[شماره صفحه واقعی : 2]

ص: 2848

[شماره صفحه واقعی : 3]

ص: 2849

[شماره صفحه واقعی : 4]

ص: 2850

استقرار سلطنت بنی امیه٥٠

شیعه در قرن دوم هجری٥٣

شیعه در قرن سوم هجری٥٥

شیعه در قرن چهارم هجری٥٦

شیعه در قرن پنجم تا نهم هجری٥٧

شیعه در قرن دهم و یازدهم هجری٥٩

شیعه در قرن دوازدهم تا چهاردهم هجری٥٩

انشعابات شیعه٦٠

١- اصل انشعاب٦٠

٢- شیعه زیدیه٦٢

٣- شیعه اسماعیلیه و انشعاباتشان٦٣

٤- نزاریه، مستعلیه، دروزیه و مقنعه٦٦

شیعه دوازده امامی و تفاوت ایشان با زیدیه و اسماعیلیه٦٠

خلاصه تاریخچه شیعه دوازده امامی٦٩

بخش دوم: تفکر مذهبی شیعه

معنای تفکر مذهبی٧١

مأخذ اساسی تفکر مذهبی در اسلام٧١

راه هایی که قرآن کریم برای تفکر مذهبی نشان می دهد سه طریق است٧٢

تفاوت در میان سه طریق نامبرده٧٤

طریق اولی٧٥

ظواهر دینی، اقسام ظواهر دینی٧٥

[شماره صفحه واقعی : 6]

ص: 2852

حدیث صحابه٧٦

بحث مجدد در کتاب و سنت٧٦

ظاهر و باطن قرآن٧٨

تأویل قرآن٨١

تتمه بحث در حدیث٨٤

روش شیعه در عمل به حدیث٨٥

تعلیم و تعلم عمومی در اسلام٨٦

شیعه و علوم نقلیه٨٧

طریق دوم بحث عقلی٨٩

تفکر عقلی فلسفی و کلامی٨٩

پیش قدمی شیعه در تفکر فلسفی و کلامی در اسلام٩٠

کوشش پایدار شیعه در فلسفه و سایرعلوم عقلیه٩٢

چرا فلسفه در شیعه باقی ماند٩٣

چند تن از نوابغ علمی شیعه٩٣

طریق سوم: کشف٩٥

انسان و در ک عرفانی٩٥

ظهور عرفان در اسلام٩٧

راهنمایی کتاب و سنت به عرفان نفس و برنامه آن٩٨

بخش سوم: اعتقادات اسلامی از نظر شیعه دوازده امامی

خداشناسی١٠١

نظری به جهان هستی و واقعیت – ضرورت وجود خدا١٠١

[شماره صفحه واقعی : 7]

ص: 2853

نظری دیگر از راه ارتباط انسان و جهان١٠٢

خاتمه فصل١٠٥

وحدانیت خدا١٠٥

ذات و صفت١٠٧

معنای صفات خداوندی١٠٧

توضیح بیشتر در معنای صفات١٠٩

صفات فعل١١٠

قضا و قدر١١١

انسان و اختیار١١٣

پیغمبرشناسی١١٥

به سوی هدف – هدایت عمومی١١٥

هدایت خصوصی١١٧

خرد و قانون١١٩

شعور مرموزی که وحی نامیده می شود١٢٠

پیغمبران – عصمت نبوت١٢١

پیغمبران و دین آسمانی١٢٢

پیغمبران و حجت وحی و نبوت١٢٤

شماره پیغمبران خدا١٢٦

پیغمبران اولوالعزم صاحبان شریعت١٢٦

نبوت محمد صلی الله علیه وآله١٢٧

پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله و قرآن١٣١

معاد شناسی١٣٤

انسان از روح و بدن مرکب است١٣٥

[شماره صفحه واقعی : 8]

ص: 2854

بحث در حقیقت روح از نظر دیگر١٣٧

مرگ از نظر اسلام١٣٨

برزخ١٣٨

روز قیامت – رستاخیز١٤٠

بیان دیگر١٤٤

استمرار و توالی آفرینش١٤٩

امام شناسی١٤٩

معنای امام١٥٠

امامت و جانشینی پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله در حکومت اسلامی١٥١

در تأیید سخنان گذشته١٥٨

امامت در بیان معارف الهیه١٦٠

فرق میان نبی و امام١٦٢

امامت در باطن اعمال١٦٣

ائمه و پیشوایان اسلام١٦٧

اجمالی از تاریخ زندگی دوازده امام علیهم السلام١٦٨

امام اول١٦٨

امام دوم١٧٣

امام سوم١٧٥

امام چهارم١٨١

امام پنجم١٨٢

امام ششم١٨٣

امام هفتم١٨٦

امام هشتم١٨٦

[شماره صفحه واقعی : 9]

ص: 2855

امام نهم١٨٩

امام دهم١٨٩

امام یازدهم١٩١

امام دوازدهم١٩٣

نواب خاص١٩٣

بحث در ظهور مهدی علیه السلام از نظر عمومی١٩٤

بحث در ظهور مهدی علیه السلام از نظر خصوصی١٩٥

اشکالی چند و پاسخ آنها١٩٦

خاتمه: پیام معنوی شیعه١٩٨

نمایه

آیات٢٠٣

اعلام٢٠٦

[شماره صفحه واقعی : 10]

ص: 2856

به نام خدا

بوده وهست بیان داشته اند وبه علت اجتناب از تعصب های مرسوم وسنتی ، مقام برجسته ای را در بین بزرگان ومؤلفانی که درباره شیعه وتشیع آثاری دارند ، احراز نموده اند … وبدون تردید تنها با چنین روش صحیح ومنطقی وچنین بررسی های منصفانه تاریخی وعلمی است که می توان روشنگر اذهان عمومی شد وحقیقت شیعه وتشیع را در سطح جهانی معرفی نمود ….

امیدواریم که روش علمی – تحقیقی استاد علامه ، مورد توجه وسرمشق پژوهش گران معاصر وهمه کسانی قرار گیرد که می خواهند در معرفی اسلام وتشیع راستین در سطح جهانی ، گامی بردارند وبه پژوهش بپردازند … ویا « سخن » بگویند.

برای « مرکز بررسی های اسلامی » مایه افتخار است که این کتاب پر ارزش را درباره شیعه ، پس از کسب اجازه از استاد علامه ، منتشر می سازد. (1)

1356 ش / ربیع الاول ١٣٩٨ ه

قم – سید هادی خسروشاهی

[شماره صفحه واقعی : 12]

ص: 2858

( سیسیل ) وبا اتراک در شرق اروپا. در هر دو مورد تماس با اسلام به صورت سنی آن بود ورابطه با تشیع محدود به روابط نسبتاً سرّی ومحدود با برخی حوزه های اسماعیلی در فلسطین در جنگ های صلیبی وشاید در برخی مراکز اندلس گردید.

مغرب زمین هیچ گاه قبل از دوران جدید ، با عالم تشیع ومخصوصاً ایران شیعه تماسی نداشت وبا فرهنگ ایران اسلامی نیز برای اولین بار در هند آشنا شد.

به هرحال به این علل وشاید جهت کوشش غربیان در تحقیر آن جوانب از اسلام که جنبه عقلی آن قوی است ، تشیع هیچ گاه چنان که واقعاً در تاریخ اسلام وجود داشته وهنوز نیز مذهب ده ها میلیون فرد ایرانی وعرب وپاکستانی وهندی وغیره را تشکیل می دهد ، خارج از جهان پیروان این مذهب شناخته نشده است ودر مغرب زمین همان نظر مستشرقان قرن گذشته که تشیع را یک « بدعت » در اسلام می دانستند در اکثر محافل پذیرفته شده وحتی برخی تشیع را اختراع عده ای دشمنان اسلام در قرون بعدی می دانند. نگاهی به چند کتاب معروف موجود که یا مربوط به تشیع می باشد ویا در آن اشاره ای به تشیع شده است جهت اثبات این ادعا کافی است.

با توجه به این زمینه ونحوه تفکر جدیدی که به تدریج بر تحقیق درباره ادیان در مغرب زمین ومخصوصاً در ممالک انگلوساکسون حکمفرما می شود ، ضرورت یک سلسله تحقیقات اصیل درباره شیعه هر روز بیشتر احساس می شود.

بعد از جنگ بین المللی به تدریج در آمریکا وسپس انگلستان به این نکته برخوردند که بهترین معرّف یک دین ، فردی است که از درون آن دین به آن می نگرد ، وصرف توصیف « عینی » یک دین مخصوصاً توسط کسی که یا اصلا به دین اعتقاد ندارد ویا دین خاصی را که مورد مطالعه اوست ، از بدو امر مطرود وبی اساس می شمارد ، به هیچ وجه کافی نیست.

کشف این حقیقت توأم با احتیاج روز افزون خواص متفکران مغرب زمین و

[شماره صفحه واقعی : 14]

ص: 2860

مخصوصاً جوانان به استفاده از ادیان مشرق زمین جهت پر کردن خلایی که به علت تضعیف مسیحیت وغلبه عجیب ماده گری در اروپا وآمریکا پیش آمده است باعث شد که در آمریکا به تدریج مراکزی به منظور تحقیق اصیل در ادیان تأسیس گردد وحتی المقدور از دانشمندان ومآخذ خود ادیان جهت درک آنها استفاده شود ، البته اسلام به طور کلی وتشیع بالاخص نمی توانست کاملاً از این امر مستثنا باشد.

یکی از صاحب قدمان وپیش کسوتان در این نهضت پروفسور کنث مورگان ( Kenneth Morgan ) دانشمند آمریکایی واستاد دانشگاه کولگیت ( colgate ) است که مدتی از عمر خود را در مشرق زمین گذرانیده ورابطه مستقیم با بسیاری از برجسته ترین علما واستادان وبزرگان معنوی تمام ادیان شرقی داشته است.

این استاد که شهرت او در جهان اسلامی بیشتر به علت تنظیم کتاب « اسلام صراط مستقیم » است که گروهی از دانشمندان مسلمان نوشته اند واستاد محمود شهابی نیز فصل تشیع آن را نگاشته اند ، چندین سال پیش مرکزی در دانشگاه « کولگیت » جهت اجتماع نمایندگان اصیل ادیان جهانی تأسیس کرد وخود اکنون ریاست آن را عهده دار است وگروهی دانشجوی برجسته را در تاریخ ادیان راهنمایی می کند.

پروفسور مورگان همواره در چاپ منابع مهم ادیان شرقی ومعرفی آنها به غربیان از نظرگاه اصیل پیروان واقعی این ادیان کوشیده است.

هنگامی که هشت سال پیش برای بار اول راقم این سطور از این مرکز دیدن کرد سخن از کمبود کتب اصیل درباره تشیع به میان آمد. البته پروفسور هنری کربن از دانشگاه « سوربن » خدمات ارزنده ای در معرفی تفکر شیعه انجام داده اند ، لکن اولاً :

آثار ایشان به زبان فرانسه در سطحی بسیار بالاست وثانیا : با عرفان وحکمت سرو کار دارد وجوانب عمومی تر دین را مطرح نمی سازد. دو سه کتاب ورساله دیگر که به زبان انگلیسی موجود است اکثرا تراوش فکر چند مبلغ مسیحی است که عمر خود را صرف از بین بردن تشیع ورد آن کرده اند.

[شماره صفحه واقعی : 15]

ص: 2861

اتفاقاً یکی دو سال بعد در تابستان ١٩٦٤ پروفسور مورگان به ایران آمدند. در آن هنگام این جانب افتخار تلمذ درمحضر استاد ارجمند علامه سید محمد حسین طباطبائی را داشت وهفته ای چند بار به « درکه » به خانه تابستانی ایشان مشرف شده واز خرمن دانش بی کرانشان خوشه ای چند مطابق با استعداد محدود خود می چید.

روزی به اتفاق آقای مورگان خدمت علامه طباطبائی رسیدیم. از اولین لحظه ، حضور معنوی وروحانیت علامه طباطبائی پروفسور مورگان را شیفته خود ساخت واستاد آمریکایی فوراً احساس کرد که در حضور شخصی قرار گرفته است که علم وحکمت را از مرحله فکر به مقام عمل رسانیده وآنچه می گوید چشیده وپیموده است. در کوچه های تنگ وخاکی ودرعین حال پر لطف « درکه » در مراجعت از محضر استاد فورا طرح نگارش یک سلسه کتاب درباره شیعه برای مردم مغرب زمین توسط علامه طباطبائی وبا همکاری این جانب مطرح گردید وچندی بعد برنامه کار پی ریزی شد واستاد بزرگوار در عرض سه سال بعد دو اثر پرارزش نگاشتند : یکی کتاب فعلی ودیگری « قرآن از نظر شیعه » است ، که با این عمل ، خدمت بزرگی بر خدمات فراوان خود به علم ودانش اسلامی افزودند.

متن این کتاب دو سال پیش توسط این جانب به زبان انگلیسی ترجمه شد ومدتی نیز در آمریکا در سطح دانشگاهی تدریس شده است وبه زودی پس از اتمام این دوره تجربی وارزیابی عکس العمل دانشجویان در فهم اثری که مستقیما از قلم یک عالم بزرگ اسلامی تراوش کرده است ، به صورت نهایی انتشار خواهد یافت.

جلد دوم درباره قرآن ، در شرف ترجمه است وسومین اثر در این سلسله که به منظور شناساندن شیعه در جهان می باشد ترجمه منتخبی از گفتار امامان شیعه خواهد بود که تاکنون در غرب کتابی مکتوم وگنجی نهفته باقی مانده است.

