث: لوازم خانه

اَسرار: رازها

اِصرار: پافشاری

اَسفار: کتاب ها، نوشته ها _ سَفَرها

اِسفار: روشن شدنِ هوا

اَصوات: آوازها

اَسواط: تازیانه ها

اَسیر: گرفتار

عَصیر: شیره

اَثیر: گلوله آتش _ هوا و فلک

عَسیر: دشوار

اَصیر: موهای نزدیک به هم و پیچیده

عَثیر: نشان خفی _ گِل و لای تُنُک

اَشباح: سایه ها، پیکرهای خیالی

اَشباه: همانندها

اَشغال: مشاغل، شغل ها

اِشغال: تصرّف کردن، تسخیر

اَشیاء: چیزها

اَشیاع: پیروان

اضائه: روشن کردن

اضاعه: تباه کردن

اِعسار: تنگدست شدن

اَعصار: دوره ها

اِعلام: آگاه کردن

اِعلان: آشکار کردن

اِغفال: فریب دادن

اِقفال: قفل نهادن و در بستن

اَفکار: اندیشه ها

اَفگار: زخمی

[شماره صفحه واقعی : 125]

ص: 3010

اِغناء: بی نیاز کردن

اِقناع: قانع کردن

اَقرب: نزدیک تر

اَغرب: دورتر

عَقرب: کَژْدُم

اِلغا: لغو کردن، باطل کردن

اِلقا: تلقین کردن، آموختن

اَلَم: درد

عَلَم: نشان، دَرَفش

اَلیم: دردناک

عَلیم: دانا

اِلهه [

= اِلاهه]

: «ربّه النوع» (مؤنّث «اِلاه»)

آلِهَه: «خدایان» (جمع اِلاه)

اَمارت: نشانه

اِمارت: امیری، فرمانروایی

عِمارت: ساختمان

امانت گذار: قراردهنده امانت نزد کسی

امانت گزار: ادا کننده امانت

اَمل: آرزو

عَمل: کار

اِناء: ظرف

عَنا: رنج، زحمت

اِنتساب: نسبت داشتن

اِنتصاب: گماشتن

اِنتفاء: نیست شدن، از میان رفتن

اِنتفاع: نفع بردن

اِنطفاء: خاموش شدن

اَنعام: چهارپایان

اِنعام: بخشش

اَوان: آغاز

عَوان: میانه سال _ پاسبان

اُولی: نُخست، نخستین

اَولی: سزاوارتر

ایلام: استان و شهری در غرب ایران

عیلام: در قدیم، نام کشوری بوده است، شامل خوزستان، لرستان، و کوه های بختیاری کنونی.

ایمِن: در اَمان، آسوده خاطر

اَیمَن: جانب راست، مبارک. «وادی ایمن» بیابانی است که در آن جا، ندای حق به موسی (علیه السلام) رسید.

بَأس: سختی، شدّت، خطر

بَعث: برانگیختن

بِالطَّبْع: از روی طبع

بالتَّبَعْ: در نتیجه

بالُن: وسیله پرواز

بالِن: حیوانی دریایی

بِحار: دریاها

بَهار: فصل نخست سال

بَحر: دریا

بَهرِ: برای

بخشودن: عفو کردن

بخشیدن: عطا کردن

بَدَوی: بیابانی، صحرانشین

بَدْوی: آغازی، ابتدایی

بَرائَت: بیگناهی، پاکدامنی

بَراعَت: کمال فضل و ادب

[شماره صفحه واقعی : 126]

ص: 3011

بَقاء: پایداری

بِقاع: بقعه ها

بُلوک [واژه فارسی]: ناحیه ای مشتمل بر چند روستا

بِلوک [واژه فرانسوی]: کشورهایی که در شیوه حکومتی کم و بیش یکسانند و در برابر کشورهایی با شیوه حکومتی دیگر، متّحدند.

بُنیاد: پایه بِنا

بُنیان: بِنا

بَها: ارزش

بَهاء: روشنایی

پرتغال: نام کشوری

پرتقال: نام میوه ای

تابع: پیرو

طابع: چاپ کننده

تأثّر: اثر پذیرفتن

تَعَسُّر: دشواری

تأدیه: پرداختن

تعدیه: متعدّی کردنِ فعل

تَألُّم: دردناک شدن

تَعلُّم: یاد گرفتن

تَأَسُّف: افسوس خوردن

تَعَسُّف: ستم کردن _ بیراهه رفتن

تأویل: شرح دادن، بازگشت دادن

تعویل: اعتماد کردن

تحدید:

محدود کردن

تهدید:

ترساندن

تحلیل: از هم گشودن، حل کردن

تهلیل: «لااِلهَ اِلاّاللّه» گفتن

تَراز:

میزانِ ارتفاع _ نقش پارچه

طِراز:

طبقه _ ردیف

تَزکیه: پاک کردن، زکات دادن

تَذکیه: شاهرگ زدن _ در اصطلاح شرع، کشتن حیوانی که خون جهنده دارد، به روشی خاص.

تَسریح: آزاد نمودن، از بند رها کردن

تصریح: با صراحت و روشنی چیزی را بیان کردن

تَسویه حساب: ایجاد موازنه در حساب

تصفیه حساب: پرداخت بدهی

تصادف: اتّفاقاً با هم رو به رو شدن

تصادم: به هم کوفته شدن، به سختی به هم خوردن

تَعویذ: دعا، طلسم

تَعویض: عوض کردن

تَغلُّب: به زور گرفتن

تقلّب: دگرگون و وارونه کردن

تفریق: کم کردن عددی از عدد دیگر

تفریغ: فارغ کردن

ثَری [ثَرا]: خاک

سَرا: خانه

ثَغْر: مرز _ دندان پیشین

سَقَر: دوزخ

صَقْر: پرنده شکاری

صِغَر: کوچکی

ثَمَر: میوه _ حاصل

سَمَر: افسانه _ زبانزد

[شماره صفحه واقعی : 127]

ص: 3012

ثَمَن: قیمت

سَمَن: نام گُلی

ثَمین: گرانبها

سَمین: فربه، چاق

ثَنا: ستایش

سَنا: روشنایی _ بلندی

ثواب: پاداش

صواب: درست

ثوب: جامه

صوب: طَرَف _ ناحیه

جاحِد: انکار کننده

جاهِد: کوشنده

جَحْد: حاشا کردن، انکار کردن

جَهْد: کوشش

جَذر: ریشه

جَزر: فرونشستن آب دریا بر اثر حرکت ماه

جَمَل: شتر نر

جُمَل: جمله ها

جِنان: بهشت ها

جَنان: دل، قلب _ امر پنهان، درون چیزی

حاسد: حَسَد ورزنده

حاصد: دروگر

حارث: برزگر، کشاورز

حارس: نگهبان

حازم: دوراندیش

هازم: شکست دهنده

حائل: آنچه میان دو چیز واقع شود.

هائل: ترسناک، هولناک

حُبوب: دانه ها

هُبوب: وزش باد

حَجَر: سنگ

حِجْر: دامن، آغوش _ پناه

حَجْر: منع کردن

حَدْس: گمان و استنباط

حَدَث: نو، اَمری که تازه واقع شده باشد.

حَذَر: پرهیز کردن

حَضَر: (ضدّ سفر) ماندن

حِراثت: کشاورزی

حِراست:

نگهبانی

حَزْم: دوراندیشی

هَزْم: شکست دادن

هضم: گوارش

حُکْم: فرمان، رأی محکمه یا داور

حَکَمْ: داور

حِکَمْ: پندها و اندرزها، سخنان حکیمانه

حَلال: روا، جایز

هِلال: ماهِ شبِ اوّل، ماهِ نو

حلیم: بردبار، شکیبا

هلیم: نوعی خوراک

حور: زنان سیاه چشم

هور: خورشید _ ستاره

حوزه: هر ناحیه اعم از کوچک و بزرگ

حوضه: مقدارِ زمینی که رودخانه ای آن را سیراب می کند.

حول: پیرامون، اطراف

هول: ترس

حَیات: زندگی

حَیاط: فضای سرگشوده خانه

حیث: جهت

حِیص و بِیص: گیر و دار

[شماره صفحه واقعی : 128]

ص: 3013

حین: هنگام

هین: آگاه باش

خاتَم: انگشتری و نگین، واپسین

خاتِم: ختم کننده

خار: تیغ

خوار: خوردنی _ ذلیل

خُوار: بانگِ گاو و گوسفند

خاستن: بلند شدن

خواستن: طلبیدن

خان: سَرا _ مرد بزرگ

خوان: سفره

خُرد: کوچک، ریز، اندک

خورد: سوم شخص مفرد ماضی از مصدر «خوردن»

خطا: لغزش

خَتا: منطقه چین شمالی

خُمار: احساس سنگینی وافسردگی پس از رفع نشئه مشروب الکلی یا مادّه مخدّر.

خَمّار: باده فروش

درنَوَشتن: دَرنَوَرْدیدن، طی کردن

در نِوِشتن: نوشتن، کتابت کردن

دِماغ: مُخ

دَماغ: بینی

دِی: از ماه های شمسی

دی: دیروز، دیشب

ذَقَن: چانه، زَنَخْدان

زَغَن: پرنده ای شکاری

ذُکا: آفتاب

ذَکا: تیزهوشی، ژرف نگری

ذُل: خواری

ظِل: سایه

ذَلیل: خوار

ضَلیل: بسیار گمراه

ذِلّت: خواری

زَلَّت: سهو و خطا، لغزش

ذَم: بدگویی

زَم: سرما

ضَم: پیوستن

ذَمیمه: زشت

ضَمیمه: پیوسته

رائی: بیننده

راعی: چوپان

رازی: اهل «ری»

راضی: خشنود

رَب: پروردگار، خداوند، مالک، مصلح

رُب: جوشانده، عصاره، شیره

رَستن: رهایی یافتن

رُستن: از زمین برآمدن

رِضا: خشنودی

رِضاع: شیرخوارگی

رُمان: داستان بلند

رُمّان: انار

زَجْر: دور کردن، راندن

ضَجِر: بیتاب، دل آزرده

زخم: آسیب

ضَخْم: سِتَبر، پرحجم

زِراعت: کشاورزی

ضَراعت: فروتنی _ گریه و زاری

[شماره صفحه واقعی : 129]

ص: 3014

زَرع: کاشتن

ذَرع: مقیاس قدیم طول و معادل 04 / 1 متر

زمین: کُره خاک

ضَمین: عهده دار

زَوّار: بسیار زیارت کننده

زُوّار: زیارت کنندگان

زَحیر: ناله _ دل پیچه

ظَهیر: پشتیبان

زَهْر: سَم _ گل و شکوفه

ظَهر: پشت

ظُهر: نیمه روز

سَبا: سرزمینی (بوده) در ناحیه یمن

صَبا: باد لطیف _ باد شرقی

صَباحت: زیبایی

سَباحت: شنا، شناگری

ساعد: بازو

صاعد: بالا رونده

صائد: شکارکننده

سائق: راننده

صائغ: زرگر

سَطْر: یک خطِّ نوشته

سَتْر: حجاب، پوشش

سُتور: چهارپا

سُطور: خط های نوشته

سِحر: جادو

سَحَر: صبح زود

سَهَر: شب بیداری

سَخته: سنجیده و خوب

سخت: دشوار

سُخْره: مورد ریشخند، مسخره _ کار بی مزد

صَخْره: تخته سنگ بزرگ

سَریر: تخت

صَریر: فریاد کردن _ صدای آب

سَفَر: بیرون رفتن از وطن

سِفْر: کتاب

سَفیر: پیام آور

صَفیر: صدای سوت، آواز پرنده

سِلاح: وسیله و ابزار جنگ

صَلاح: نیکی، شایستگی

سَلْب: گرفتن، جدا کردن

سَلَب: نوعی جامه

صَلْب: بُردبار

صُلْب: استوار، سخت _ استخوان های پشت

سَلْخ: آخِر ماه قمری

سِلخ: آبگیر بزرگ

سَلَف: وام بدون سود که وام گیرنده باید به موقع آن را بپردازد _ پیش پرداخت برای جنسی که خریدار بعد از مدّتی تحویل گیرد _ گذشته و کسانی که در گذشته بوده اند.

سِلْف: باجناق _ پوست

سُمُوم: زَهرها

سَموم: باد سوزان

سُور: جشن، عروسی

سُوَر: سوره ها

سِوِر (فرانسوی): جدّی، سختگیر

صُور: بوق، شیپور

صُوَر: صورت ها

ثَور: گاو نر

[شماره صفحه واقعی : 130]

ص: 3015

سَوط: تازیانه

صوت: آواز

سوت: صدایی برآمده از دهان

سیف: شمشیر

صیف: تابستان

شادْرَوان: دارای روحِ شاد

شادُرْوان: پرده بزرگ و مجلّل _ اصل و اساس _ سَد _ فرش قیمتی

شَبَحْ: سیاهی ای که از دور به نظر آید.

شِبْهْ: مِثل، مانند

شَبَه: نوعی سنگ سیاه

شَسْت: انگشت بزرگ وپهن دست و پا

شصت: عدد «60» [این عدد را امروز به این شکل می نویسند، گرچه شکل اصلی آن «شَست» بوده است. ]

صُدْره: قسمت بالای سینه _ جامه ای بی آستین که سینه و شانه ها را می پوشاند.

سُدْره: پیراهن سفید و گشاد و آستین کوتاهی که تا سر زانو می رسد و زرتشتیان پس از رسیدن به سنّ بلوغ آن را می پوشند.

سِدْره: درختی در آسمان هفتم (سِدره المنتهی)

صَدیق: دوست یکرنگ

صِدّیق: کسی که در همه حال راستگو و درست کردار باشد.

طَبْع: میل _ سرشت

تَبَع: نتیجه، دنباله

طُرفه: چیز بدیع و نادر و شگفتی آور

طَرفه: یک بار جنباندنِ پلک. [ «طَرفه العین» = یک چشم به هم زدن. ]

طوفان: باد شدید، باران سخت

توفان: غرنده، توفنده

طیب: بوی خوش، خشنودی

طَیب: پاک، پاکیزه

عَبید:

بندگان

عُبید:

بنده کوچک

عِدّه: تعداد، شمارهافراد، مدّتزمانیکهزنپس از طلاق یا وفات شوهرش نباید ازدواج کند.

عُدّه: ملزومات، ساز و برگ

عَزْم: قصد

عَظْم: استخوان

عَلوفه: خوراک چهارپایان

عُلوفه: دستمزد

عَلَوی: منسوب به حضرت علی (علیه السلام)

عُلْوی / عِلْوی: بلند، والا

عَمّان: پایتخت اردن هاشمی

عُمان [بدون تشدید]: دریایی در جنوب شرقی ایران و جنوب پاکستان

غالِب: چیره

قالَب: شکل _ کالبَد

غدیر: آبگیر

قدیر: توانا

غُربت: دوری

قُربت: نزدیکی

غَزا: جنگ

قَضا: سرنوشت _ به جای آوردن واجبی که در وقت معین ادا نشده است _ حکم کردن

قَذا: خاشاک

غِذا: خوراک

[شماره صفحه واقعی : 131]

ص: 3016

غُرّه: اوّل ماه قمری

غِرّه: فریفته

قُرّه: روشنایی

غَمْز: سخن چینی

غَمْض: چشم پوشی

غَنا: توانگری

غِنا: آوازِ لَهوآمیز

غوث: فریادرسی

غوص: فرو رفتن

غیاث: فریاد رس

قیاس: نتیجه گیری _ مقایسه

غَیبَت: پنهان بودن

غیبَت: بدگویی در غیاب کسی

غیظ: خشم شدید

غیض: کاهش آب _ اندک

فائز: رستگار

فائض: بهره مند

فاسد: تباه

فاصِد: زننده رگ

فِطْرت: سرشت، طبیعت

فَتْرَت: فاصله بین دو دوره

فَحْم: زغال

فَهْم: دریافتن

فِراق: دوری، جدایی

فَراغ: آسودگی

فَسیح: گشاد

فَصیح: شیوا

قَدْر: ارزش _ اندازه

غَدْر: بیوفایی _ حیله

قَدَر: سرنوشت _ اندازه _ فرمان و حُکم _ هم زور بودنِ (دو پهلوان)

قِدْر: دیگ

قَدَم: گام

قِدَم: قدیم بودن

قُل: بنده _ تنگدستی

غُل: بند و زنجیر آهنین

غِل: کینه، حسد

کاندید:

ساده دل

کاندیدا: داوطلب، نامزد

کِبار: بزرگان

کُبّار / کُبار: بزرگ

کُحْل: سُرمه

کَهْل: مَرد میانه سال

گذاشتن: قراردادن _ گاه معنای مَجازی هم دارد، مانند وضعِ قانون (قانون گذاری)

گزاردن: به جا آوردن، اَدا کردن، اجرا کردن، انجام دادن _ تفسیر کردن _ بیان کردن

گریز: فرار

گزیر: چاره

ماده [بدون تشدید]: مؤنّث

مادّه [با تشدید]: اصلِ هرچیز، مایه

مأثور: نقل شده

معسور: دشوار

مأمور: امر شده

معمور: آباد شده

مأمول: آرزو، آرزو شده

معمول: عمل شده

[شماره صفحه واقعی : 132]

ص: 3017

مَتبوع: مورد تبعیت

مَطبوع: خوشایند

مُتَعدّد: بسیار

مَعدود: اندک

مَجاز:

غیر واقع

مُجاز: دارای اجازه

مُحال: ناممکن، ناشدنی _ باطل، ناروا، نامعقول _ حواله شده، طرف حواله

مَحال: مَحَل ها

مَحْرَم: حرام، خویشاوند نزدیک

مُحْرِم: در حَرَم آمده _ جامه احرام پوشیده

مُحَرَّم: حرام شمرده شده _ ماه قمری

مُحسِن: نیکوکار

مُحصَن: مردِ زن دار

مُحصِن: پارسا

مُحْسِنه: زن نیکوکار

مُحْصَنه: زنِ شوهردار

مَحْظور: ممنوع و حرام

محذور: مانع _ گرفتاری

مَرئی: دیده شده

مَرعی: رعایت شده

مَس: لمس کردن

مَسح: کشیدن دست بر سر یا پا

مستور: پوشیده شده

مسطور: نوشته شده

مَسْند:

مقام و رتبه

مُسْند:

دارای سند

مَشک: ظرفی از پوست گوسفند

مُشک: مادّه ای خوشبو که از نافه آهوی خُتَن به دست می آورند.