بنابراین کتاب « شیعه در اسلام » تحقیقی جدید با هدفی تازه است. منظور آن شناساندن شیعه وجوانب گوناگون آن به افرادی است که با عالم فکری اسلامی و

[شماره صفحه واقعی : 16]

ص: 2862

شیعی آشنایی ندارند ومایلند از دیدگاهی کلی ، نظری جامع به این بخش مهم از اسلام بیفکنند.

مؤلف محترم این هدف را بدون اهانت به اهل سنت وجماعت ودر عین حال دفاع از اصالت شیعه وبیان علت پیدایش آن دنبال کرده اند وکوشیده اند که نشان دهند تشیع جنبه ای کاملاً اصیل از اسلام است بدون این که کوچک ترین مقصودی در ایجاد تفرقه یا شکاف بین تشیع وتسنن در نظر باشد. برعکس با دفاع از اصالت شیعه گفت وگوی بین دو بخش اصلی اسلام را آسان تر ساخته اند.

از عجایب زمان ما این است که احتیاج به این کتاب به زبان فارسی شاید کمتر از انگلیسی نباشد. نه تنها ده ها وصدها بلکه هزارها جوان ایرانی امروزه دچار جهل ونادانی درباره دین خود می باشند ودر عین حال احساس احتیاج به آشنایی با آن می کنند ودانش آنها اکتفای استفاده از کتب عادی دینی را نمی کند.

در سالیان گذشته بین طبقه ای از جامعه ، مسئله تعلیمات دینی وضعی بس شگفت آور پیدا کرده است که شاید در کمتر جامعه ای دیده شود. در حالی که اقلیت های مذهبی ونیز خارجیان مقیم ایران در خانه ومدرسه نهایت کوشش را دارند که تا فرهنگ ودین خود را به فرزندان خود منتقل سازند ، بین مسلمانان که اکثریت قاطع را در جامعه ایرانی دارا می باشند ، در برخی طبقات تعلیمات دینی به کلی فراموش شده است. پدر ومادر مسئولیت را از خود سلب کرده وامید دارند به نحوی معجزه آسا مدارس از عهده این امر خطیر برآید ومدارس به نوبه خود با فقدان معلمان کافی برای تدریس دروس عادی طبعاً هیچ گونه صلاحیتی جهت تحقق دادن به این معجزه را ندارد.

لذا به تدریج عده ای پرورش یافته اند که به آنها همه نوع وسایل مادی داده شده وبرایشان هرچه دلخواه آنها در زندگی باشد فراهم شده است به جز معنا وجهت. آنها می دانند چگونه حرکت کنند لکن نمی دانند به کجا بروند. واز آن جا که انسان

[شماره صفحه واقعی : 17]

ص: 2863

موجودی است هدف طلب ونمی تواند عمر خود را تماما درست ، مادی وشهوانی بگذراند ، عده ای از این بی تکلیفی رنج می برند وبسیاری از آنها در جست وجوی یک نوع تعلیم معنوی ودینی هستند لکن یافتن مربی وراهنما وحتی کتابی که به لسان آنان حقایق دینی وتفکر وتاریخ تشیع را برایشان تشریح کند ، بس مشکل است.

در چنین وضعی چاپ این کتاب که در بدو امر برای محققان ودانش طلبان مغرب زمین نگاشته شده بود ، برای ایرانیان نیز اهمیت فراوان دارد ومی توان گفت که این تصنیف در نوع خود بی نظیر است.

علامه طباطبائی با لسانی ساده تقریباً تمام جوانب شیعه را از تاریخ گرفته تا حکمت وعرفان توضیح داده ودر صفحاتی معدود بسیاری از مهم ترین حقایق معارف اسلامی وشیعی را بیان کرده اند.

با چاپ این اثر برای بار اول علاقه مند فارسی زبان می تواند با مطالعه یک کتاب به رئوس تفکر شیعی احاطه یافته وکلیدهایی جهت باز کردن راه های تحقیق وتفحص بعدی به دست آورد. در واقع این اثر نفیس راهنمایی است که با کمک آن فردی که تاکنون با جهان معنوی شیعه نامأنوس بوده است می تواند در این عالم وسیع قدم نهد وبا اتکای به این راهنمای موثق یقین داشته باشد که گمراه نخواهد گردید بلکه با توسل به این حبل متین به مقصد نهایی خواهد رسید.

تمام مراتب علم ومعرفت شیعی از نحوه پیدایش تاریخی آن وفقه وشریعت تا لطیف ترین حقایق معنوی به زبانی بس ساده که می تواند فقط متعلق به یک استاد واقعی باشد ، در چهار فصل کلی جمع آوری گردیده ، وبرای بار اول به زبان فارسی بحثی با چنین جامعیت ودر لباسی این چنین ساده آراسته شده وبه جامعه ایرانی که اکنون از هر زمان بیشتر محتاج به خودشناسی وارشاد است ، عرضه گردیده است. این مهم فقط می توانست از فکر وقلم توانایی با جامعیت وکمال علامه

[شماره صفحه واقعی : 18]

ص: 2864

طباطبائی تراوش کند.

علامه سید محمد حسین طباطبائی از یکی از خاندان های بزرگ علم برخاسته اند وچهارده پشت ایشان از دانشمندان وعلمای به نام تبریز بوده اند.

ولادت ایشان در پایان سال ١٣٢١ هجری قمری مصادف با ١٢٨٢ شمسی در تبریز به وقوع پیوست وایشان در زادگاه خود تحصیلات مقدماتی را دنبال کردند.

پس از اتمام اولین مراحل علمی در ١٣٠٤ رهسپار نجف اشرف شدند وده سال در آن مرکز بزرگ تشیع به تکمیل معلومات خود در شعبه های مختلف علوم اسلامی پرداختند. فقه واصول را نزد استادان معروف : نائینی وکمپانی وفلسفه را نزد سید حسین بادکوبی که خود از شاگردان جلوه وآقاعلی مدرس بود وریاضیات را نزد آقا سید ابوالقاسم خوانساری واخلاق را در محضر حاج میرزا علی قاضی که در حکمت عملی وعرفان مقامی بس ارجمند داشتند تلمذ کرد. سپس در سال ١٣١٤ به زادگاه خود مراجعت فرمودند.

تحصیلات ایشان فقط محدود به سطوح عادی فقه نبود بلکه علاوه بر عمیق ترین تحصیلات در صرف ونحو وادبیات عرب وفقه واصول ، ایشان یک دوره کامل از ریاضیات قدیم از « اصول » اقلیدس تا « مجسطی » بطلمیوس ونیز فلسفه وکلام وعرفان وتفسیر را فرا گرفتند ودر این علوم به مرحله اجتهاد نائل آمدند.

شهرت علامه طباطبائی در تهران وحوزه های دیگر علمی ایران خارج از تبریز هنگامی آغاز شد که در اثر حوادث سیاسی جنگ دوم جهانی وعواقب بعد از آن ، ایشان از مسقط الرأس خود به قم مهاجرت کردند واز سال ١٣٢٥ شمسی در آن جا ساکن شدند ، وبدون کوچک ترین سرو صدا مجالس درس خود را در تفسیر وحکمت آغاز کردند ، ودر سفرهای پیاپی به تهران با علاقه مندان به حکمت ومعارف اسلامی نیز تماس حاصل کردند ، وحتی از بحث ومناظره با مخالفان دین و

[شماره صفحه واقعی : 19]

ص: 2865

حکمت دریغ نورزیدند ، واز راه عقل ومنطق بسیاری از افرادی را که از طریق صواب منحرف شده بودند به درک حقایق دینی وحکمی نائل ساختند ، وتوانستند در عرض بیست وچند سال اخیر ، اثر عمیقی از خود نه تنها در طبقه روحانیت بلکه بین عده ای از طبقه متجدد وتحصیل کرده در غرب به جا گذارند. سالیان دراز هر پاییز بین ایشان واستاد هانری کُربن مجالسی با حضور جمعی از فضلا ودانشمندان تشکیل شده است که در آن مباحثی حیاتی درباره دین وفلسفه ومسائلی که جهان امروز در مقابل شخص معنوی وجوینده حقیقت قرار می دهد ، مطرح می شود واین جلسات نتایج بسیار مهمی به بار آورده است. بدون شک چنین جلساتی در سطحی آن چنان بالا وبا افقی آن چنان وسیع درجهان اسلامی امروز بی نظیر بوده است وحتی می توان گفت که از دوره قرون وسطی که تماس فکری ومعنوی اصیل بین اسلام ومسیحیت قطع شده چنین تماسی بین شرق اسلامی وغرب حاصل نشده است.

در حوزه علمیه قم ، خدمت بزرگ علامه طباطبائی ، احیای علوم عقلی ونیز تفسیر قرآن کریم بوده است. به تدریج ایشان تدریس سطوح اساسی حکمت مانند کتاب « شفاء » و « اسفار » را متداول ساختند. شخصیت بارز ایشان وتخلق به صفات حمیده وحسن سلوک در تماس با طلاب هر روز گروه بیشتری از افراد علاقه مند وبا استعداد را به سوی مجالس درس ایشان جلب کرد تا در سالیان اخیر در درس حکمت صدها طلبه حضور داشتند ودر طی بیست وچند سال گذشته عده کثیری دانشمند که برخی اکنون خود استادان حکمت هستند ، موفق به نیل به مقام اجتهاد در این علم نفیس تحت ارشاد علامه طباطبائی شدند.

شاید حتی مهم تر از خدمت ایشان به حکمت که از طریق تربیت عده کثیری از طلاب ونشر کتب انجام پذیرفته است ، توجه علامه طباطبائی به اهمیت تربیت اخلاقی وتزکیه نفس بین شاگردان خود بوده است. ایشان در واقع به تنهایی مکتب

[شماره صفحه واقعی : 20]

ص: 2866

جدیدی در تربیت افرادی که علم واخلاق را توأماً توسعه داده اند تأسیس کرده واشخاصی بس لایق به جامعه تقدیم داشته اند وهمواره لزوم توأم کردن آموزش وپرورش را تأیید کرده اند ، امری که همیشه از اصول اولیه فرهنگ اسلامی ایران بوده است ومتأسفانه امروزه در نظام مدارس جدید وحتی در مدارس قدیم تا حدی فراموش شده است.

١١- رساله در وسائط.

١٢- الانسان قبل الدنیا.

١٣- الانسان فی الدنیا.

١٤- الانسان بعد الدنیا.

١٥- رساله در نبوت.

١٦- رساله در ولایت.

١٧- رساله در مشتقات.

١٨- رساله در برهان.

١٩- رساله در مغالطه.

٢٠- رساله در تحلیل.

٢١- رساله در ترکیب.

٢٢- رساله در اعتبارات.

٢٣- رساله در نبوت ومنامات.

٢٤- منظومه در رسم الخط نستعلیق.

٢٥- علی والفلسفه الالهیه.

٢٦- قرآن در اسلام.

٢٧- شیعه در اسلام که همین کتاب مورد نظر است.

به علاوه از علامه طباطبائی مقالات متعددی در مجلات گوناگون مانند « مکتب تشیع » و « درسهایی از مکتب اسلام » و « راهنمای کتاب » به انتشار رسیده است.

مهم ترین اثر علامه طباطبائی یقینا همان تفسیر المیزان است. که تاکنون هفده جلد از آن که شامل بیش از نیمی از قرآن کریم است به اتمام رسیده است. این اثر نفیس از بزرگ ترین تفسیرهای این عصر است وهمان خدمتی را که تفاسیر بزرگ قدیم با توجه به علوم وفلسفه زمان خود در فهم قرآن به مسلمانان اعصار گذشته انجام داده

[شماره صفحه واقعی : 22]

ص: 2868

است ، برای نسل فعلی انجام می دهد.

وانگهی علامه طباطبائی روش جدیدی در تفسیر به کار برده اند که مبتنی بر نص حدیث است وآن تفسیر آیات قرآنی توسط سایر آیات است. امروزه تمام وقت علامه طباطبائی مصروف تألیف این اثر بزرگ می شود وامید می رود که ایشان بتوانند آن را به پایان رسانند.

علامه طباطبائی با نهایت متانت وبدون توجه به جار وجنجال وسروصدا وزرق وبرق ظاهری ، زندگی ساده خود را در خدمت به علم ودین وتربیت شاگرد وتألیف کتب ارزنده ادامه می دهند.

کتاب مورد بحث فعلی بدون شک ایشان را برای بار اول به طبقه جدیدی از ایرانیان ونیز علاقه مندان به اسلام شناسی وایران شناسی در مغرب زمین معرفی می کند. البته ایشان را احتیاجی به معرفی به جامعه علمی ایران نیست واگر خوانندگان این کتاب نیز به این گروه محدود می بودند این جانب به خود اجازه نمی داد که سخنان ناچیز خود را در معرفی شخصیتی این چنین بارز به رشته تحریر درآورد. لکن از آن جا که گروه جدیدی بدون شک از راه این کتاب برای بار اول با آثار این استاد بزرگوار روبه رو می شوند راقم این سطور که سال ها سعادت تلمذ نزد ایشان را داشته ووظیفه مطبوع ترجمه این اثر را نیز به زبان انگلیسی عهده دار بوده است ، تکیلف خود دانست که نکاتی چند درباره علامه طباطبائی مرقوم دارد وبا کلمات نارسای خود تاحدی یکی از اساطین بزرگ علم وحکمت این عصر را معرفی کند.