مَزمَزه: چشیدن

مَضمَضه: آب در دهان گرداندن

مُعاصِر: همزمان، همعصر

مَآثِر: کارهای بزرگ، کارهای نیک

مُعظَمْ: بزرگ. [معمولا در وصف اشیا به کار می رود. ]

مُعَظَّم: مورد تعظیم، بزرگ داشته. [معمولا در وصف اشخاص به کار می رود. ]

مَعونت: کمک و یاری

مَؤُونَت: هزینه تأمین نیازهای زندگی _ رنج و محنت

مُغَنّی: آوازخوان

مُقَنّی: چاه کَن

مَفروض: فرض شده

مَفروز: جدا شده

مَقام: درجه، پایه، مرتبه _ محل اقامت

مُقام: اقامت کردن در جایی

مَکاتب: مکتب ها

مَکاتیب: نامه ها (کاربرد فارسی)

مُلْک: سلطنت، قلمرو سلطنت یا مملکت

مِلْک: در تصرّف کسی

مَلِک: پادشاه

مَلَک: فرشته

مَلَکه: کیفیت نفسانی ثابت و تغییرناپذیر

مَلِکه: شهبانو

مُنْتَفی: غیر مطرح

مُنْطَفی: خاموش

مَنْسُوب: نسبت داده شده

مَنْصوب: گماشته

[شماره صفحه واقعی : 133]

ص: 3018

مُنکِر: انکار کننده

مُنکَر: زشت

مُنْهی: جاسوس، خبرچین

مَنْهی: نهی شده، منع شده

مُوَرِّخ: تاریخ نگار

مُوَرَّخ: تاریخ دار

موسوم: دارای نشانه

مُسَمّا: نامیده شده

مهجور: جداشده و دور افتاده

محجور: ممنوع از تصرّف در اموال خود به سبب بیخردی و بی کفایتی

مَهْر: کابین (= مال زن بر ذمّه شوهر)

مِهْر: مَحَبّت _ خورشید _ ماه هفتم سال _ نام روز شانزدهم هر ماه

مُهر: ابزاری از فلز یا سنگ یا جنس دیگر که بر آن نام کسی را نقش می کنند _ انگشتری

مِهین: بزرگ تر

مَهین: همچون ماه

نَبی [عربی]: پیامبر

نُبی [فارسی]: قرآن

نِظاره: تماشا

نَظّاره: تماشاگران

نَفحه: بوی خوش _ نسیم

نَفخه: دَمِش _ نَفَس

نَقایص: عیب ها و اشکال ها

نَواقِص: کاستی ها و ناتمامی ها

نَکْس: سرنگون کردن

نُکْس: بازگشت بیماری

نُکْث: شکستنِ پیمان

نَوّاب: عنوان شاهزادگان ایران در دوره صفویه و قاجاریه _ عنوان امیران و راجه های هندوستان

نُوّاب: نمایندگان

نَواحی: ناحیه ها

نَواهی: نهی ها

نِوِشتن: تحریر کردن

نَوَشتن: نَوَردیدن، طی کردن _ پیچیدن

هِندو: پیرو آیین برهمایی

هِندی: اهل هند

هُوْده: کجاوه، هودَج

هُوده: حق _ فایده

[شماره صفحه واقعی : 134]

ص: 3019

درس چهاردهم: درست نویسی واژگانی (3) .

درس چهاردهم (1): درست نویسی واژگانی (3) .

انظباط / انضباط.

باطری / باتری.

بانکِ بلند / بانگِ بلند.

بدعت گزار / بدعت گذار.

برخواستن / برخاستن.

بُرحه / بُرهه.

بَرده گان / بَردگان.

بسمه تعالی / باسمه تعالی.

بَطئی / بَطیء (= کُند) .

بُطری / بُتری.

بلیط / بلیت.

بنده گان / بندگان.

بنده گی / بندگی.

بنیان گزار / بنیان گذار.

بوالعَجَب / بُلعَجَب.

بُوالفُضول / بُلفُضول.

پائیز / پاییز.

پارچه تنظیف / پارچه تَنْزیب (= پارچه بستنِ زخم) .

پیشخوان / پیشخان.

پیغام گذار / پیغام گزار.

تربیت / تربیت.

تقویت / تقویت.

تَمِشگ / تَمِشک.

توجّه او / توجّهِ او.

توفان / طوفان (= باد تند) .

جِقّه / جِغّه (= تاج) .

جَناق / جَناغ.

چایی / چای.

چَفیه _ چَپیه / کوفیه (= نوعی پارچه که بر سر و گردن می آویزند.)

چُقُلی کردن / چُغُلی کردن (= سخن چینی) .

چُقُندَر / چُغُندَر.

حاله / هاله (= حلقه پیرامونِ ماه) .

حج گذاشتن / حج گزاردن.

حَرّاج / حَراج.

حَرَس کردن / هَرَس کردن (= بریدن شاخه های زاید) .

حق گذار / حق گزار.

حَوّاریون / حَواریون.

حِیث و بِیث / حِیص و بِیص (= گیر و دار) .

حیز / هیز (= مَردِ زن صفت) .

خبرگذاری / خبرگزاری.

خدمتگذار / خدمتگزار.

خُرده بُرده / خورده بُرده.

خُشگ / خُشک.

خَشِیت / خَشْیت.

خَلاَ / خَلا.

خواب گذاری / خواب گزاری (= تعبیر خواب) .

خواستگاه / خاستگاه (= مَنشَأ) .

خورجین / خُرجین.

خوردسال / خُردسال.

خورد و / کلان خُرد و کلان.

خورسند / خُرسند.

خوشخوئی / خوشخویی.

خوشکِل / خوشگِل.

خوشنود / خشنود.

دریای عُمّان / دریای عُمان.

دوّم / دوم.

ذغال / زغال.

ذُکام / زُکام

[شماره صفحه واقعی : 137]

ص: 3022

ذوذَنَقه / ذوزَنقه.

رحمن / رحمان.

رَشگ / رَشک.

رُمّان / رُمان (= نوعی داستان) .

روئین تن / رویین تن.

رییس / رئیس.

زایر / زائر.

زِرشگ / زِرشک.

زمین مَفروض / زمین مَفروز (= جدا شده)

زیبائی / زیبایی.

سئوال / سؤال.

سپرده گزاری / سپرده گذاری.

سرمایه گزاری / سرمایه گذاری.

سورمه / سُرمه.

سورمه ای / سُرمه ای.

سوقات / سوغات.

سوّم / سوم.

شاقول / شاغول.

شَرائین / شرایین (= رگ ها) .

شفقّت / شفقت.

شکرگذاری / شکرگزاری.

شیئ / شیء (= چیز) .

صلاحیت / صلاحیت.

صواب کار / ثوابِ کار (= پاداش) .

ضَرب العَجَل / ضَرب الأجَل.

طاس / تاس.

طالار / تالار.

طَبرستان / تَبرستان.

طپانچه / تپانچه.

طپیدن / تپیدن.

طَشت / تَشت.

طَنبور / تَنبور.

طوس / توس.

طوطیا / توتیا.

طهران / تهران.

طَهماسْب / تَهماسْب.

عادّی / عادی.

عبدالمُطَلِّب / عبد المُطَّلِب.

عبدالّه / عبداللّه.

عَرّابه / اَرّابه.

عسگری / عسکری.

علاقمند / علاقه مند.

عَلی حَدّه / علی حده.

عمّامه / عِمامه.

عَنْتَر / اَنْتَر (= بوزینه) .

غَث و ثَمین / غث و سَمین (= کم بها و گرانبها) .

غَلطَک / غلتَک.

غلطیدن / غلتیدن.

غَمزِ عین / غمضِ عین (= چشم پوشی) .

فَتیر / فَطیر.

فُرقان _ فُرقُون / فُرغون (= نوعی وسیله حمل) .

فرمانده قوا / فرماندهِ قوا.

فروگزار / فروگذار.

فِلاکْس / فلاسْک.

فوق العادّه / فوق العاده.

قاطی پاطی / قاتی پاتی (= دَرهَم) .

قانقاریا / قانقَرایا (= نام یک بیماری) .

قُضّات / قُضات.

[شماره صفحه واقعی : 138]

ص: 3023

قَلیان / غلیان.

کارِ ثَواب / کارِ صَواب (= درست) .

کُلِّیه انسان / کُلْیه انسان (= قُلوه) .

کوشگ / کوشک.

کومَک / کُمَک.

گره کور / گرهِ کور.

گُل خَتمی / گُل خَطمی.

گِله گذاری / گله گزاری.

گُنجشگ / گُنجشک.

لایتَجَزّی / لا یتَجَزّا.

لثّه / لثه.

لشگر / لشکر.

مالیات / مالیات.

مُتَّعال _ مُتَعال مُتَعالی.

مُتَنابه / مُعْتَنا بِه (= قابل اعتنا) .

مجلس قانون گزاری / مجلس قانون گذاری.

محظور دارم / محذور دارم.

محمّد ابن علی / محمّد بن علی.

مُحی الدّین / محیی الدّین.

مَرحَم / مَرهَم.

مُژدهی / مُژده ای.

مُستَقِلاّت / مُستَغَلاّت (= محلّی که از آن کرایه می گیرند.).

مُشابه آن / مُشابهِ آن.

مُشگ / مُشک.

مَشگ / مَشک.

مُشگِل / مُشکِل.

مُصَیب / مُسَیب.

مَطْمَعِ نظر / مَطْمَحِ نظر.

مَلات / مَلاط (= مخلوط آهک و ماسه) .

مُلاّ لُغَتی / مُلاّ نُقَطی.

مَلْقَمه / مَلْغَمه.

مُنْشَئات / مُنْشَآت (= نوشته ها) .

مُنَقَّص / مُنَغَّص (= تیره) .

می گوئیم / می گوییم.

نامریی / نامرئی.

نام گزاری / نام گذاری.

نَردبام / نَردبان.

نماز گذاردن / نماز گزاردن.

واله او / والهِ او.

وام گذار / وام گزار.

وَحله / وَهله.

ودیعه گزاردن / ودیعه گذاشتن.

ویژه گی / ویژگی.

هَراسَت / حِراسَت (= نگهبانی) .

هَمتَراز / هَمطِراز (= هَمرُتبه) .

هوی نَفْس / هوای نَفْس

[شماره صفحه واقعی : 139]

ص: 3024

درس پانزدهم: درست نویسی واژگانی (4) (1)

مختلفه، گناهان کبیره، ازدواج قبیلگی، سرکه خانگی، اعلم تر، اولی تر، ابنیه ها، قیودات، نرمش، و ….

6. در بردارنده حشو قبیح است:

اطّلاع حاصل نمودن، به قتل رساندن، به موقع اجرا گذاشتن، حضور به هم رسانیدن، مورد استفاده قرار دادن، و ….

7. اصل آن درست است، ولی کاربرد رایج آن نادرست است:

با این وجود، به بهانه گرامیداشت، تحکیم، تقدیر، رویه، روال، دلایل، کن فیکون، و ….

8. کاربرد رایج آن از زبان های خارجی گرته برداری شده است:

آتش گشودن، انتظار می رود که، بی تفاوت، در رابطه با، نگاهی داشتن، در این شرایط، قابل ملاحظه، و … . در این جا، پاسخ به یک سؤال مشهور ضرورت دارد: «آن گاه که کلمه ای کاملاً رایج شده است و حتّی بزرگان ادب فارسی آن را به کار برده اند، چرا سختگیری و تعصّب؟» . پاسخ فشرده این است:

«زبان از همین واحدهای در ظاهر کوچک و کم اهمّیت شکل می گیرد. اگر راه را بر واژه های نادرست باز کنیم، زمانی بیدار می شویم که از زبان ما چیزی باقی نمانده است. بزرگان هم گهگاه خطاهایی داشته اند، امّا باید از صواب های آنها تقلید کنیم؛ همان گونه که در زندگی خویش باید چنین باشیم» . بخشی از این فهرست، فراهم آمده از دو کتاب غلط ننویسیم و فرهنگ غلط های رایج است. (1)

این بنده شکرگزار صاحبان این دو اثر و همه پیشکسوتان ادبِ فارسی است. علاوه بر این دو اثر، مطالعات و تجربه های شخصی نیز در فراهم آوردن این فهرست سهمی بسزا داشته است. ضمناً گاه اصلاحاتی در مطالب آن دو اثر نیز صورت پذیرفته که بر پایه شواهد و ادلّه ادبی بوده است.

ازدواج قبیلگی: ازدواج قبیله ای.

اساتید: استادان.

اسباب ها: اسباب _ سبب ها.

اسپانیولی: اسپانیایی.

استحمارِ ملّت ها: فریفتنِ ملّت ها.

استعفا دادن: استعفا کردن.

استفاده بردن: استفاده کردن.

اسلحه ها: سلاح ها _ اسلحه.

اصغاث و اَحلام: اضغاثِ اَحلام (= خواب های پریشان) .

اطّلاع حاصل نمودن: خبردارشدن.

اطّلاع واصله: اطّلاعِ رسیده.

اعاده حیثیت از کسی: اعاده حیثیت به کسی.

اعلم تر: عالم تر _ اعلم.

افاغنه: افغانی ها.

اِفلیج: مَفلوج.

اقشار: قشرها.

اقلاً: دست کم _ حدّ اقل.

اکثراً: حدّ اکثر _ دست بالا.

اَکراد: کُردها.

اگر چنانچه: چنانچه.

اَلوار: لُرها.

اَمارات متّحده: اِمارات متّحده.

اِمحا: محو _ محو کردن.

اُناث: اِناث (= مؤنّث ها) .

انتظار می رود که: پیش بینی می شود که.

اُنس نسبت به کتاب: اُنس به کتاب.

اَوْلاتر: شایسته تر _ اَوْلا.

اوّلین: اوّل _ یکمین.

ایدئولوژیکی: ایدئولوژیک.

ایفاد می گردد: فرستاده می شود.

ایلات: ایل ها.

با این وجود: با وجودِ این.

بار بُردار: بار بَردار.

بارُم: بارِم (= واحدِ نمره) .

بازدهی: بازده.

بازرسین: بازرسان.

باغات: باغ ها.

باقیات و صالحات: باقیاتِ صالحات

باکره: بکر.

بَحارالاَنوار: بِحارالانوار.

بَد مَصَّب: بد مذهب.

بدهی های معوّقه: بدهی های عقب افتاده.

بدیت: بدی.

برخوردار بودن: داشتن.

بر روی _ به روی: روی.

بر علیهِ: ضدِّ _ مقابل.

بُرومَند:

بَرومَند (= بارور، شاداب _ آبرومند) .

بِرَهْمَن: بَرَهْمَن.

بلا درنگ: بی درنگ.

بَلال حَبشی: بِلال حَبشی.

بنادر: بندرها.

بُنود: بندها.

بهبودی: بهبود.

به بهانه گرامیداشت: به مناسبتِ گرامیداشتِ.

به پاسِ بزرگداشت: برای بزرگداشت _ به پاس.

بِرأی العین دیدم

به چشم خود دیدم

[شماره صفحه واقعی : 143]

ص: 3028

به قتل رساندن: کشتن.

به لَهِ: برای _ به سودِ.

به موقع اجرا گذاشتن: اجرا کردن.

به ناگهان: ناگهان.

به همراهِ: همراهِ.

بیت المُقَدَّس: بیت المَقْدِس.

بی تفاوت: بی اعتنا _ بی توجّه.

بیدار خوابی: شب بیداری.

پاکات: پاکت ها.

پرونده مختومه: پرونده مختوم (= پایان یافته) .

پس بنابراین: پس _ بنابراین.

پس نتیجه می گیریم: نتیجه می گیریم _ پس.

پِلاکارت: پِلاکارد (= شعارْ نوشته) .

پندیات: پندها.

پیاده کردن قوانین: اجرای قوانین.

پیدایش: پیدایی.

پیشامد غیر مترقّبه: پیشامد پیش بینی نشده.

پیشنهادات: پیشنهادها.

تَبانی: همدستی پنهان.

تَبَرّا: تَبَرّی.

تَجرُبه: تَجرِبه.

تجربیات: تجربه ها.

تحصیلات عالیه: تحصیلات عالی.

تحکیم: محکم کردن.

تِذکار: تَذکار.

تَراکمه: تُرکمان ها.

تَراوُش: تَراوِش.

تَراوُشات: تَراوِش ها.

ترجُمه: ترجَمه.

تَرخان: تَرخون (= نوعی سبزی) .

تَسَرّی: سرایت کردن.

تسریع: شتاب گرفتن.

تشریک مَساعی: اشتراک مَساعی.

تصادُفِ دو خودرو: تصادُمِ دو خودرو.

تقدیر: قدردانی.

تکمیل نقایص: رفع نقایص (= زُدودنِ عیب ها) .