البته قلم قاصر از معرفی شخصیت بزرگ ایشان است وکلام نمی تواند مراتب کمال وفضل ومقام روحانی ایشان را توصیف کند. این صفحات شرح قطره ای است از دریایی که سال ها با سکوت وآرامش به خدمتی بس اساسی به جامعه اسلامی وایرانی کمر همت بسته است ، واز آن جا که خود به مرتبه وصال

[شماره صفحه واقعی : 23]

ص: 2869

به حقیقت نائل آمده است مانند مشعلی نورانی اطراف خود را منور ساخته وراه پای بسیاری از شاگردان وارادتمندان وخوانندگان آثار خود را از دور ونزدیک روشن ساخته وبه حیات فکری ومعنوی آنان روح وجهت ومعنا بخشیده است.

سید حسین نصر

1345- تهران

[شماره صفحه واقعی : 24]

ص: 2870

این کتاب که به نام « شیعه در اسلام » نامیده می شود ، هویت واقعی مذهب تشیع را که یکی از دو مذهب بزرگ اسلامی ( تشیع وتسنن ) است بیان می کند. کیفیت پیدایش ونشو ونمای تشیع ، طرز تفکر مذهبی شیعه ، معارف اسلامی از نظر شیعه.

خود وضع کرده یا از دیگران پذیرفته تطبیق می کند وروش معینی در زندگی خود اتخاذ می نماید ، برای تهیه وسایل زندگی کار می کند ، زیرا تهیه وسایل زندگی را یکی از مقررات می داند ، برای التذاذ ذائقه ورفع گرسنگی وتشنگی غذا می خورد وآب می آشامد ، زیرا که خوردن وآشامیدن را برای بقای سعادت مندانه خود ضروری می شمرد وبه همین قرار.

قوانین ومقررات نامبرده که در زندگی انسان حکومت می کند به یک اعتقاد اساسی استوارند وانسان در زندگی خود به آن تکیه داده است وآن تصوری است که انسان از جهان هستی که خود نیز جزئی از آن است دارد وقضاوتی است که در حقیقت آن می کند واین مسئله با تأمل در افکار مختلفی که مردم در حقیقت جهان دارند بسیار روشن است. کسانی که جهان هستی را همین جهان مادی محسوس وانسان را نیز پدیده ای صددرصد مادی ( که با دمیده شدن حیات پیدا وبا مرگ نابود می شود ) می دانند روش شان در زندگی این است که خواسته های مادی ولذایذ چند روزه دنیوی خود را تأمین کنند وهمه مساعی شان در این راه مبذول است که شرایط وعوامل طبیعت را برای خود رام سازند.

وکسانی که مانند عامه بت پرستان جهان طبیعت را آفریده خدایی بالاتر از طبیعت می دانند که جهان به ویژه انسان را آفریده وغرق نعمت های گوناگون خود ساخت تا از نیکی های وی برخوردار شوند اینان برنامه زندگی را طوری تنظیم می کنند که خشنودی خدا را جلب کنند وموجبات خشم او را فراهم نیاورند ، چه اگر خدا را خشنود کنند نعمت خود را برایشان فراوان وپاینده واگر خشمگین سازند نعمت خود را از دستشان خواهد گرفت.

وکسانی که علاوه بر ایمان تنها به خدا برای انسان زندگانی جاودانی قائل بوده او را مسئول خوب وبد اعمالش می دانند ودر نتیجه روز باز خواست وپاداش ( روز قیامت ) اثبات می کنند مانند مجوس ویهود ونصاری ومسلمین ، در زندگی

[شماره صفحه واقعی : 26]

ص: 2872

خود راهی را می خواهند بپیمایند که این اصل اعتقادی در آن مراعات شود وسعادت این سر او آن سرا را تامین نماید.

مجموع این اعتقاد واساس ( اعتقاد در حقیقت انسان وجهان ) ومقررات متناسب با آن در مسیر زندگی مورد عمل قرار می گیرد « دین » نامیده می شود واگر انشعاباتی در دین پیدا آید هر شعبه را مذهب می نامند مانند مذهب تسنن ومذهب تشیع در اسلام ومذهب ملکانی ومذهب نسطوری در مسیحیت.

بنابر آنچه گذشت هرگز انسان – اگر چه به خدا نیز معتقد نباشد – از دین ( برنامه زندگی که بر اصل اعتقادی استوار است ) مستغنی نیست. پس دین همان روش زندگی است واز آن جدایی ندارد.

قرآن کریم معتقد است که بشر از دین گزیری ندارد وآن راهی است که خدای متعال برای بشر باز کرده که با پیمودن آن به وی برسند ؛ منتها کسانی که دین حق ( اسلام ) را پذیرفته به راستی راه خدا را می پیمایند وکسانی که دین حق را نپذیرفته اند راه خدا را کج کرده عوضی گرفته اند. (1)

اسلام : اسلام در لغت به معنای تسلیم وگردن گذاری است وقرآن کریم دینی را که به سوی آن دعوت می کند از این روی اسلام نامیده که برنامه کلی آن تسلیم شدن انسان است به خدای جهان وجهانیان (2) که در اثر این تسلیم پرستش نکند جز خدای یگانه را

[شماره صفحه واقعی : 27]

ص: 2873

وطاعت نکند جز فرمان او را. چنان که قران کریم خبر می دهد اولین کسی که این دین را اسلام وپیروان آن را مسلمان نامید حضرت ابراهیم علیه السلام بود. (1)

شیعه : شیعه که در اصل لغت به معنای پیرو می باشد به کسانی گفته می شود که جانشینی پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله را حق اختصاصی خانواده رسالت می دانند ودر معارف اسلام پیرو مکتب اهل بیت می باشند. (2)

[شماره صفحه واقعی : 28]

ص: 2874

که رهبر نهضتی در اولین روز نهضت وقیام خود یکی از یاران نهضت را به سمت وزیری وجانشینی به بیگانگان معرفی کند ، ولی به یاران ودوستان سر تا پا فداکار خود نشناساند یا تنها او را با امتیاز وزیری وجانشینی بشناسد وبشناساند ولی در تمام دوره زندگی ودعوت خود ، او را از وظایف وزیری معزول واحترام مقام جانشینی او را نادیده گرفته وهیچ گونه فرقی میان او ودیگران نگذارد.

٢- پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله به موجب چندین روایت مستفیض ومتواتر که سنی وشیعه روایت کرده اند تصریح فرموده که علی علیه السلام (1) در قول وفعل خود ، از خطا ومعصیت مصون است هر سخنی که گوید وهر کاری که کند با دعوت دینی مطابقت کامل دارد وداناترین (2) مردم است به معارف وشرایع اسلام.

٣- علی علیه السلام خدمات گران بهایی انجام داده وفداکاری های شگفت انگیزی کرده بود مانند خوابیدن در بستر پیغمبر اکرم در شب هجرت (3) وفتوحاتی که در

[شماره صفحه واقعی : 30]

ص: 2876

جنگ های بدر واحد وخندق وخیبر به دست وی صورت گرفته بودکه اگر پای وی در یکی از این وقایع در میان نبود اسلام واسلامیان به دست دشمنان حق ریشه کن شده بودند. (1)

٤- جریان غدیر خم که پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله در آن جا علی علیه السلام را به ولایت عامه مردم نصب ومعرفی کرده واو را مانند خود متولی قرار داده بود. (2)

بدیهی است این چنین امتیازها وفضائل اختصاصی دیگر که مورد اتفاق همگان بود (3) وعلاقه مفرطی (4) که پیغمبر اکرم به علی علیه السلام داشت طبعاً عده ای از یاران پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله را که شیفتگان فضیلت وحقیقت بودند بر این وا می داشت که علی علیه السلام را دوست داشته به دورش گرد آیند واز وی پیروی کنند چنان که عده ای را بر حسد وکینه آن حضرت وامی داشت.

گذشته از همه اینها عبارتِ « شیعه علی » و « شیعه اهل بیت » در سخنان پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله بسیار دیده می شود. (5)

[شماره صفحه واقعی : 31]

ص: 2877

گردانان آن اعتراض نموده اجتماعاتی نیز کردند ولی پاسخ شنیدند که صلاح مسلمانان در همین بود. (1)

این انتقاد واعتراف بود که اقلیتی را از اکثریت جدا کرد وپیروان علی علیه السلام را به همین نام ( شیعه علی ) به جامعه شناسانید ودستگاه خلافت نیز به مقتضای سیاست وقت مراقب بودکه اقلیت نامبرده به این نام معروف نشوند وجامعه به دو دسته اقلیت واکثریت منقسم نگردد ، بلکه خلافت را اجماعی می شمردند ومعترض را متخلف از بیعت ومتخلف از جماعت مسلمان می نامیدند وگاهی با تعبیرات زشت دیگر یاد می کردند. (2)

البته شیعه همان روزهای نخستین محکوم سیاست وقت شده نتوانست به مجرد اعتراض ، کاری از پیش ببرد وعلی علیه السلام نیز به منظور رعایت مصلحت اسلام ومسلمین ونداشتن نیروی کافی دست به یک قیام خونین نزد ولی جمعیت معترضین از جهت عقیده تسلیم اکثریت نشدند وجانشینی پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله ومرجعیت علمی را حق طلق علی علیه السلام می دانستند (3) ومراجعه علمی ومعنوی را تنها به آن حضرت روا می دیدند وبه سوی او دعوت می کردند. (4)

[شماره صفحه واقعی : 33]

ص: 2879

دادن زکات امتناع داشتند ، جنگیدند واز گرفتن زکات صرف نظر نکردند نه این که از ترس مخالفت قریش حق را بکشند.

آری آنچه شیعه را از موافقت با خلافت انتخابی بازداشت ترس از دنباله ناگوار آن یعنی فساد روش حکومت اسلامی وانهدام اساس تعلیمات عالیه دین بود. اتفاقاً جریان بعدی حوادث نیز این عقیده ( یا پیش بینی ) را روز به روز روشن تر می ساخت ودر نتیجه ، شیعه نیز در عقیده خود استوارتر می گشت وبا این که در ظاهر با نفرات ابتدایی انگشت شمار خود به هضم اکثریت رفته بود ودر باطن به اخذ تعالیم اسلامی از اهل بیت ودعوت به طریقه خود اصرار می ورزیدند در عین حال برای پیشرفت وحفظ قدرت اسلام مخالفت علنی نمی کردند وحتی افراد شیعه دوش به دوش اکثریت به جهاد می رفتند ودر امور عامه دخالت می کردند وشخص علی در موارد ضروری اکثریت را به نفع اسلام راهنمایی می نمود. (1)

وظیفه حکومت اسلامی این است که با شورا در شعاع شریعت به حسب مصلحت وقت تصمیماتی بگیرد ولی از جریان بیعت سیاست آمیز وهم چنین از جریان حدیث دوات وقرطاس که در آخرین روزهای بیماری پیغمبر اکرم اتفاق افتاد پیدا بود که گردانندگان وطرفداران خلافت انتخابی معتقدند که کتاب خدا مانند یک قانون اساسی محفوظ بماند ، ولی سنت وبیانات پیغمبر اکرم را در اعتبار خود ثابت نمی دانند بلکه معتقدند که حکومت اسلامی می تواند به سبب اقتضای مصلحت از اجرای آنها صرف نظر نماید. واین نظر با روایت های بسیاری که بعداً در حق صحابه نقل شد ( صحابه مجتهدند ودر اجتهاد ومصلحت بینی خود اگر اصابت کنند مأجور واگر خطا کنند معذور می باشند ) تائید گردید ونمونه بارز آن وقتی اتفاق افتاد که خالدبن ولید – یکی از سرداران خلیفه – شبانه در منزل یکی از معاریف مسلمانان ( مالک بن نویره ) مهمان شد ومالک را غافل گیرانه کشت وسرش را در اجاق گذاشت وسوزانید وهمان شب با زن مالک همبستر شد وبه دنبال این جنایت های شرم آور ، خلیفه به عنوان این که حکومت وی به چنین سرداری نیازمند است مقررات شریعت را در حق خالد اجرا نکرد. (1)

هم چنین خمس را از اهل بیت وخویشان پیغمبر اکرم بریدند (2) ونوشتن احادیث پیغمبر اکرم به کلی قدغن شد واگر در جایی حدیث مکتوب کشف یا از کسی گرفته می شد آن را ضبط کرده می سوزانیدند (3) واین ممنوعیت ، در تمام زمان خلفای راشدین

[شماره صفحه واقعی : 36]

ص: 2882

تا زمان خلافت عمر بن عبدالعزیز خلیفه اموی ( ٩٩ – ١٠٢ ق ) استمرار داشت (1) ودر زمان خلافت خلیفه دوم ( ١٣ – ٢٥ ق ) این سیاست روشن تر شد ومقام خلافت عده ای از مواد شریعت را مانند حج تمتع ونکاح متعه وگفتن « حی علی خیر العمل » در اذان نماز ممنوع ساخت (2) ونفوذ سه طلاق را دایر کرد ونظایر آن ها. (3)

در خلافت وی بود که بیت المال در میان مردم با تفاوت تقسیم شد (4) که بعداً در میان مسلمانان اختلاف طبقاتی عجیب وصحنه های خونین دهشتناکی به وجود آورد ودر زمان وی معاویه در شام با رسومات سلطنتی کسری وقیصر حکومت می کرد وخلیفه او را کسرای عرب می نامید متعرض حالش نمی شد.