تلفات: تلف شده ها.

تلفناً: تلفنی.

تلگرافات واصله: تلگراف های رسیده.

تَوَرُّق: ورق زدن.

توصیف: وصف _ وصف کردن.

تَوَلاّ: تَوَلّی.

تَهَمْتَن: تَهْمْتَن (نیرومند، لقب رستم و بهمن) .

تَهی: تُهی (= خالی) .

ثُبات: ثَبات (= پایداری) .

جِداره: جِدار.

جدّ و آباد: جدّ و آباء.

جَرّ و بحث: جَرِّ بحث.

جَنَبِ او بد است: جَنَمِ او بد است (= ذات او بد است) .

جُنوب: جَنوب (= مقابلِ شِمال) .

جَهاد: جِهاد.

جَهازیه: جَهاز.

چهرتاً: از لحاظ چهره.

جَهیزیه: جهیز.

چالدَران _ چالدُران: چالدِران.

چِغِر

چَغَر / چَغَل (= سفت و سخت)

[شماره صفحه واقعی : 144]

ص: 3029

چِکاد: چَکاد (= سَرِکوه) .

چنانچه اگر: اگر _ چنانچه.

چهار مُحال: چهار مَحال.

چهره کردن: جلوه کردن.

حَجیم: پُر حجم.

حَرّاف: پُرحرف.

حروف ها: حروف _ حرف ها.

حسب الفرموده حسب الفرمایش: طبق فرموده.

حُسْنِ بدی: بدی _ صفتِ بد.

حُسْنِ خوبی: خوبی _ صفتِ خوب.

حضور به هم رسانیدن: حاضر شدن.

حفاظت: حفظ _ نگهداری.

حقوق مُکفی: حقوق کافی.

حِماسه: حَماسه.

خانوادتاً: از لحاظ خانواده.

خَجول: خَجِل.

خُدّام ها: خُدّام _ خادم ها.

خُرطوم _ خارطوم: خَرطوم (= پایتختِ سودان) .

خِرمَن: خَرمَن.

خطرات: خطرها.

خَفّاش: خُفّاش.

خلاصی: خلاص.

خِلطِ مَبحث: خَلطِ مَبحث.

خِلَل: خَلَل.

خَلیق: خوش خُلق

خَمود _ خَمودی _ خَمودگی: خُمود.

خوار و بار: خواربار.

خوانین: خان ها.

خواهشاً: لطفاً.

خوبیت: خوبی.

خودکفا: خود بَسا _ خودبَسَنده.

خورِشت: خورِش.

دائمی: دائم.

دادرسین: دادرسان.

داوطلبین: داوطلبان.

دخالت: مداخله.

در اَثرِ: بر اَثرِ.

رائِعَه النّهار: رابِعَه النّهار.

در ارتباط با: درباره.

در این شرایط: در این وضعیت.

دَرب: در.

در رابطه با: درباره.

در راستای: برای _ به منظورِ.

در سنِّ 50 سالگی: در 50 سالگی.

در مقابلِ: مقابلِ.

در نزدِ: نزدِ.

دراویش: درویش ها.

دریوزگی: در یوزه _ گدایی.

دسترسی: دسترس.

دَستورات: دَستورها.

دستور لازمه: دستور لازم.

دسته جات: دسته ها.

دعای سَمات: دعای سِمات.

دِلاً: از دل.

دلایل: ادلّه (= دلیل ها) .

دِله: دَله (= هرزه، چشم چران) .

دَلیر

دِلیر

[شماره صفحه واقعی : 145]

ص: 3030

دواجات: دواها.

دَواوین: دیوان ها.

دو برادران: دو برادر.

دو دستان ابولهب: دستان ابولهب.

دو طفلان: دو طفل _ طفلان.

دوماً: دوم این که.

دوییت: دویی _ دوگانگی.

دهات: آبادی ها _ روستاها.

دهه مبارکه: دهه مبارک _ دهه فرخنده.

رئیس جمهور: رئیس جمهوری.

راحتی: راحت.

رُباط _ رَباط: رِباط (= کاروانسرا، زاویه عبادت صوفیان) .

رشادت: دلاوری.

رشد مثبت: رشد.

رشد منفی: سقوط _ کاهش.

رضایت: رضا.

رِفاه: رَفاه.

روال: شیوه _ روش.

روزِگار: روزْگار.

روزنامه جات: روزنامه ها.

روزنامه هفتگی: هفته نامه.

رَویه: روش.

رهبریت: رهبری.

زاد و بوم: زادْبوم.

زباناً: به زبان _ زبانی.

زبان لاتین: زبان لاتینی.

زُوّارها: زَوّارها _ زُوّار _ زائران.

ساختِمان: ساختْمان.

ساز و کار: سازِکار (= اُرگانیزم) .

سال های آتیه: سال های آینده.

سِبِر: سِوِر (= جدّی، سختگیر) .

سبزی جات: سبزی ها.

سُجده _ سِجده: سَجده.

سرکه خانگی: سرکه خانه ای.

سرمایش: سردی.

سَفته: سُفته.

سفر غیر منتظره: سفر پیش بینی نشده.

سکَنه: ساکنان _ سُکّان.

سلامتی: سلامت.

سَلَحْشور: سِلَحشور (= دلیر) .

سَلیس: روان _ هموار.

سُماعی: سَماعی (= شنیده شده) .

سمینار مربوطه: سمینار مربوط.

سَیاس: دارای سیاست.

سِیاوُش: سِیاوَش.

سؤال پرسیدن: سؤال کردن _ پرسیدن.

شاعرِ مَطرح: شاعر برجسته.

شب اَحیا: شب اِحیا.

شب شام غریبان: شام غریبان.

شب لیله القدر: شب قدر _ لیله القدر.

شُجاعت: شَجاعت.

شراکت: مشارکت _ شرکت.

شُعَبات: شعبه ها.

شَفا: شِفا.

شکم خوارگی: شکمبارگی.

شِکوه: شَکوا _ شکایت.

شَکیل

خوشگِل

[شماره صفحه واقعی : 146]

ص: 3031

شُمال: شِمال (= مقابلِ جَنوب) .

شمیرانات: منطقه شمیران.

شیرینی جات: شیرینی ها.

شیلات: ماهیگیری.

صَغَرِ سن: صِغَرِ سن.

صمیمی: صمیم.

ضَخیم: ستَبر.

ضروری: ضَرور.

طلاجات: گوهرها _ جواهر.

ظنین بودن به کسی: به کسی گمان بد داشتن.

عَطر: عِطر.

عَلاقه بند:

عِلاقه بند (= ابریشم باف) .

عُلوفه: عَلوفه (= خوراک چهارپایان) .

عِمران: عُمران (= آبادانی) .

عملکِرد: عملکَرد.

عهد و عیال: اهل و عیال.

غُبن: غَبن (دچار غَبن) .

غَرّه: غِرّه (= فریفته) .

غزلیات: غزل ها (= مجموعه غزل) .

غیر قابل اجتناب: ناگزیر.

غیر قابل احتراز:

ناگزیر.

غیر و ذلک: غیرُ ذلک (= جُز این) .

فُتوا _ فِتوا: فَتوا.

فَجیع: جانسوز _ دردناک.

فرازی از کلام: بخشی از کلام.

فرامین: فرمان ها.

فرق داشتن از: فرق داشتن با.

فرمان بَردار: فرمان بُردار.

فرمایشات: فرموده ها.

فروعات: فروع _ فرع ها.

فَکور: بسیاراندیش.

فلاکت: بیچارگی.

فَلَج: مفلوج.

فوت: وفات.

فوق الذِّکر: پیشگفته.

قابل ملاحظه: عمده، فراوان.

قبولاندن: پذیراندن.

قدیمی: قدیم.

قراردادهای منعقده: قراردادهای منعقد (= بسته شده) .

قِضاوت: قضا _ داوری.

قُمار: قِمار.

قوانین مصوَّبه: قوانین مصوّب.

قوس و قَزَح: قوسِ قُزَح (= رنگین کمان) .

قیودات: قیود _ قیدها.

کارخانجات: کارخانه ها.

کارِ مَحال: کار مُحال.

کاغذ باطله: کاغذ باطل.

کاوُش: کاوِش.

کج و مَعْوَج: کج و مُعْوَج.

کِراهت: کَراهت.

کِساد: کَساد.

کَعب الاَخبار: کَعب الاَحبار.

کفّاش: کفشگر _ کفشدوز.

کِفاف: کَفاف.

کلمه قِصار: عبارت کوتاه.

کمیسیون مربوطه: کمیسیون مربوط.

کُن فَیکُون شدن: نابود شدن

[شماره صفحه واقعی : 147]

ص: 3032

کنکاش: کاوِش (= جست و جو) .

که تا: که.

گالِری: گالُری (= مجموعه اشیای هنری) .

گاهاً: گهگاه.

گرام: گرامی (= محترم) .

گرایشات: گرایش ها.

گرمایش: گرمی.