خلیفه دوم به سال ٢٣ هجری قمری به دست غلامی ایرانی کشته شد وطبق رأی اکثریت شورای شش نفری که به دستور خلیفه منعقد شد خلیفه سوم زمام امور را به دست گرفت وی در عهد خلافت خود خویشاوندان اموی خود را به مردم مسلط ساخته در حجاز وعراق ومصر وسایر بلاد اسلامی زمام امور را به دست ایشان

[شماره صفحه واقعی : 37]

ص: 2883

سپرد (1) . ایشان بنای بی بندو باری گذاشته آشکارا به ستم وبیداد وفسق وفجور ونقض قوانین جاریه اسلامی پرداختند ، سیل شکایت ها از هر سوی به دارالخلافه سرازیر شد ولی خلیفه که تحت تأثیر خویشاوندان اموی خود وخاصه مروان بن حکم (2) قرار داشت به شکایت های مردم ترتیب اثر نمی داد بلکه گاهی هم دستور تشدید وتعقیب شاکیان را صادر می کرد (3) تا بالاخره به سال ٣٥ هجری مردم بر وی شوریدند وپس از چند روز محاصره وزد وخورد وی را کشتند.

خلیفه سوم در عهد خلافت خود حکومت شام را که در رأس آن از خویشاوندهای اموی او معاویه قرار داشت بیش از بیش تقویت می کرد ودر حقیقت

[شماره صفحه واقعی : 38]

ص: 2884

سنگینی خلافت در شام متمرکز بود وتشکیلات مدینه که دارالخلافه بود جز صورتی در برنداشت (1) . خلافت خلیفه اول با انتخاب اکثریت صحابه وخلیفه دوم با وصیت خلیفه اول وخلیفه سوم با شورای شش نفری که اعضا وآیین نامه آن را خیلفه دوم تعیین وتنظیم کرده بود مستقر شد. وروی هم رفته سیاست سه خلیفه که بیست وپنج سال خلافت کردند در اداره امور این بود که قوانین اسلامی طبق اجتهاد ومصلحت وقت که مقام خلافت تشخیص دهد ، درجامعه اجرا شود ودر معارف اسلامی این بود که تنها قرآن بی این که تفسیر شود یا مورد کنجکاوی قرار گیرد خوانده شود وبیانات پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله ( حدیث ) بی این که روی کاغذ بیاید روایت شود واز حدود زبان وگوش تجاوز نکند. کتابت به قرآن کریم انحصار داشت ودر حدیث ممنوع بود. (2)

پس از جنگ یمامه که در سال ١٢ هجری قمری خاتمه یافت وگروهی از صحابه که قاری قرآن بودند در آن جنگ کشته شدند عمربن خطاب به خلیفه اول پیشنهاد می کند که آیات قرآن در یک مصحف جمع آوری شود وی در پیشنهاد خود می گوید اگر جنگی رخ دهد وبقیه حاملان قرآن کشته شوند قرآن از میان ما خواهد رفت بنابراین لازم است آیات قرآنی را در یک مصحف جمع آوری کرده به قید کتابت دربیاوریم (3) . این تصمیم را درباره قرآن کریم گرفتند با این که حدیث پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله که تالی قرآن بود نیز با همان خطر تهدید می شد واز مفاسد نقل به معنا وزیاده ونقیصه وجعل وفراموشی در امن نبود ولی توجهی به نگهداری حدیث نمی شد بلکه کتابت آن ممنوع وهر چه به دست می افتاد سوزانیده می شد تا در اندک زمانی کار به جایی کشید که در ضروریات اسلام مانند نماز روایات متضاد به وجود آمد ودر سایر رشته های علوم در این مدت قدمی برداشته نشد وآن همه تقدیس وتمجید که

[شماره صفحه واقعی : 39]

ص: 2885

در قرآن وبیانات پیغمبر اکرم نسبت به علم وتأکید وترغیب در توسعه علوم وارد شده بی اثر ماند واکثریت مردم سرگرم فتوحات پی در پی اسلام ودل خوش به غنائم فزون از حد که از هر سو به جزیره العرب سرازیر می شد بودند ودیگر عنایتی به علوم خاندان رسالت که سر سلسله شان علی علیه السلام بود وپیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله او را آشناترین مردم به معارف اسلام ومقاصد قرآن معرفی کرده بود نشد. حتی در قضیه جمع آوری قرآن ( با این که می دانستند پس از رحلت پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله مدتی در کنج خانه نشسته ومصحف را جمع آوری نموده است ) وی را مداخله ندادند حتی نام او را نیز به زبان نیاوردند. (1)

اینها ونظایر اینها اموری بود که پیروان علی علیه السلام را در عقیده خود راسخ تر ونسبت به جریان امور هشیارتر می ساخت وروز به روز بر فعالیت خود می افزودند. علی علیه السلام نیز که دستش از تربیت عمومی مردم کوتاه بود به تربیتِ خصوصی افراد می پرداخت.

در این بیست وپنج سال سه تن از چهارنفر یاران علی علیه السلام که در همه احوال در پیروی او ثابت قدم بودند ( سلمان فارسی ، ابوذر غفاری ومقداد ) درگذشتند ولی جمعی از صحابه وگروه انبوهی از تابعین درحجاز ویمن وعراق وغیر آنها در سلک پیروان علی علیه السلام درآمدند ودر نتیجه پس از کشته شدن خلیفه سوم از هر سوی به آن حضرت روی نموده وبه هر نحو بود با وی بیعت کردند ووی را برای خلافت برگزیدند.

[شماره صفحه واقعی : 40]

ص: 2886

دست آویز عوام فریبانه ای بیش نبود وحتی سوء تفاهم نیز در کار نبود. (1)

سبب جنگ اول که « جنگ جمل » نامیده می شود غائله اختلاف طبقاتی بود که از زمان خلیفه دوم در تقسیم مختلف بیت المال پیدا شده بود. علی علیه السلام پس از آن که به خلافت شناخته شد مالی در میان مردم بالسویه قسمت فرمود (2) ؛ چنان که سیرت پیغمبر اکرم نیز همان گونه بود واین روش زبیر وطلحه را سخت برآشفت وبنای تمرد گذاشتند وبه بهانه زیارت کعبه از مدینه به مکه رفتند وام المؤمنین عائشه را که در مکه بود وبا علی علیه السلام میانه خوبی نداشت با خود همراه ساخته به نام خون خواهی

[شماره صفحه واقعی : 42]

ص: 2888

خلیفه سوم نهضت وجنگ خونین جمل را برپا کردند. (1)

با این که همین طلحه وزبیر هنگام محاصره وقتل خلیفه سوم در مدینه بودند از وی دفاع نکردند (2) وپس از کشته شدن وی اولین کسی بودند که از طرف خود ومهاجرین به علی بیعت کردند (3) . هم چنین ام المؤمنین عایشه خود از کسانی بود که مردم را به قتل خلیفه سوم تحریص می کرد (4) وبرای اولین بار که قتل خلیفه سوم را شنید به وی دشنام داد واظهار مسرت نمود. اساساً مسببین اصلی قتل خلیفه صحابه بودند که از مدینه به اطراف نامه ها نوشته مردم را بر خلیفه می شورانیدند.

سبب جنگ دوم که « جنگ صفین » نامیده می شود ویک سال ونیم طول کشید طمعی بود که معاویه در خلافت داشت وبه عنوان خون خواهی خلیفه سوم این جنگ را برپا کرد وبیشتر از صدهزار خون ناحق ریخت. البته معاویه در این جنگ حمله می کرد نه دفاع ، زیرا خون خواهی هرگز به شکل دفاع صورت نمی گیرد.

عنوان این جنگ خون خواهی خلیفه سوم بود با این که خود خلیفه سوم در آخرین روزهای زندگی خود برای دفع آشوب از معاویه استمداد نمود وی با لشگری از شام به سوی مدینه حرکت نموده آن قدر عمداً در راه توقف کرد تا خلیفه را کشتند آن گاه به شام برگشته به خون خواهی خلیفه قیام کرد. (5)

هم چنین پس از آن که علی علیه السلام شهید شد ومعاویه خلافت را قبضه کرد دیگر خون

[شماره صفحه واقعی : 43]

ص: 2889

خلیفه سوم را فراموش کرده قتله خلیفه را تعقیب نکرد.

پس از جنگ صفین ، « جنگ نهروان » درگرفت. در این جنگ جمعی از مردم که در میان شان صحابی نیز یافت می شد در اثر تحریکات معاویه در جنگ صفین به علی علیه السلام شوریدند ودر بلاد اسلامی به آشوب گری پرداخته هر جا از طرفداران علی علیه السلام می یافتند می کشتند حتی شکم زنان آبستن را پاره کرده جنین ها را بیرون آورده سر می بریدند. (1)

علی علیه السلام این غائله را نیز خوابانید ولی پس از چندی در مسجد کوفه در سر نماز به دست برخی از این خوارج شهید شد.

می توانست در آغاز خلافت خود با عناصر مخالف موقتاً از درِ آشتی وصفا درآمده آنان را با مداهنه راضی وخشنود نگه دارد وبدین وسیله خلافت خود را تحکیم کند سپس به قلع وقمع شان بپردازد.

ولی اینان این نکته را نادیده گرفته اند که خلافت علی یک نهضت انقلابی بود ونهضت های انقلابی باید از مداهنه وصورت سازی دور باشد مشابه این وضع در زمان بعثت پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله نیز پیش آمد وکفار ومشرکین بارها به آن حضرت پیشنهاد سازش دادند واین که آن حضرت به خدایانشان متعرض نشود ایشان نیز کاری با دعوت وی نداشته باشند ولی پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله نپذیرفت با این که می توانست در آن روزهای سخت مداهنه وسازش کرده موقع خود را تحکیم نماید سپس به مخالفت دشمنان قد علم کند. اساساً دعوت اسلامی هرگز اجازه نمی دهد که در راه زنده کردن حقی حق دیگری کشته شود یا باطلی را با باطل دیگری رفع نمایند وآیات زیادی در قرآن کریم در این باره موجود است. (1)

گذشته از این که مخالفین علی در راه پیروزی ورسیدن به هدف خود از هیچ جرم وجنایت ونقض قوانین صریح اسلام ( بدون استثنا ) فروگزاری نمی کردند وهر لکه را به نام این که صحابی هستند ومجتهدند توجیه می کردند ، ولی علی علیه السلام به قوانین اسلام پای بند بود.

از علی علیه السلام در فنون متفرقه عقلی ودینی واجتماعی نزدیک به یازده هزار کلمات قصار ضبط شده (2) ومعارف اسلام را (3) در سخنرانی های خود با بلیغ ترین لهجه و

[شماره صفحه واقعی : 45]

ص: 2891

روان ترین بیان ایراد نموده است. (1) وی دستور زبان عربی را وضع کرد واساس ادبیات عربی را بنیاد نهاد. وی اول کسی است در اسلام که در فلسفه الهی غور کرده (2) به سبک استدلال آزاد وبرهان منطقی سخن گفت ومسائلی را که تا آن روز در میان فلاسفه جهان مورد توجه قرار نگرفته بود طرح کرده ودر این باب به حدی عنایت به خرج می داد که در بحبوحه (3) جنگ ها به بحث علمی می پرداخت.

٣- گروه انبوهی از رجال دینی ودانشمندان اسلامی را تربیت کرد (4) که در میان ایشان جمعی از زهاد واهل معرفت مانند اویس قرنی وکمیل بن زیاد ومیثم تمار ورشید هجری وجود دارند که در میان عرفای اسلامی مصادر عرفان شناخته شده اند وعده ای مصادر اولیه علم فقه وکلام وتفسیر وقرائت وغیر آنها می باشند.

حسن بن علی را فاسد کرده بالاخره حسن بن علی را مجبور نمود که به عنوان صلح خلافت را به وی واگذار کند وحسن بن علی نیز خلافت را به این شرط که پس از درگذشت معاویه ، به وی برگردد وبه شیعیان وی تعرض نشود ، به معاویه واگذار نمود. (1)

در سال چهل هجری معاویه بر خلافت اسلامی استیلا یافت وبلافاصله به عراق آمده در سخنرانی که کرده به مردم اخطار نموده گفت : « من با شما سَرِ نماز وروزه نمی جنگیدم بلکه می خواستم بر شما حکومت کنم وبه مقصود خود رسیدم. (2) » ونیز گفت : « پیمانی که با حسن بستم لغو وزیر پای من است. » (3) معاویه با این سخن اشاره می کرد که سیاست را از دیانت جدا خواهد کرد ونسبت به مقررات دینی ضمانتی نخواهد داشت وهمه نیروی خود را در زنده نگهداشتن حکومت خود به کار خواهد بست.

البته روشن است که چنین حکومتی سلطنت وپادشاهی است نه خلافت وجانشینی پیغمبر خدا. از این جا بودکه بعضی از کسانی که به حضور وی بار یافتند به عنوان پادشاهی سلامش دادند (4) وخودش نیز در برخی از مجالس خصوصی ، از حکومت خود با ملک وپادشاهی تعبیر می کرد ؛ (5) اگر چه در ملأ عام خود را خلیفه معرفی می نمود.

البته پادشاهی که بر پایه زور استوار باشد وراثت را به دنبال خود دارد وبالاخره نیز به نیت خود جامه عمل پوشانید وپسر خود یزید که جوانی بی بند وبار بود و

[شماره صفحه واقعی : 47]

ص: 2893

کمترین شخصیت دینی نداشت ولایت عهد داده به جانشینی خود برگزید (1) وآن همه حوادث ننگین به بار آورد.

معاویه با بیان گذشته خود اشاره می کرد که نخواهد گذاشت حسن علیه السلام پس از وی به خلافت برسد ؛ یعنی در خصوص خلافت بعد از خود فکری دیگر دارد وآن همان بود که حسن علیه السلام را با سم شهید کرد (2) وراه را برای فرزند خود یزید هموار ساخت.

معاویه با الغای پیمان نامبرده می فهمانید که هرگز نخواهد گذاشت شیعیان اهل بیت در محیط امن وآسایش به سر برند وکما فی السابق به فعالیت های دینی خود ادامه دهند وهمین معنا را نیز جامه عمل پوشانید. (3)

وی اعلام نمود که هر کس در مناقب اهل بیت حدیثی نقل کند هیچ گونه مصونیتی در جان ومال وعرض خود نخواهد داشت (4) ودستور داد هر که در مدح ومنقبت سایر صحابه وخلفا حدیثی بیاورد جایزه کافی بگیرد ودر نتیجه اخبار بسیاری در مناقب صحابه جعل شد (5) ودستور داد در همه بلاد اسلامی در منابر به علی علیه السلام ناسزا گفته شود ( واین دستور تا زمان عمر بن عبدالعزیز خلیفه اموی « ٩٩ – ١٠١ » اجرا می شد ) وی به دستیاری عمال وکارگردانان خود که جمعی از ایشان صحابی بودند خواص شیعه علی علیه السلام را کشت وسر برخی از آنان را به نیزه زده در شهرها گردانیدند وعموم شیعیان

[شماره صفحه واقعی : 48]

ص: 2894

را در هر جا بودند به ناسزا وبیزاری از علی تکلیف می کرد وهر که خودداری می کرد به قتل می رسید. (1)

ابزاری که بنایی را برپا کرده با همان دست وابزار آن را خراب کند.

ثانیا : این روایات که صحابه را تقدیس واعمال ناروا وغیرمشروع آنان را تصحیح می کند وایشان را آمرزیده ومصون معرفی می نماید از راه خود صحابه به ما رسیده وبه روایت ایشان نسبت داده شده است وخود صحابه به شهادت تاریخ قطعی با همدیگر معامله مصونیت ومعذوریت نمی کردند صحابه بودند که دست به کشتار وسب ولعن ورسوا کردن همدیگر گشودند وهرگز کمترین اغماض ومسامحه ای در حق همدیگر روا نمی داشتند.

بنابر آنچه گذشت به شهادت عمل خود صحابه این روایات صحیح نیستند واگر صحیح باشند مقصود از آنها معنای دیگری است غیر از مصونیت وتقدیس قانونی صحابه.

واگر فرضاً خدای متعال در کلام خود روزی از صحابه در برابر خدمتی که در اجرای فرمان او کرده اند اظهار (1) رضایت فرماید معنای آن تقدیر از فرمانبرداری گذشته آنان است نه این که در آینده می توانند هر گونه نافرمانی که دلشان می خواهد بکنند.

تاریخ ظهور اسلام با آن همه فتنه ها که گذشته بود سابقه نداشت.

سال اول ، حضرت حسین بن علی علیه السلام را که سبط پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله بود با فرزندان وخویشان ویارانش با فجیع ترین وضعی کشت وزنان وکودکان واهل بیت پیغمبر را به همراه سرهای بریده شهدا در شهرها گردانید (1) ودر سال دوم مدینه را قتل عام کرد وخون ومال وعرض مردم را سه روز به لشکریان خود مباح ساخت (2) وسال سوم کعبه مقدسه را خراب کرده وآتش زد. (3)

پس از یزید ، آل مروان از بنی امیه زمام حکومت اسلامی را به تفصیلی که در تواریخ ضبط شده در دست گرفتند. حکومت این دسته یازده نفری که نزدیک به هفتاد سال ادامه داشت روزگار تیره وشومی برای اسلام ومسلمین به وجود آورد که در جامعه اسلامی جز یک امپراتوری عربی استبدادی که نام خلافت اسلامی بر آن گذاشته شده بود حکومت نمی کرد ودر دوره حکومت اینان کار به جایی کشید که خلیفه وقت که جانشین پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله ویگانه حامی دین شمرده می شد بی محابا تصمیم گرفت بالای خانه کعبه غرفه ای بسازد تا در موسم حج در آن جا مخصوصاً به خوش گذرانی بپردازد. (4)

خلیفه وقت قرآن کریم را آماج تیر قرار داد ودر شعری که خطاب به قرآن انشاء کرد گفت : « روز قیامت که پیش خدای خود حضور می یابی بگوی خلیفه مرا پاره کرد. » (5)

البته شیعه که اساس اختلاف نظر اساسی شان با اکثریت تسنن در سر دو مسئله

[شماره صفحه واقعی : 51]

ص: 2897

خلافت اسلامی ومرجعیت دینی بود ، در این دوره تاریک روزگاری تلخ ودشواری می گذرانیدند ولی شیوه بیدادگری وبی بندو باری حکومت های وقت وقیافه مظلومیت وتقوا وطهارت پیشوایان اهل بیت آنان را روز به روز در عقایدشان استوارتر می ساخت ومخصوصاً شهادت دل خراش حضرت حسین پیشوای سوم شیعه در توسعه یافتن تشیع وبه ویژه در مناطق دور از مرکز خلافت مانند عراق ویمن وایران کمک به سزایی کرد.

گواه این سخن این است که در زمان امامت پیشوای پنجم شیعه که هنوز قرن اول هجری تمام نشده وچهل سال از شهادت امام سوم نگذشته بود به مناسبت اختلال وضعفی که در حکومت اموی پیدا شده بود شیعه از اطراف کشور اسلامی مانند سیل به دور پیشوای پنجم ریخته به اخذ حدیث وتعلم معارف دینی پرداختند. (1) هنوز قرن اول هجری تمام نشده بود که چند نفر از امرای دولت شهر قم را در ایران بنیاد نهاده وشیعه نشین کردند ، (2) ولی در عین حال شیعه به حسب دستور پیشوایان خود در حال تقیه وبدون تظاهر به مذهب زندگی می کردند. بارها در اثر کثرت فشار سادات علوی برضد بیدادگری های حکومت قیام کردند. ولی شکست خوردند وبالاخره جان خود را در این راه گذاشتند وحکومت بی پروای وقت در پایمال کردنشان فروگذاری نکرد جسد زید را که پیشوای شیعه زیدیه بود از قبر بیرون آورده به دار آویختند وسه سال بر سر دار بود پس از آن پایین آورده وآتش زدند وخاکسترش را به باد دادند (3) به نحوی که اکثر شیعه معتقدند امام چهارم وپنجم نیز به دست بنی امیه با سم درگذشته اند (4) ودر گذشت امام دوم وسوم نیز به دست آنان بود.

[شماره صفحه واقعی : 52]

ص: 2898

فجایع اعمال امویان به حدی فاش وبی پرده بود که اکثریت اهل تسنن با این که خلفا را عموما مفترض الطاعه می دانستند ناگزیر شده خلفا را به دو دسته تقسیم کردند. خلفای راشدین که چهار خلیفه اول پس از رحلت پیغمبر اکرم می باشد ( ابوبکر ، عمر ، عثمان وعلی ) وخلفای غیر راشدین که از معاویه شروع می شود.

امویین در دوران حکومت خود در اثر بیدادگری وبی بندو باری به اندازه ای نفرت عمومی را جلب کرده بودند که پس از شکست قطعی وکشته شدن آخرین خلیفه اموی دو پسر وی با جمعی از خانواده خلافت از دار الخلافه گریختند وبه هر جا روی آوردند پناهشان ندادند بالاخره پس از سرگردانی های بسیار که در بیابان های نوبه وحبشه وبجاوه کشیدند وبسیاری از ایشان از گرسنگی وتشنگی تلف شدند ، به جنوب یمن در آمدند وبه دریوزگی خرج راهی از مردم تحصیل کرده در زیِّ حمالان عازم مکه شدند وآن جا در میان مردم ناپدید گردیدند (1) .

اهل بیت را داشت وحتی از مردم برای یک مرد پسندیده از اهل بیت ( سربسته ) بیعت می گرفتند با این همه به دستور مستقیم یا اشاره پیشوایان شیعه نبود. به گواهی این که وقتی که ابومسلم بیعت خلافت را به امام ششم شیعه امامیه در مدینه عرضه داشت وی جدا رد کرد وفرمود « تو از مردان من نیستی وزمان نیز زمان من نیست » . (1)

بالاخره بنی عباس به نام اهل بیت خلافت را ربودند (2) ودر آغاز کار روزی چند به مردم وعلویین روی خوش نشان دادند حتی به نام انتقام شهدای علویین ، بنی امیه را قتل عام کردند وقبور خلفای بنی امیه را شکافته هرچه یافتند آتش زدند. (3) ولی دیری نگذشت که شیوه ظالمانه بنی امیه را پیش گرفتند ودر بیدادگری وبی بند وباری هیچ گونه فروگذاری نکردند.

ابوحنیفه رئیس یکی از چهار مذهب اهل تسنن به زندان منصور رفت (4) وشکنجه ها دید وابن حنبل رئیس یکی از چهارمذهب ، تازیانه خورد (5) وامام ششم شیعه امامیه پس از آزار وشکنجه بسیار با سم درگذشت (6) وعلویین را دسته دسته گردن می زدند یا زنده زنده دفن می کردند یا لای دیوار یا زیر بناهای دولتی می گذاشتند.

هارون خلیفه عباسی که در زمان وی امپراتوری اسلامی به اوج قدرت ووسعت خود رسیده بود وگاهی خلیفه به خورشید نگاه می کرد وآن را مخاطب ساخته می گفت : « به هر کجا می خواهی بتاب که به جایی که از ملک من بیرون است نخواهی تافت » ، از طرفی لشکریان وی در خاور وباختر جهان پیش می رفتند ولی از طرفی در جسر بغداد که در چند قدمی قصر خلیفه بود بی اطلاع واجازه خلیفه ، مأمور گذاشته

[شماره صفحه واقعی : 54]

ص: 2900

از عابرین حق عبور می گرفتند ؛ حتی روزی خود خلیفه که می خواست از جسر عبور کند جلوش راگرفته حق العبور مطالبه کردند. (1)

یک مغنّی با خواندن دو بیتِ شهوت انگیز ، امین خلیفه عباسی را سر شهوت آورد امین سه میلیون درهم نقره به وی بخشید ، مغنّی از شادی خود را به قدم خلیفه انداخته گفت : یا امیرالمؤمنین این همه پول را به من می بخشی ؟ خلیفه در پاسخ گفت اهمیتی ندارد ما این پول را از یک ناحیه ناشناخته کشور می گیریم. (2)

ثروت سرسام آوری که همه ساله از اقطار کشورهای اسلامی به عنوان بیت المال مسلمین به دارالخلافه سرازیر می شد به مصرف هوس رانی وحق کشی خلیفه وقت می رسید. شماره کنیزان پریوش ودختران وپسران زیبا در دربار خلفای عباسی به هزاران می رسید.

وضع شیعه از انقراض دولت اموی وروی کار آمدن بنی عباس کوچک ترین تغییری پیدا نکرد جز این که دشمنان بیدادگر وی تغییر اسم دادند.

فروگذاری نمی کردند. (1)

ثانیا : مأمون عباسی به اقتضای سیاست خود به امام هشتم شیعه امامیه ولایت عهد داده بود ودر اثر آن علویین ودوستان اهل بیت تا اندازه ای از تعرض اولیای دولت مصون بوده وکم وبیش از آزادی بهره مند بودند ، ولی باز دیری نگذشت که دم بُرّنده شمشیر به سوی شیعه برگشت وشیوه فراموش شده گذشتگان به سراغ شان آمد ؛ خاصه در زمان متوکل عباسی ( ٢٣٢ – ٢٤٧ ق ) که مخصوصاً با علی وشیعیان وی دشمنی خاصی داشت وهم به امر وی بود که مزار امام سوم شیعه امامیه را در کربلا با خاک یک سان کردند. (2)

شهر کوفه که مرکز تشیع شمرده می شد رقابت مذهبی داشت ، عده ای قابل توجه شیعه بودند وهم چنین در طرابلس ونابلس وطبریه وحلب وهرات شیعه بسیار بود واهواز وسواحل خلیج فارس از ایران ، مذهب شیعه (1) داشت.

در آغاز این قرن بودکه « ناصر اطروش » پس از سال ها تبلیغ که در شمال ایران به عمل آورد به ناحیه طبرستان استیلا یافت وسلطنت تأسیس کرد که تا چند پشت ادامه داشت وپیش از « اطروش » نیز حسن بن زید علوی سال ها در طبرستان سلطنت کرده بود. (2)

در این قرن فاطمیین که اسماعیلی بودند به مصر دست یافتند وسلطنت دامنه داری ( ٢٩٦ – ٥٢٧ ق ) تشکیل دادند (3)

بسیار اتفاق می افتاد که در شهرهای بزرگ مانند بغداد وبصره ونیشابور کشمکش وزد وخورد ومهاجمه هایی میان شیعه وسنی در می گرفت ودر برخی از آنها شیعه غلبه می کرد واز پیش می برد.

سادات مرعشی در مازندران سال های متمادی سلطنت کردند (1)

شاه خدا بنده از پادشاهان مغول ، مذهب شیعه را اختیار کرد واعقاب او از پادشاهان مغول سالیان دراز در ایران سلطنت کردند واز تشیع ترویج می کردند.

هم چنین سلاطین آق قویونلو وقره قویونلو که در تبریز حکومت می کردند (2) ودامنه حکمرانی شان تا فارس وکرمان کشیده می شد وهم چنین حکومت فاطمیین نیز سالیان دراز در مصر برپا بود.