گریزی از این کار نیست: گزیری از این کار نیست.

گُشْتاسِب: گُشْتاسْب (= پدرِ اسفندیار) .

گُفتُمان: گُفتْمان.

گفت و گو داشتن: گفتوگو کردن.

گلایه: گله گزاری.

گناهان صغیره: گناه های کوچک.

گناهان کبیره: گناه های بزرگ.

گنجوی: گنجه ای.

گوشمالی: گوشمال.

لااقل: دست کم _ حدّ اقل.

لازم به گفتن است: باید گفت.

لاغِر: لاغَر.

لاکردار: بدکردار _ ناجوانمرد.

لامُحاله: لا مَحاله (= ناچار) .

لامُروّت: بی مروّت.

لامَصَّب: بی مذهب.

لایتَناهی: لایتَناها (هی) .

لَحاظ: لِحاظ.

لواسانات: منطقه لواسان.

مباحث اندیشگی: مباحث اندیشه ای.

مُبَرَّز: مُبَرِّز (= برجسته) .

مُبیضَّه: مُبَیضه.

متنفّذ: صاحب نفوذ.

متون مختلفه: متون مختلف.

مُثمِر ثمر: مُثمِر _ ثمربخش.

مَجّانی: مَجّان _ رایگان.

مَحابا: مُحابا.

مُحَبّت: مَحَبّت.

محمّدعلی جُناح: محمّدعلی جَناح.

مخاطِب: مخاطَب (= مورد خطاب) .

مَدخَلِ ورودی: مَدخل _ ورودی.

مَرجَع: مَرجِ _ ع.

مردیت: مردی.

مَرسوله: فرستاده شده.

مروری داشتن: مرور کردن.

مَزاح: مِزاح.

مُزَلَّف: زُلف دار.

مُسْوَدّه: مُسَوَّده (= پیش نویس) .

مشکوک بودن به کسی: شک داشتن به کسی.

مُطَلاّ: زَر اَندود.

مظنون بودن به کسی: به کسی گمان بد داشتن.

معارفه: شناسایی.

معاریف: معروفان _ سرشناسان.

مُعرِّف حضور: معروف حضور _ شناخته شده.

مُعضَل: مُعضِل (= دشوار) .

مُعَظَّم لَه: بزرگوار.

مُعَوَّذَتَین: مُعَوِّذَتَین.

مُعَینَک: عینکی.

مغرور: مفتخر _ سرافراز (در معنای مثبت) .

مفاتیح الجَنان: مفاتیح الجِنان

[شماره صفحه واقعی : 148]

ص: 3033

مفیدِ فایده: مفید _ فایده بخش.

مُقُر / مُغُر آمدن: مُقِر آمدن (= اعتراف کردن) .

مُکَلاّ: غیر معمَّم _ کلاهی.

مَلکوک: لکّه دار.

مَمهور: مُهر خورده.

منادی ندای توحید:

منادی توحید.

مُنتج به نتیجه شدن: به نتیجه رسیدن.

مُنجمد: جامد _ یخ زده.

مُنْعَدِم: معدوم _ نیست شده.

مواردِ مورد نیاز:

موارد نیاز _ نیازمندی ها.

موبَد: موبِد.

مورد استفاده قرار دادن: استفاده کردن.

مورد تصویب قرار دادن: تصویب کردن.

مورد تعقیب قرار دادن: تعقیب کردن.

مورد ستایش قرار دادن: ستودن.

موسوم به علی: مُسَمّا به علی (= دارای نامِ علی) .

مَهار: مِهار.

مِهرَبان: مِهرْبان.

مَهریه: مَهر.

میادین: میدان ها.

میزِ گِرد: میزْگِرد (= گردِ میز) .

میوه جات: میوه ها.

ناجی انسان ها: مُنجی انسان ها.

ناچاراً: به ناچاری.

نامبَردار: نامبُردار (= مشهور) .

نامزدهای داوطلبی مجلس: نامزدهای مجلس.

نامه های وارده: نامه های رسیده.

نامه مورّخه …: نامه مؤرَّخِ … _ به تاریخ … .

ناهنجار: نابهنجار.

نَرمش: نَرمی.

نزاکت: ادب _ ادب ورزی.

نژاداً: از لحاظ نژاد.

نُشو و نُما: نَشْو و نَما.

نظرات: نظرها.

نَعْنا: نَعْناع.

نفرات: نفرها.

نقطه نظر: دیدگاه.

نگاهی داشتن: نگاه کردن.

نُمرات: نمره ها.

نَمرود:

نُمرود.

نور مهتاب: مهتاب _ نور ماه.

نوین: نو.

نهار: ناهار.

نِی: نی (= نه) .

وادی ایمن: وادی اَیمَن.

وقت گذاشتن: وقت صرف کردن.

هر از گاه: گاهی _ گهگاه.

هفت خوان: هفت خان.

هَمَج و رِعاع _ هَمَجِ رِعاع: هَمَجِ رَعاع (= مردم بی فرهنگ) .

همراهیان: همراهان.

همشاگرد _ همشاگردی: همکلاس _ همدرس.

همکلاسی: همکلاس.

همیاری: همکاری.

هَنگری: هُنگری (= مَجارستان) .

ید و بیضا: یدِ بیضا.

یوسِف: یوسُف.

یونِس: یونُس

[شماره صفحه واقعی : 149]

ص: 3034

بر هر فردی مبرهن و واضح است … . بر هیچ کس پوشیده نیست … .

علاوه بر تازگی و جذّابیت، باید ارتباط منطقی با متن و موضوع آن نیز در گزینش بند و جمله آغازین مدّ نظر باشد. نمونه ای از این طراوت و پیوند را در بند آغازین نوشته ای درباره «پاییز» بنگرید:

زنگ تلفن به سرعت برق هزار خیال خوب و بد را در خاطرم راه انداخت. گوشی را سنگین برداشتم. صدای لطیفی به گوشم رسید و چشم هایم به هم آمد. صدای دوستی با صفا بود: گویی با بهشت حرف می زنم. کار دنیا، همه، را فراموش کردم. جانم از قید زندگی خلاص شد …

گفت: اگر بدانید شمیران چقدر قشنگ شده! هر کاری دارید، زمین بگذارید و بیایید با هم پاییز را تماشا کنیم … . (1)

حُسن این مطلع آن است که همچون نوشته های معمولی، وصف پاییز را آغاز نمی کند، بلکه نُخست زمینه ای می چیند که خواننده خود را همپا و همراه با نویسنده احساس کند.

نمونه دیگر از مَطْلَع های زیبا، آغاز مقدّمه ابوالقاسم پاینده است بر ترجمه خویش از قرآن شریف. این مقدّمه با عباراتی آغاز می شود سرشار از عاطفه و صفا که خود، دریچه ای است به باغ آن کلمات نورانی. اکنون چند جمله از آن مقدّمه را می خوانیم:

به زحمت الفبا آموخته بودم که با «قرآن مجید» ، این کتاب شگفت انگیز، که کتاب نیست، بلکه دریایی ژرف و کرانه ناپیدا است، آشنا شدم و چه فرخنده آشنای فرّخ پی همایون فالی بود. در دوران ما، طفل نوآموز که گاهی کم تر ازهفت ساله مکتبی می شد، بلافاصله پس از الفبا، این رمز حیرت انگیز ثبت و ضبط افکار، تعلیم قرآن را از چند سوره کوتاه که خاص مکتبیان نوآموز بود، آغاز می کرد. و من بنده این دوران را به سربرده و تمام قرآن را به قرائت عادی و چند جزء را به تفاریق، با رموز تجوید، از آن شیخ استاد حافظ ثقه کم نظیر که همه یک عمر هفتاد ساله را تقریباً بدون طفره به تعلّم و تعلیم قرائت و تجوید و شرح و تفسیر آیه های قرآن طی کرده بود آموختم. چه مردی بود؛ از آن مردان خدا که به همّت چو کوهند و به رفعت چو آسمان و به حوصله چون دریا و به افتادگی چو خاک. جهانی بود به گوشه ای نشسته، از خلق گسسته و به خالق پیوسته. قرآن را چون آب در ضمیر خویش روان داشت و آیه های شریف را با لحنی که هنوز پس از روزگاری دراز طنین آن در گوش جان من است و گویی زمزمه فرشتگان عالم بالا است می خواند و هنگام تلاوت

[شماره صفحه واقعی : 152]

ص: 3037

آیات، از دیدگان نافذش برقی عیان بود. گفتی عاشقی بود حیران در جمال قرآن. خدایش به رحمت خویش فرو بَرَد که بر من منّتی عظیم دارد. (1)

در همین طِراز است مطلعِ توضیحنامه ای که استاد غلامحسین یوسفی بر تصحیحگلستان سعدی نگاشته است. صمیمیت و سادگی، همراه لطف و روانی، جمله های صیقل خورده وی را طراوت بخشیده و آغازی دلکش و خواندن برانگیز پدید آورده است:

چهل و چند سال پیش بود که با گلستان سعدی آشنا شدم. در آن زمان طفلی بودم دبستانی و این کتاب نفیس را به عنوان جایزه به من دادند … اکنون همان کتاب پیش روی من گشاده است و بر نخستین صفحه آن، به خطّ ناپخته کودکی که از داشتن کتابی سرشار از شادمانی بوده، نوشته شده:

«این کتاب متعلّق است به غلامحسین یوسفی» .