البته قدرت مذهبی جماعت با پادشاهان وقت تفاوت می کرد ؛ چنان که پس از برچیده شدن بساط فاطمیین وروی کار آمدن سلاطین آل ایوب صفحه برگشت وشیعه مصر وشامات ، آزادی مذهبی را به کلی از دست دادند وجمع کثیری از شیعه از دم شمشیر گذشتند. (3)

واز آن جمله شهید اول محمدبن محمد مکی ، یکی از نوابغ فقه شیعه در سال ٧٨٦ هجری در دمشق به جرم تشیع کشته شد. (4)

هم چنین شیخ اشراق شهاب الدین سهروردی در حلب به جرم فلسفه به قتل رسید. (5)

روی هم رفته در این پنج قرن ، شیعه از جهت جمعیت در افزایش واز جهت قدرت وآزادی مذهبی تابع موافقت ومخالفت سلاطین وقت بوده اند وهرگز در این مدت ، مذهب تشیع در یکی از کشورهای اسلامی ، مذهب رسمی اعلام

[شماره صفحه واقعی : 58]

ص: 2904

نشده بود.

روی هم رفته در کشورهای مختلف جهان نزدیک به صد میلیون شیعه زندگی می کند.

پس از رحلت امام سجاد علیه السلام اکثریت شیعه به امامت فرزندش امام محمد باقر علیه السلام معتقد شدند واقلیتی به زید شهید که پسر دیگر امام سجاد بود گرویدند وبه « زیدیه » موسوم شدند.

پس از رحلت امام محمد باقر شیعیان وی به فرزندش امام جعفر صادق علیه السلام ایمان آوردند وپس از درگذشت آن حضرت ، اکثریت ، فرزندش امام موسی کاظم علیه السلام را امام هفتم دانستند وجمعی اسماعیل پسر بزرگ امام ششم را که در حال حیات پدر بزرگوار خود درگذشته بود امام گرفتند واز اکثریت شیعه جدا شده به نام « اسماعیلیه » معروف شدند. بعضی پسر دیگر آن حضرت عبدالله افطح وبعضی فرزند دیگرش محمد را پیشوا گرفتند وبعضی در خود آن حضرت توقف کرده آخرین امامش پنداشتند.

پس از شهادت امام موسی کاظم علیه السلام اکثریت شیعه فرزندش امام رضا علیه السلام را امام هشتم دانستند وبرخی در امام هفتم توقف کردند که به « واقفیه » معروفند.

پس از امام هشتم تا امام دوازدهم که پیش اکثریت شیعه مهدی موعود است انشعاب قابل توجهی به وجود نیامد واگر وقایعی نیز در شکل انشعاب پیش آمده چند روز بیش نپاییده وخود به خود منحل شده است ، مانند این که جعفر ، فرزند امام دهم پس از رحلت برادر خود ( امام یازدهم ) دعوی امامت کرد وگروهی به وی گرویدند ، ولی پس از روزی چند متفرق شدند وجعفر نیز دعوی خود را تعقیب نکرد. هم چنین اختلافات دیگری در میان رجال شیعه در مسائل علمی کلامی وفقهی وجود دارد که آنها را انشعاب مذهبی نباید شمرد.

فرقه های نامبرده که منشعب شده ودر برابر اکثریت شیعه قرار گرفته اند در اندک زمانی منقرض شدند جز دو فرقه زیدیه واسماعیلیه که پایدار مانده اند وهم اکنون گروهی از ایشان در مناطق مختلف مانند یمن ، هند ، لبنان وجاهای دیگر زندگی

[شماره صفحه واقعی : 61]

ص: 2907

می کنند. از این روی تنها به ذکر این دو طایفه با اکثریت شیعه که دوازده امامی اند اکتفا می شود.

رئیس یکی از چهار مذهب اهل سنت را دارند. اختلافات مختصری نیز در پاره ای از مسائل در میانشان هست. (1)

اساس حجت پیوسته روی عدد هفت می چرخد به این ترتیب که یک نبی مبعوث می شود که دارای نبوت ( شریعت ) وولایت است وپس از وی هفت وصی دارای وصایت بوده وهمگی دارای یک مقام می باشند جز این که وصی هفتمین دارای نبوت نیز هست وسه مقام دارد : نبوت ووصایت وولایت. باز ، پس از وی هفت وصی که هفتمین دارای سه مقام می باشد وبه همین ترتیب.

می گویند : آدم علیه السلام مبعوث شد با نبوت وولایت ، وهفت وصی داشت که هفتمین آنان نوح ودارای نبوت ووصایت وولایت بود وابراهیم علیه السلام وصی هفتمین نوح وموسی وصی هفتمین وابراهیم وعیسی وصی هفتمین موسی ومحمد صلی الله علیه وآله وصی هفتمین عیسی ومحمدبن اسماعیل وصی هفتمین محمد صلی الله علیه وآله به این ترتیب محمد صلی الله علیه وآله وعلی وحسین وعلی بن حسین سجاد ومحمد باقر وجعفر صادق واسماعیل ومحمدبن اسماعیل ( امام دوم حضرت حسن بن علی را امام نمی دانند ) وپس از محمدبن اسماعیل هفت نفر از اعقاب محمدبن اسماعیل که نام ایشان پوشیده ومستور است وپس از آن هفت نفر اولی از ملوک فاطمیین مصر که اولشان عبیدالله مهدی بنیان گذار سلطنت فاطمیین مصر می باشد.

اسماعیلیه معتقدند که علاوه بر حجت خدا ، پیوسته در روی زمین دوازده نفر نقیب که حواریین وخواص حجت اند وجود دارد ولی بعضی از شعب ( دروزیه ) باطنیه شش نفر از نقباء را از ائمه می گیرند وشش نفر از دیگران.

در سال ٢٧٨ هجری ( چند سال قبل از ظهور عبیدالله مهدی در آفریقا ) شخصی خوزستانی ناشناسی که هرگز نام ونشان خود را اظهار نمی کرد در حوالی کوفه پیدا شد ، شخص نامبرده روزها را روزه می گرفت وشب ها را به عبادت می گذرانید واز دسترنج خود ارتزاق می کرد ومردم را به مذهب اسماعیلیه دعوت نمود.

بدین وسیله مردم انبوهی را به خود گروانید ودوازده نفر به نام نقباء از میان پیروان

[شماره صفحه واقعی : 64]

ص: 2910

خود انتخاب کرد وخود عزیمت شام کرده از کوفه بیرون رفت ودیگر از او خبری نشد.

پس از مرد ناشناس ، احمد معروف بقرمط در عراق به جای وی نشست وتعلیمات باطنیه را منتشر ساخت وچنان که مورخین می گویند او نماز تازه ای را به جای نمازهای پنج گانه اسلام گذاشت وغسل جنابت را لغو وخمر را اباحه کرد ومقارن این احوال ، سران دیگری از باطنیه به دعوت قیام کرده گروهی از مردم را به دور خود گرد آوردند.

اینان برای جان ومال کسانی که از باطنیه کنار بودند هیچ گونه احترامی قائل نبودند واز این روی در شهرهایی از عراق وبحرین ویمن وشامات نهضت راه انداخته خون مردم را می ریختند ومالشان را به یغما می بردند وبارها راه قافله حج را زده ده ها هزار نفر از حجاح را کشتند وزاد وراحله شان را به یغما بردند.

ابوطاهر قرمطی یکی از سران باطنیه که در سال ٣١١ بصره را مسخّر ساخته واز کشتار وتاراج اموال مردم فرو گذاری نکرد ودر سال ٣١٧ با گروه انبوهی از باطنیه در موسم حج عازم مکه گردید وپس از درهم شکستن مقاومت مختصر دولتیان ، وارد شهر مکه شد ومردم شهر وحجاج تازه وارد را قتل عامل نمود وحتی در مسجد الحرام وداخل کعبه جوی خون روان ساخت پیراهن کعبه را در میان یاران خود قسمت نمود ودر کعبه را کند وحجرالاسود را از جای خود درآورده به یمن برد که مدت بیست ودو سال پیش قرامطه بود.

در اثر این اعمال بودکه عامه مسلمین از باطنیه برائت کرده آنان را خارج از آیین اسلام شمردند وحتی عبیدالله مهدی – پادشاه فاطمی – که آن روزها در افریقا طلوع کرده خود را مهدی موعود وامام اسماعیلیه معرفی می کرد ، از قرامطه بیزاری جست.

طبق اظهار مورخین ، مشخصه مذهبی باطنیه این است که احکام ومقررات ظاهری اسلام رابه مقامات باطنی عرفانی تاویل می کنند وظاهر شریعت را مخصوص

[شماره صفحه واقعی : 65]

ص: 2911

کسانی می دانند که کم خرد واز کمال معنوی بی بهره بوده اند ، با این وصف گاهی برخی از مقررات از مقام امامت شان صادر می شود.

دعوت باطنی نزاری را به امامت خود منتشر ساخت ودعوتشان تاکنون باقی است ونزاریه فعلا آقاخانیه نامیده می شوند.

مستعلیه : پیروان مستعلی فاطمی بودند که امامت شان در خلفای فاطمین مصر باقی ماند تا در سال ٥٥٧ هجری قمری منقرض شدند وپس از چندی فرقه « بهره » در هند بهمان مذهب ظهور کردند وتاکنون نیز می باشند.

دروزیه : طایفه دروزیه که در جبال دروز شامات ساکنند در آغاز کار پیروان خلفای فاطمیین مصر بودند تا در ایام خلیفه ششم فاطمی به دعوت « نشنگین دروزی » به باطنیه ملحق شدند. دروزیه در « الحاکم بالله » که به اعتقاد دیگران کشته شده متوقف گشته می گویند وی غیبت کرده وبه آسمان بالا رفته ودوباره به میان مردم خواهد برگشت.

مقنعه : در آغاز پیروان عطاء مروی معروف به مقنع بودند که طبق اظهار مورخین از اتباع ابومسلم خراسانی بوده است وپس از ابومسلم مدعی شد که روح ابومسلم در وی حلول نموده است وپس از چندی دعوی پیغمبری وسپس دعوی خدایی کرد وسرانجام در سال ١٦٢ در قلعه کیش از بلاد ماوراء النهر به محاصره افتاد وچون به دست گیری وکشته شدن خود یقین نمود آتش روشن کرده با چند تن از پیروان خود داخل آتش شده وسوخت. پیروان عطاء مقنع پس از چندی مذهب اسماعیلیه را اختیار کرده وبه فرقه باطنیه ملحق شدند.

آن دو مسئله « حکومت اسلامی ومرجعیت علمی » بود که شیعه آن را حق اختصاصی اهل بیت می دانستند.

شیعه می گفتند : خلافت اسلامی که البته ولایت باطنی وپیشوائی معنوی لازم لاینفک آن است از آن علی واولاد علی علیه السلام است که به موجب تصریح خود پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسایر ائمه اهل بیت ، دوازده تن می باشند ومی گفتند : تعلیمات ظاهری قرآن که احکام وقوانین شریعت می باشند ودر عین حال که به حیات معنوی کامل نیز مشتملند دارای اصالت واعتبارند وتا قیامت فسخ بردار نیستند واین احکام وقوانین را از راه اهل بیت باید به دست آورد وبس. واز این جا روشن می شود که :

فرق کلی میان شیعه دوازده امامی وشیعه زیدی این است که شیعه زیدی غالبا امامت را مختص به اهل بیت نمی داند وعدد ائمه را به دوازده منحصر نمی بیند واز فقه اهل بیت پیروی نمی کند ؛ برخلاف شیعه دوازده امامی. وتفاوت کلی میان شیعه دوازده امامی وشیعه اسماعیلی نیز این است که اسماعیلیه معتقدند که امامت به دور « هفت » گردش می کند ونوبت در حضرت محمد صلی الله علیه وآله ختم نشده است وتغییر وتبدیل در احکام شریعت بلکه ارتفاع اصل تکلیف خاصه به قول باطنیه مانع ندارد برخلاف شیعه دوازده امامی که حضرت محمد صلی الله علیه وآله را خاتم الانبیاء می دانند وبرای وی دوازده وصی وجانشین قائلند وظاهر شریعت را معتبر غیر قابل نسخ می بیند وبرای قرآن کریم هم ظاهر وهم باطن اثبات می کنند.

خاتمه فصل : دو طایفه شیخیه وکریمخانیه که در دو قرن اخیر در میان شیعه دوازده امامی پیدا شده اند نظر به این که اختلافشان با دیگران در توجیه پاره ای از مسائل نظری است نه در اثبات ونفی اصل مسائل ، جدایی ایشان را انشعاب نشمردیم.

وهم چنین فرقه « علی اللهی » از شیعه ١٢ امامی که غلات نیز نامیده می شوند ومانند باطنیه شیعه اسماعیلی تنها به باطن قائلند از این روی که هیچ گونه منطق منظمی ندارند به حساب نیاوردیم.

[شماره صفحه واقعی : 68]

ص: 2914

ظهور سلطنت صفویه در ایران پهناور آن روز ، مذهب شیعه رسمیت یافت وتاکنون که اواخر قرن ١٤ هجری می باشد برسمیت خود باقی است وبه علاوه در همه نقاط جهان ده ها میلیون شیعه زندگی می کنند.

[شماره صفحه واقعی : 70]

ص: 2916

جهان که گواهی است راست گوی بپرسید وبشنوید وبالاخره تصدیق وایمان را از نتیجه دلیل به دست آورید نه این که اول ایمان بیاورید وبعد به قید مطابقت آن دلیل اقامه کنید پس تفکر فلسفی نیز راهی است که رسائی آن را قرآن کریم تصدیق می نماید ، واز سوی دیگر می بینیم قرآن کریم با بیانی جالب روشن می سازد که همه معارف حقیقیه از توحید وخداشناسی واقعی سرچشمه می گیرد واستنتاج می شود وکمال خداشناسی از آن کسانی است که خداوند آنان را از هر جای جمع آوری کرده وبرای خود اختصاص داده است. آنان هستند که خود را از همه کنار کشیده وهمه چیز را فراموش کرده اند ودر اثر اخلاص وبندگی همه قوای خود را متوجه عالم بالا ساخته دیده به نور پروردگار پاک روشن ساخته اند وبا چشم واقع بین حقایق اشیاء وملکوت آسمان وزمین را دیده اند ، زیرا در اثر اخلاص وبندگی به یقین رسیده اند ودر اثر یقین ملکوت آسمان وزمین وزندگی جاودانی جهان ابدیت بر ایشان مکشوف شده است.

با توجه در آیات کریمه ذیل این مدعی کاملاً روشن می شود :

﴿ وَما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا نُوحِی إِلَیْهِ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدُونِ ﴾(1)

ومی فرماید : ﴿ سُبْحانَ اللهِ عَمَّا یَصِفُونَ* إِلَّا عِبادَ اللهِ الْمُخْلَصِینَ ﴾(2) ومی فرماید : ﴿ قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحی إِلَیَّ أَنَّما إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً وَلا یُشْرِکْ بِعِبادَهِ رَبِّهِ أَحَداً ﴾(3)

ومی فرماید : ﴿ وَاعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّی یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ ﴾(4) ومی فرماید : ﴿ « وَکَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ ﴾

[شماره صفحه واقعی : 73]

ص: 2919

﴿ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَلِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ » ﴾(1)

ومی فرماید : ﴿ کَلَّا إِنَّ کِتابَ الْأَبْرارِ لَفِی عِلِّیِّینَ* وَما أَدْراکَ ما عِلِّیُّونَ* کِتابٌ مَرْقُومٌ* یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ ﴾(2)

ومی فرماید : ﴿ کَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقِینِ* لَتَرَوُنَّ الْجَحِیمَ ﴾(3)

پس یکی از راه های درک معارف الهیه همان تهذیب نفس واخلاص در بندگی است.

معارف اسلامی پی برده وموارد اعتقادی وعملی دعوت ( اصول معارف واخلاق ) را به دست آورد به خلاف دو طریق دیگر ، زیرا اگر چه از راه عقل می توان مسائل اعتقادی واخلاقی وکلیات مسائل عملی ( فروع دین ) را به دست آورد ولی جزئیات احکام نظر به این که مصالح خصوصی آنها در دسترس عقل قرار ندارند از شعاع عمل آن خارجند وهم چنین راه تهذیب نفس چون نتیجه آن انکشاف حقایق می باشد وآن علمی است خدادادی نمی توان نسبت به نتیجه آن وحقایقی که با این موهبت خدایی مکشوف ومشهود می شوند ، تحدیدی قائل شد یا اندازه ای گرفت اینان چون از همه جا بریده اند وهمه چیز را جز خدا فراموش کرده اند تحت ولایت وسرپرستی مستقیم خدا می باشند وآنچه را می خواهد ( نه آنچه خودشان می خواهند ) برایشان مشهود می شود.

گفتار ورفتار پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وحتی سکوت وامضای آن حضرت برای ما ، مانند قرآن حجت نبود آیات مذکوره مفهوم درستی نداشت ، پس بیان پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله برای کسانی که از آن حضرت می شنوند یا با نقل قابل اعتماد نقل می شود حجت ولازم الاتباع است وهم چنین با تواتر (1) قطعی از آن حضرت رسیده است که بیان اهل بیت وی مانند بیان خودش می باشد وبه موجب این حدیث واحادیث نبوی قطعی دیگر بیان اهل بیت تالی بیان پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله می باشد واهل بیت در اسلام سمت مرجعیت علمی داشته در بیان معارف واحکام اسلام هرگز خطا نمی کنند وبیانشان به طریق مشافهه یا نقل قابل اعتماد وحجت است.

از این بیان روشن می شود که ظواهر دینی که در تفکر اسلامی مدرک ومأخذ می باشد دو گونه اند : کتاب وسنت ومراد از کتاب ظواهر آیات کریمه قرآنی می باشد ومراد از سنت حدیثی است که از پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله واهل بیت علیهم السلام رسیده باشد.

کتاب خدا ( قرآن کریم ) مأخذ اساسی هر گونه تفکر اسلامی است. واوست که مآخذ دیگر دینی را اعتبار وحجیت می دهد واز همین جهت باید برای همگان قابل فهم باشد.

گذشته از این ، خود قرآن کریم ، خود را نور وروشن کننده همه چیز معرفی می کند وهم در مقام تحدی از مردم درخواست می کند که در آیات آن تدبر کرده ببینند که هیچ گونه اختلاف وتناقض وجود ندارد واگر می توانند ، کتابی مانند آن بسازند ومعارضه اش کنند. روشن است که اگر قرآن برای همگان قابل فهم نبود این گونه خطابات مورد نداشت.

البته نباید پنداشت که این مطلب ( که قرآن به خودی خود برای همه قابل فهم است ) با مطلب سابق که ( پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله واهل بیت او در معارف اسلامی که در حقیقت مضامین قرآن کریم می باشند ، مراجع علمی هستند ) منافات دارد ، زیرا بخشی از معارف اسلامی که احکام وقوانین شریعت می باشد قرآن کریم تنها کلیات آنها را متضمن است وروشن شدن تفاصیل آنها مانند احکام نماز وروزه وداد وستد وسایر عبادات ومعاملات به مراجعه سنت ( حدیث اهل بیت ) متوقف است.

وبخشی دیگر که معارف اعتقادی واخلاقی است اگر چه مضامین وتفاصیل آنها قابل فهم عموم می باشد ولی در درک معانی آنها روش اهل بیت را باید اتخاذ نمود وهر آیه قرآنی را با آیات دیگر قرآنی توضیح داد وتفسیر کرد نه به رأی ونظر خود که از عادات ورسوم معمولی برای ما دلنشین شده وبا آن مأنوس گردیده ایم. علی علیه السلام می فرماید : « برخی از قرآن با برخی دیگر به سخن در آمده معنای خود را می فهماند وبعضی از آن به بعضی دیگر گواهی می دهد » (1) . وپیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید : « بخشی از قرآن بخش دیگر را تصدیق می کند » (2) . ونیز می فرماید : « هرکه قرآن را به رأی خود

[شماره صفحه واقعی : 77]

ص: 2923

تفسیر کند برای خود در آتش جایگاه می سازد » (1) .

مثالی ساده برای تفسیر قرآن به قرآن : خدای تعالی در قصه عذاب قوم لوط در جایی می فرماید بر ایشان باران بد ، بارانیدیم (2) ودر جای دیگر این کلمه را به کلمه ای دیگر تبدیل کرده می فرماید برایشان سنگ بارانیدیم (3) واز انضمام آیه دوم به آیه اول روشن می شود که مراد از باران بد سنگ های آسمانی است. کسی که با نظر کنجکاوی در احادیث اهل بیت ودر روایاتی که از مفسرین صحابه وتابعین در دست است ، رسیدگی نماید تردید نمی کند که روش تفسیر قرآن به قرآن تنها روش ائمه اهل بیت علیهم السلام می باشد.

دارد تاهفت بطن ودر کلمات ائمه اهل بیت نیز از باطن قرآن بسیار نامبرده شده است. (1)

ریشه اصلی این روایات مثلی است که خدای متعال در سوره رعد آیه ١٧ می زند ، خدای تعالی در این آیه افاضه های آسمانی را تشبیه فرموده به بارانی که از آسمان نازل می شود وحیات زمین واهل زمین بسته به آن است. با آمدن باران سیل راه می افتد ومسیل های گوناگون هر کدام به اندازه ظرفیت خود از آن سیل برداشته جریان پیدا می کند ، روی سیل در جریان خود با کفی پوشیده شده است ولی در زیر کف همان آب قرار دارد که حیات بخش وبه حال مردم سودمند می باشد.

چنان که این مثل اشاره می کند ظرفیت افهام مردم در فرا گرفتن این معارف آسمانی که حیات بخش دورن انسان هستند مختلف می باشد.

کسانی هستند که جز به ماده وزندگی مادی چند روزه این جهان گذران به چیزی اصالت نمی دهند وجز مشتهیات مادی به چیزی دل نمی بندند وجز محرومیت های مادی از چیزی نمی ترسند ، اینان با اختلاف مراتبی که دارند حداکثر آنچه از معارف آسمانی بپذیرند این است که اعتقادات اجمالی را باور کنند ودستورهای عملی اسلام را به طور جمود اجرا می نمایند وبالاخره خدای یگانه را به امید ثواب اخروی یا از ترس عقاب اخروی بپرستند. وکسانی هستند که در اثر صفای فطرت سعادت خود را در دلبستگی به لذایذ گذران وزندگی چند روزه این جهان نمی بینند وسود وزیان وشیرین وتلخ این سرا پیش ایشان جز پنداری فریبنده نیست ویاد گذشتگان کاروان هستی که کامروایان دیروز وافسانه های امروز می باشند درس عبرتی است که پیوسته برایشان تلقین می شود.

اینان طبعا با دل های پاک خودشان متوجه جهان ابدیت می شوند وبه نمودهای گوناگون این جهان ناپایدار بنظر آیه ونشانه نگاه می کنند وهیچ گونه اصالت واستقلالی به آنها نمی دهند.

آن وقت است که از دریچه آیات ونشانه های زمینی وآسمانی نور نامتناهی عظمت وکبریای خدای پاک را با درک معنوی مشاهده می کنند ودل های پاکشان

[شماره صفحه واقعی : 79]

ص: 2925

یکجا شیفته درک رمزهای آفرینش می شود وبه جای این که در چاله تنگ سودپرستی شخصی زندانی شوند در فضای نامتناهی جهان ابدیت بپرواز در آمده اوج می گیرند. وقتی که از راه وحی آسمانی می شنوند که خدای تعالی از پرستش بت ها نهی می کند وظاهر آن مثلا نهی از سر فرود آوردن در برابر بت است ، به حسب تحلیل از این نهی می فهمند که غیر از خدا را نباید اطاعت کرد ، زیرا حقیقت اطاعت همان بندگی وسر فرود آوردن است واز آن بالاتر می فهمند که از غیر خدا نباید بیم وامید داشت واز آن بالاتر می فهمند که به خواست های نفس نباید تسلیم شد واز آن بالاتر می فهمند که نباید به غیر خدا توجه نمود.

وهم چنین وقتی که از زبان قرآن می شنوند که به نماز امر می کند وظاهر آن به جا آوردن عبادت مخصوص است ، به حسب باطن از آن می فهمند که باید با دل وجان کرنش ونیایش خدا را کرد واز آن بالاتر می فهمند که باید در برابر حق خود را هیچ شمرد وفراموش کرد وتنها به یاد خدا پرداخت.

چنان که پیداست معانی باطنی که در دو مثال بالایی یادآوری شد مدلول لفظی امر ونهی نامبرده نیست ولی درک آنها برای کسی که به تفکر وسیع تری پرداخته جهان بینی را به خودبینی ترجیح می دهد ، اجتناب ناپذیر می باشد.

با بیان گذشته معنای ظاهر وباطن قرآن روشن شد ونیز روشن شد که باطن قرآن ظاهر آن را ابطال والغاء نمی کند بلکه به منزله روحی است که جسم خود را حیات می بخشد واسلام که دینی است عمومی وابدی واصلاح جامعه بشری را در درجه اول اهمیت قرار می دهد ، از قوانین ظاهری خود که مصلح جامعه می باشند ، واز عقاید ساده خود که نگهبان قوانین نامبرده هستند هرگز دست بردار نیست.

چگونه ممکن است جامعه ای به دستاویز این که دل انسان باید پاک باشد وارزش برای عمل نیست با هرج ومرج زندگی کند وبه سعادت برسد ؟ وچگونه ممکن است کردار وگفتار ناپاک دلی پاک بپروراند یا از دل پاک کردار وگفتار ناپاک ترشح نماید ؟

[شماره صفحه واقعی : 80]

ص: 2926

خدای تعالی در کتاب خود می فرماید « پاکان از آن پاکان وناپاکان از آن ناپاکانند » .

ومی فرماید : « زمین خوب نبات خود را خوب می رویاند وزمین بد جز محصول ناچیز نمی دهد » (1) .

از بیان گذشته روشن شد که قرآن کریم ظاهر وباطن وباطنش نیز مراتب مختلفه دارد وحدیث نیز که مبین مضمون قرآن کریم است به همان حال خواهد بود.

است وآنچه در قرآن کریم به نام « تأویل » ذکر شده است از قبیل مدلول لفظ نیست بلکه حقایق وواقعیت هایی است که بالاتر از درک عامه بوده که معارف اعتقادی واحکام عملی قرآن از آنها سرچشمه می گیرد. آری ، همه قرآن تأویل دارد وتأویل آن مستقیما از راه تفکر قابل درک نیست واز راه لفظ نیز قابل بیان نمی باشد وتنها پیامبران وپاکان از اولیای خدا که از آلایش های بشریت پاکند ، می توانند از راه مشاهده آنها را بیابند. آری ، تأویل قرآن روز رستاخیز برای همه مکشوف خواهد شد.