دیدن صفحات این کتاب که چون یادگاری عزیز آن را محفوظ داشته ام، سال های خوش کودکی را به خاطرم می آورَد: روزهایی شاد و روشن، خالی از دغدغه و اضطراب، و فارغ از تلخی های زندگی. امّا دیری نمی گذرد که حسرت آن ایام بی بازگشت فرا می رسد و این یادهای دل انگیز رااز صفحه ذهن فرو می شوید. آن گاه سعدی را می بینم که درگلستانبا من از واقعیت های حیات سخن می گوید که گاه تلخ است و گاه شیرین. (2)

در این مطلع، نویسنده نه تنها جلوه ای از عاطفه و احساس پاک را فراروی ما تصویر می کند، بلکه به روانی و روشنی، با آوردن جمله واپسین، تأکید گاهِ کلام آینده خود را هم مشخّص می سازد. نیز مَطلعِ زیر مقدّمه یک متن ادبی زیبا است، در قالب نامه ای عاطفی و دردمندانه از منتظری شیفته برای محبوبِ منتظَر (علیه السلام) . می بینید که با حال و هوای کلیشه ای و مکرَّرِ بسیاری از متن های هَمْ موضوع تفاوت دارد و از همین آغاز خواننده را برای خواندن بقیه متن برمی انگیزد: سلام. حال من خوب نیست؛ اما همیشه برای سلامت شما، شمع روشن می کنم. مدّتی است که همه را از خود، بی خبر گذاشته اید. حتماً می دانید که پدر بزرگ مُرد. برای پدر هم نفسی بیش نمانده است. جمعه پیش، سخت بیمار بود. از بستر برنمی خاست. چشم هایش، پشت پنجره افتاده بود. قلبش تا لب ها بالا آمده بود، و همان جا می تپید. زمزمه می کرد. می گفت: دوست را گر سر پرسیدن بیمار غم است گو بران خوش، که هنوزش نفسی می آید مادر و مادر بزرگ، خیلی بیتابی می کنند. هر سال که نرگس باغ، شکوفه می دهد، آنها هم به خود وعده می دهند که امسال می آیی. (3)

[شماره صفحه واقعی : 153]

ص: 3038

او پانصد من وزن داشتی. داوود با فلاخن خود و سه پاره سنگ، تنها به جنگ جالوت رفت. با سنگ اوّل، او را از پای درآورد و با دو سنگ دیگر، همه سپاهیان او را که بیش از صد هزار تن بودند.

داستان داوود و جالوت، کنایه ای است از پیروزی اندیشه بر زور؛ و معنویت بر خشونت … . (1)

حُسن این مقدّمه آن است که با اشارتی زیبا و خواندنی مطلب را آغاز می کند، نه با صُغرا و کبرای منطقی و ملال آور. به عبارت دیگر، با آن که جوهرِ چنین مقدّمه ای منطق و اندیشه است، پیکرِ آن لطیف و ظریف است و شکلی قیاسی و عقلانی و خشک ندارد. نمونه ای دیگر از مقدّمه جذّاب را در نوشته زیر در موضوع مثنوی مولوی می بینید. در این جا، نویسنده چیره دست آن قدر واژه ها را خوب انتخاب کرده و کنار هم چیده است که به راستی، خواننده اطمینان می یابد با اثری خواندنی و ژرف مواجه خواهد شد:

در مثنوی مولاناجلال الدّین محمّد بلخی معروف به مولوی و مولانای روم همه چیز از حکایت و شکایت نی آغاز می شود. همه چیز در ابیات معدود نی نامه در آغاز دفتر اوّل آن مجال بیان می یابد و همه چیز در ناله اشتیاق نی که شرح درد فراق او در سکوت ناگهانی و نهایی او در پایان دفتر ششم به محو و فنا می پیوندد، خاتمه می پذیرد. با این دریای اسرار که در سراسر مثنوی موج می زند و همه چیز را در موج و طوفان روح می شوید، فکر انسان عادی، انسان بی جوهر و فروبسته در غلاف حیات حیوانی تا وقتی مثل مولانا تبدیل به موج روح و لجه راز نشود نمی تواند در این دریای پرهیجان راه پیدا کند و جز آن که در قایق شکننده ای که قصّه و تمثیل نام دارد بنشیند و لحظه ای چند در آب های کم عمق نزدیک ساحل، هیجان بی لگام این دریا را با بیم و دلهره از دور تماشا نماید، چه کاری می تواند کرد؟

درست است که قدرت موج و طوفان که گاه دیواره قایق را می شکند و به درون آن راه می یابد و احیاناً سبکباران ساحل را از رویارویی با چنین عظمت بی آرام به دغدغه نافرجام دچار می سازد؛ امّا جز با این مایه خطر، نخستین آشنایی ها با دریا برای بی دردانِ فارغ ممکن نیست. از «سبکباران ساحل ها» هم، آنها که می توانند «نحو محو» و درس فنا و از خود رهایی را از آنچه در حکایت و شکایت نی به بیان می آید بیاموزند باز با تمرین هایی که از همین قایق نشین ها برایشان حاصل می شود به تر می توانند تصوّر درستی از غور و وسعت دریا را در نظر تجسّم بخشند، مثل آشنایان راه بی خطر در آب رانند و از غرق شدن و به فنا پیوستن هم لذّت و خرسندی یابند. (2)

[شماره صفحه واقعی : 155]

ص: 3040

حسّاس ترین بخش نوشته را در آغاز آن می آورد تا خواننده را بی درنگ در احساسات خود غوطهور سازد. غوطهوری در احساسات به این معنا است که فرد به هنگام مطالعه، خود را از کشاکش های بیرونی رها کند و همه توجّه و احساس خویش را صرفِ نوشته ای سازد که پیش چشمِ او قرار دارد. اگر خواننده به چنین احساسی برسد، دیگر نمی تواند از آن دل بکند. امّا اگر آغازِ نوشته به گونه ای باشد که شوق او را برنینگیزد، شاید در همان لحظه آن را رها کند. به تعبیر آنتوان چخوف:

اگر بند اوّل نتواند توجّه خواننده را جلب کند، ممکن است او به خود زحمت خواندن بقیه اثر را ندهد. (1)

در این جا، نویسنده «بِزَنگاه» مطلب را در آغاز قرار می دهد تا با وارد کردن ضربه ای، خواننده را به دنبال خود بکشد. اگر نویسنده بتواند پیوندی استوار میان این مطلع و متن نوشته ایجاد کند، بسیار موفّق خواهد بود و چنین مطلعی دلپذیرتر از دو گونه پیشین جلوه خواهد کرد. مثلا به این داستان کوتاه بنگرید که با الهام گیری از سوره مبارک «یوسف» ، قصّه زندگی آن پیامبر عزیز را از نقطه ای حسّاس شروع کرده است:

بیاویزیدش! از پایش بیاویزید! با هم، همه با هم … هلهله دیوانهوار مردان اوج می گرفت. طناب آرام آرام از دستشان می لغزید و پایین می رفت و در درازای خودش پیچ و تاب می خورد و او را به دیواره های چاه می زد و هر بار خاک و شن را سرازیر می کرد پایین. (2)

خواننده ای که خود را با چنین منظره ای در همان آغاز نوشته مواجه می بیند، احساس می کند درونِ قصّه قرار گرفته و با وقایع آن درآمیخته است. البتّه در این حال، نویسنده باید دقّت کند که همه مطلب را یکجا تحویل ندهد و حلاوتِ پیگیری و کشف مطلب را از خواننده سلب نکند، بلکه بخشی را در آغاز بیاورد که سؤال بیافریند، حس برانگیزد، و خواننده را به پیگیری مطلب تشویق کند. از این منظر، شاید مناسب ترین بخش از قصّه یوسف همین باشد که در عبارات مزبور دیدید. نمونه دیگر از چنین نوشته ای را می توان در مطلبی دید با موضوع «ویژگی های هنر اسلامی» . در این جا، نویسنده با چیره دستی و ظرافت، مطلبی را که معمولاً در میانه نوشته ای با چنین موضوعی می آورند، در آغاز آورده است. به عبارت دیگر، نویسندگانی که در چنین موضوعاتی قلم می زنند، معمولاً پس از قدری توضیح و استدلال به سراغ نمونه های عینی یا تمثیلی می روند؛ امّا در این جا، نویسنده آن مطلبِ میانه، یعنی استشهاد، را در آغاز نوشته آورده و با این تمهید، آن را بسی خواندنی کرده است. در واپسین جمله این پاراگراف هم خوب دقّت کنید که چگونه توانسته است چنین استشهادی را به موضوع اصلی نوشته پیوند دهد:

[شماره صفحه واقعی : 157]

ص: 3042

به تجربه ای دست می یازیم. فرض می کنیم ساعتی فراغت داریم و می توانیم آن را تلف کنیم. در نتیجه بیکاری و تنها برای تفریح و رژه دادن تصاویر زیبا از برابر دیدگان خود، مجموعه ای از آثار مختلف هنری را ورق می زنیم. تصاویر مجسّمه های یونانی، مقابر مصری، تِجیرهای گلدوزی و قلاّبدوزی شده ژاپنی و نقش های برجسته دیوار معابد هندوان را پی درپی از نظر می گذرانیم. هنگامی که مشغول ورق زدن هستیم، چشممان به گچ بری یکی از تالارهای الحمرا، پس از آن به صفحه ای از قرآن کریم، کار هنرمندان مصری و سپس به نقش های یک حوضچه مسی ایرانی می افتد. اگر اندک آگاهی هنری داشته باشیم، بی درنگ متوجّه می شویم که این سه تصویر آخر به هنر اسلامی تعلّق دارد. البتّه بی آن که بتوانیم بگوییم هر یک از این آثار کار کدام کشور است، یک لحظه هم در صدد برنمی آییم که این یا آن یک از این سه اثر را به هنر منطقه ای دیگر که با هنر سرزمین اسلامی بیگانه است، نسبت دهیم. گمان ندارم که با پیشداوری درباره چنین تجربه ای به خطا رفته باشم. در این ماجرا می خواهم دلیلی بر تشخّص هنر اسلامی و وحدت نسبی این هنر ارائه دهم. (1)

[شماره صفحه واقعی : 158]

ص: 3043

………درس هفدهم: پیکره نوشته (2)

………… [ادامه بررسی بافتار نوشته]

سخن می گوید و بی بند و باری جامعه غربی را ترسیم می کند. در پایان، حکایت آن دو خیاط را می آورد که ادّعا کردند لباسی برای شاه می دوزند که جز حلال زاده، هیچ کس آن را نمی تواند ببیند. پس از صرف هزینه بسیار، هیچ کس جرأت نمی کند پوچی ادّعا و دروغ پردازی آن دو شیاد را فاش سازد، زیرا همه بیم دارند به حرامزادگی متّهم شوند. سرانجام کودکی لب به سخن می گشاید و دیگران را نیز به حقیقت گویی وامی دارد. نویسنده، با این فرجام کنایی، چنین نتیجه می گیرد:

اینک، تمدّن غرب چنین وانمود می کند که می خواهد برای انسان لباس بدوزد. امّا در حقیقت، به جای آن که لباس بر تن او کند، او را برهنه ساخته است و هیچ کس جرأت نمی کند فریاد برآورد که لباس در کار نیست و حاصل این همه مُد و پارچه و چه و چه، برهنگی انسان است. همه می ترسند که مبادا خیاطان حقّه بازی که زر و سیم را برده اند و می برند، آنها را به ناپاکی در اصل و نسب متّهم کنند. آیا در این جهان که همه اسیر و شیفته تبلیغات غرب شده اند، مردمی پیدا می شوند که دلی به پاکی آن کودک داشته باشند و فریاد برآورند که آنچه به نام لباس در غرب به تن انسان می پوشانند، پوشش نیست، بلکه برهنگی است؟ آیا مردمی پیدا می شوند که صداقتی کودکانه داشته باشند و در مقابل جهانی که برهنگی را لباس می داند، جرأت کنند و فریاد برآورند؟ چرا آن مردم، ما نباشیم؟ (1)

نمونه ای دیگر از مقطع مناسب و دلکش را در پایان یک قطعه ادبی بنگرید. علاوه بر تعابیر زیبا و استعاره های دل انگیز و اثرگذار، تکرار عبارت «من تمام شده ام» و نشاندن آن در پایان قطعه، سبب شده است که این مقطع از جذّابیتی خاص بهره مند شود: بیا که شاهنامه عمر، آخری بدین خوشی نخواهد داشت و این شعر طویل را بی قافیه مپسند. دیگر به نرگس های باغ سلام نمی کنم هیچ یاسی را خیره نمی شوم هیچ اقبالی را نمی بوسم من تمام شده ام؛ بیا! آیا دلتنگ ندبه های من نیستی؟ آیا ندبه های مرا از این دلتنگ تر می خواهی؟ من تمام شده ام؛ بیا! (2)

همچنین ملاحظه کنید نمونه ای از مقطع سؤال انگیز را. وقتی نوشته با سؤال پایان می پذیرد، خواننده

[شماره صفحه واقعی : 161]

ص: 3046

به قضاوت دعوت می شود. به این بخش بنگرید که قسمت پایانی مقاله ای است درباره وزن شعر:

☼ در هر حال، آن کس که در شعر حرفی برای گفتن ندارد، نباید گناه خود را به گردن وزن و قافیه بیندازد؛ باید شاعری را که برای او یک حاجت روحانی نیست ترک کند و کنار برود. آیا این صمیمانه تر و حتّی شاعرانه تر نیست؟ (1)

و سرانجام ببینید پایان یک نوشته درباره مرگ نیما یوشیج، چقدر زلال و تماشایی است:

عالیه خانم بِه تر از من می دانست که کار از کار گذشته است، ولی بیتابی می کرد و هی می پرسید:

«فلانی! یعنی نیمام از دست رفت؟»

و مگر می شد بگویی آری؟

عالیه خانم را با سیمین فرستادم که از خانه ما به دکتر تلفن کنند. پسر را پیش از رسیدن من فرستاده بودند سراغ شوهر خواهرش. من و کلفت خانه کمک کردیم و تن او را که عجب سبک بود، از زیر کرسی درآوردیم و رو به قبله خواباندیم. گفتم: «برو سماور را آتش کن. حالا قوم و خویش ها می آیند.» و سماور نفتی که روشن شد، گفتم رفت قرآن آورد. لای قرآن را باز کردم؛ آمد: «وَالصَّافّاتِ صَفّاً» . (2)

اکنون مثالی عالی برای بافتار نیکو می آوریم. در این اثر مناسب ترین نمونه بافتار ضمن مقاله ای درباره جنبه های هنری مسجد، نشان داده می شود. نویسنده، مقاله را با سؤالی قاطع و تأمّل انگیز، امّا لطیف، آغاز می کند. سپس پاسخی اجمالی و درخورِ پیگیری و اعجاب به آن سؤال می دهد. بعد این پاسخ را با بیانی بسیار دل انگیز شرح می دهد. در این شرح، جنبه های گوناگون هنر و فرهنگ در مسجد بدون زیاده گویی و اغراق توضیح داده شده است، به گونه ای که خواننده روشنفکر آن را به راحتی می پذیرد و شعار و ستایش بیهوده نمی پندارد. حتّی گزیده این اثر نیز می تواند بافتار مناسب آن را تجلّی بخشد:

که گفت: «در اسلام، دین را با هنر سازگاری نیست» ؟ بر عکس، این هر دو یکدیگر را در آغوش می کشند و آن هم در مسجد. خدای اسلام، اللّه تعالی، نه فقط رحیم و حکیم است، بلکه جمیل هم هست و از همین رو، دوستدار جمال … . حقیقت آن است که معمار مسلمان در روزگاران گذشته، هر زیبایی را که در اطراف خویش می دید _ اگر آن را در خور عظمت و جلال خدا می یافت _ سعی می کرد تا به هنگام فرصت، برای آن جایی در مسجد باز کند … . در بنای بسیاری از مساجد، هنرهای مختلف به هم درآمیخته است:

معماری در توازن اجزا کوشیده است. نقّاشی به نقوش و الوان کاشی ها توجّه کرده است. خوشنویسی الواح و کتیبه ها را

[شماره صفحه واقعی : 162]

ص: 3047

جلوه بخشیده است. شعر، موعظه ها و مادّه تاریخ ها را عرضه داشته و موسیقی هم برای آن که از دیگر هنرها باز نمانَد، در صدای مؤذّن و بانگ قاری و واعظ مجال جلوه گری یافته است. حتّی صنعت های دستی هم برای تکمیل و تزیین این مجموعه اِلاهی به میدان آمده اند. فرش های عالی، پرده های گرانبها، قندیل های درخشان، منبّت کاری ها، و مَلیله دوزی ها نیز در تکمیل زیبایی و عظمت مسجد نقش خود را ادا کرده اند. بدین گونه، مظاهر گوناگون فرهنگ و هنر اسلامی، در طی قرن های دراز، چنان در بنای مسجد مجال بروز یافته است که امروز یک مورّخ دقیق و روشن بین می تواند تنها از مطالعه در مساجد، تصویر روشنی از تمدّن و تاریخ اقوام مسلمان عالم را پیش چشم خویش مجسّم کند. (1)