توضیح : به خوبی می دانیم آنچه بشر را وادار به سخن گویی ووضع لغت واستفاده از الفاظ نموده همانا نیازمندی های اجتماعی مادی است. بشر در زندگی اجتماعی خود ناگزیر است که منویات ومحتویات ضمیر خود را به همنوعان خود بفهماند ودر راه همین منظور از صدا وگوش استمداد جوید وگاهی کم وبیش از اشاره وچشم استفاده کند واز این جاست که در میان شخص گنگ ونابینا هیچ گونه تفاهم برقرار نمی شود ، زیرا آنچه نابینا به زبان می گوید گنگ نمی شنود وآنچه گنگ به اشاره می فهماند نابینا نمی بیند واز این روی در وضع لغات ونام گذاری اشیاء تأمین نیازمندی مادی منظور بوده وبرای چیزهایی واوضاع واحوالی لفظ ساخته شده که مادی ودر دسترس حس یا نزدیک به محسوس می باشد چنان که می بینیم در مواردی که مخاطب ما یکی از حواس را فاقد است اگر بخواهیم از چیزهایی که از راه همان حس مفقود درک می شود ، سخن بگوییم دست به یک نوع تمثیل وتشبیه می زنیم ؛ مثلاً اگر بخواهیم به یک نابینای مادرزاد از روشنایی ورنگ ، یا به کودکی که به حد بلوغ نرسیده از لذت عمل جنسی توصیف کنیم مقصود خود را با نوعی از مقایسه وتشبیه آوردن مثل مناسب تأدیه می کنیم. بنابراین اگر فرض کنیم در جهان هستی واقعیت هایی وجود دارد که از ماده وآلایش ماده منزه است ( وواقع امر هم همین است ) واز گروه بشر در هر عصر یک یا چند تن انگشت شمار استعداد درک و

[شماره صفحه واقعی : 82]

ص: 2928

مشاهده آن را دارند ، چنین چیزهایی از راه بیان لفظی وتفکر عادی قابل فهم ودرک نخواهد بود وجز با تمثیل وتشبیه نمی توان به آنها اشاره کرد.

خدای متعال در کتاب خود می فرماید :

ما این کتاب را از قبیل لفظ خواندنی وعربی قرار دادیم شاید آن را تعقل کنید وبفهمید وتحقیقاً آن در حالی که در مادر کتاب در نزد ماست بلند ومحکم می باشد :

( فهم عادی به آن نمی رسد ودر آن رخنه نمی کند (1) .

ونیز می فرماید :

تحقیقاً این کتاب قرآنی است گرامی در کتابی که از انظار عادی پنهان است کسی به آن مس نمی کند مگر پاک شدگان (2) .

وهم چنین در حق پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله واهل بیت وی می فرماید :

خدای متعال می خواهد از شما اهل بیت هرگونه پلیدی را ببرد وشما را پاک گرداند (3) .

به دلالت این آیات ، قرآن کریم از مرحله ای سرچشمه می گیرد که افهام مردم از رسیدن به آن جا ونفوذ کردن در آن جا زبون است کسی را نمی رسد که کمترین درکی در آن جا داشته باشد جز بندگانی که خدا آنان را پاک گردانیده است واهل بیت پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله از آن پاکانند.

ودر جای دیگر می فرماید : « اینان که ایمان به قرآن نمی آورند تکذیب کردند چیزی را که به علم او احاطه نیافته اند وهنوز تأویل آن برای آنها مشهود نشده است » ( یعنی روز قیامت که حقایق اشیاء بالعیان دیده می شود ) (4) .

وباز در جای دیگر می فرماید : « روزی که تأویل قرآن ( همه قرآن ) مشهود می شود

[شماره صفحه واقعی : 83]

ص: 2929

کسانی که آن را فراموش کرده بودند به راستی دعوت نبوت اعتراف خواهند کرد » (1) .

به همین سبب دانشمندان اسلامی به فکر چاره افتاده دو علم رجال ودرایه را وضع کردند تا حدیث درست را از نادرست تمیز دهند

ولی شیعه گذشته از این که در تنقیح سند حدیث می کوشد مطابقت متن حدیث را با قرآن در اعتبار آن لازم می داند

از طریق شیعه در اخبار زیادی (1) که سند آنها قطعی است از پیغمبر اکرم وائمه اهل بیت رسیده است که حدیثی که مخالف قرآن کریم باشد ارزشی ندارد وحدیثی را باید معتبر شمرد که با قرآن موافقت داشته باشد.

به موجب این اخبار ، شیعه به احادیثی که مخالف قرآن است عمل نمی کند واخباری که (2) مخالفت وموافقت آنها معلوم نیست طبق دستور دیگری که از ائمه اهل بیت رسیده بی این که رد کند یا قبول نماید مسکوت عنه می گذارد ، البته در شیعه نیز اشخاصی پیدا می شوند که مانند گروهی از اهل سنت به هر حدیثی که به دستشان رسد ، عمل می کنند

ولی در استنباط (1) احکام شرعیه نظر به ادله ای که قائم شده علاوه به خبر متواتر وقطعی به خبر واحد نیز که نوعا مورد وثوق باشد عمل می شود.

پس خبر متواتر وقطعی پیش شیعه مطلقا حجت ولازم الاتباع است وخبر غیر قطعی ( خبر واحد ) به شرط این که مورد وثوق نوعی باشد تنها در احکام شرعیه حجت می باشد.

به افراد نامبرده ( که مجتهدین وفقهاء نامیده می شوند ) مراجعه کنند ( واین مراجعه تقلید نامیده می شود ) البته این مراجعه وتقلید غیر از تقلید در اصول معارف است که به نص آیه کریمه ﴿ وَلا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ ﴾ ممنوع می باشد. (1)

باید دانست که شیعه تقلید ابتدایی را به مجتهد میت جایز نمی داند ؛ یعنی کسی که مسئله را از راه اجتهاد نمی داند وطبق وظیفه دینی باید از مجتهد تقلید کند نمی تواند به نظر مجتهدی که زنده نیست مراجعه کند مگر این که در همین مسئله به مجتهد زنده ای تقلید کرده باشد وپس از مرگ مرجع ومقلد خود به نظر وی باقی بماند این مسئله یکی از عوامل مهمه زنده وتروتازه ماندن فقه اسلامی شیعه است که پیوسته افرادی در راه تحصیل اجتهاد تلاش کرده به کنجکاوی در مسائل فقهی می پردازند لکن اهل سنت در اثر اجماعی که در قرن پنجم هجری بر لزوم اتباع مذهب یکی از فقهای اربعه شان ، ابوحنیفه ، مالک ، شافعی ، احمدبن جنبل ، نمودند اجتهاد آزاد را وهم چنین تقلیدغیر یکی از این چهار فقیه را جایز نمی دانند ودر نتیجه فقه شان در همان سطح تقریبا هزار ودویست سال پیش باقی مانده است ودر این اواخر جمعی از منفردین از اجماع نامبرده سرپیچیده به اجتهاد آزاد می پردازند.

وبه استثنای دو – سه فن مانند تاریخ وانساب وعروض عموماً خانه زاد این کتاب آسمانی هستند.

مسلمانان به راهنمایی بحث وکنجکاوی های دینی به تدوین این علوم پرداختند که عمده آنها از ادبیات عربی علم نحو ، صرف ، معانی ، بیان ، بدیع ، لغت ، می باشد واز فنون مربوط به ظواهر دینی علم قرائت ، تفسیر ، حدیث ، رجال ، درایه ، اصول ، فقه می باشد.

شیعه نیز به نوبت خود در تأسیس وتنقیح این علوم سهم به سزایی دارند بلکه مؤسس ومبتکر بسیاری از آنها شیعه بوده است چنان که نحو ( دستور زبان عربی را ) ابوالاسود دئلی که از صحابه پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وعلی علیه السلام بود به املأ وراهنمایی علی علیه السلام تدوین نمود ویکی از بزرگ ترین مؤسسین (1) علوم فصاحت وبلاغت ( معانی وبیان وبدیع ) صاحب بن عباد شیعی از وزرای آل بویه بود واولین کتاب لغت (2) کتاب العین است که تألیف دانشمند معروف خلیل بن احمد بصری شیعی است که واضع علم عروض بوده است وهم در علم نحو استاد سیبویه نحوی می باشد.

وقرائت عاصم (3) در قرآن به یک واسطه به علی علیه السلام می رسد وعبدالله بن عباس که در تفسیر مقدم ترین صحابه شمرده می شود شاگرد علی علیه السلام می باشد ومساعی اهل بیت علیهم السلام وشیعیان شان در حدیث وفقه واتصال فقهای اربعه وغیر آنها به امام پنجم وششم شیعه معروف است ودر اصول فقه نیز پیشرفت عجیبی که در زمان وحید بهبهانی ( متوفای ١٢٠٥ ) وبالاخص به دست شیخ مرتضی انصاری ( متوفای سال ١٢٨١ هجری قمری ) نصیب شیعه شده هرگز با اصول فقه اهل سنت قابل مقایسه نیست.

[شماره صفحه واقعی : 88]

ص: 2934

وجدل حجتی است که همه یا برخی از مواد آن از مشهورات ومسلمات گرفته شود چنان که در میان گروندگان ادیان ومذاهب معمول است که در داخل مذهب خود نظریات مذهبی را با اصول مسلمه آن مذهب اثبات می کنند.

قرآن کریم هر دو شیوه را به کار بسته وآیات بسیاری در این کتاب آسمانی در هر یک از این دو شیوه موجود است.

اولا به تفکر آزاد در کلیات جهان هستی ودر نظام کلی عالم ودر نظام های خاص مانند نظام آسمان وستارگان وشب وروز وزمین ونباتات وحیوان وانسان وغیر آنها امر می کند وبا رساترین ستایش از کنجکاوی عقلی آزاد می ستاید وثانیا به تفکر عقلی جدلی که معمولاً بحث کلامی نامیده می شود مشروط به این که با بهترین صورتی ( بمنظور اظهار حق بی لجاجت متون باخلاق نیکو ) انجام گیرد ، امر نموده است چنان که می فرماید : ﴿ ادْعُ إِلی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَهِ وَالْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَهِ وَجادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ ﴾(1)

شاگردان مکتب اهل بیت بودند در صف اول متکلمین قرار داشتند.

گذشته از این که (1) سلسله متکلمین اهل سنت از اشاعره ومعتزله وغیر ایشان به پیشوای اول شیعه علی علیه السلام می رسد.

واما کسانی که به آثار صحابه پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله آشنائی دارند خوب می دانند که در میان اینهمه آثار که از صحابه ( که در حدود دوازده هزار نفر از ایشان ضبط شده ) در دست است حتی یک اثر که مشتمل بتفکر فلسفی باشد نقل نشده تنها امیرالمؤمنین علیه السلام است که بیانات جذاب وی در الهیات عمیق ترین تفکرات فلسفی را دارد.

صحابه وعلماء تابعین که به دنبال صحابه آمده اند وبالاخره عرب آن روز به تفکر آزاد فلسفی هیچ گونه آشنائی نداشتند. ودر سخنان دانشمندان دو قرن اول هجری نمونه ای از کنجکاوی فلسفی دیده نمی شود تنها بیانات عمیق پیشوایان شیعه وبالخصوص امام اول وهشتم شیعه است که ذخائر بیکرانی از افکار فلسفی را دارا است وآنان می باشند که گروهی از شاگردان خود را به این طرز تفکر آشنا ساختند.

آری عرب از طرز تفکر فلسفی دور بود تا نمونه ای از آن را در ترجمه ی برخی از کتب فلسفی یونان بعربی در اوایل قرن دوم هجری دید وپس از آن کتب بسیاری در اوائل قرن سوم هجری از یونانی وسریانی وغیر آن بعربی ترجمه شد وروش تفکر فلسفی در دسترس عموم قرار گرفت وبا اینحال اکثریت فقهاء ومتکلمین به فلسفه وسایر علوم عقلیه که مهمانان تازه واردی بودند روی خوشی نشان نمی دادند واین مخالفت اگر چه در آغاز کار به واسطه حمایتی که حکومت وقت از این علوم می کرد ، تأثیر قابل توجهی نداشت ولی پس از کمی صفحه برگشت وهمراه منع اکید کتب فلسفی را بدریا ریختند ورسائل اخوان الصفا که تراوش فکری یک عده مؤلفین

[شماره صفحه واقعی : 91]

ص: 2937

گمنامی است یادگاری است از آن روز وگواهی است که چگونگی وضع ناهنجار آن وقت را نشان می دهد پس از این دوره در اوایل قرن چهارم هجری فلسفه توسط ابی نصر فارابی احیا شد ودر اوایل قرن پنجم در اثر مساعی فیلسوف معروف بوعلی سینا فلسفه توسعه کامل یافت ودر قرن ششم نیز فلسفه اشراق را شیخ سهروردی تنقیح نمود وبهمین جرم نیز به اشاره سلطان صلاح الدین ایوبی کشته شد ودیگر پس از آن داستان فلسفه از میان اکثریت برچیده شد وفیلسوفی نامی به وجود نیامد جز این که در قرن هفتم در اندلس که در حاشیه ممالک اسلامی واقع بود ابن رشد اندلسی به وجود آمد ودر تنقیح فلسفه کوشید. (1)

676 ه . ق ) . وی نابغه فقه وسرآمد فقهای شیعه می باشد واز شاهکارهای فقهی وی کتاب مختصر نافغ وکتاب شرائع الاسلام است که ٧٠٠ سال است در میان فقها دست به دست می گردند وبه نظر اعجاب وتجلیل دیده می شوند.

ودر زمینه تالی محقق ، شهید اول شمس الدین محمدبن مکی را باید شمرد که در سال هفتصد وهشتاد وشش هجری قمری در دمشق به جرم تشیع کشته شد واز شاهکارهای فقهی او کتاب لمعه دمشقیه است که پس از گرفتاری در هفت روز در زندان نوشته است وهم شیخ جعفر کاشف الغطاء نجفی متوفای سال ١٢٢٧ را باید شمرد واز شاهکارهای فقهی وی کتاب کشف الغطاء است.

ج – شیخ مرتضی انصاری ششتری ( متوفای ١٢٨١ ه . ق ) . وی علم اصول فقه را تنقیح فرموده مجاری اصول عملیه را که مهم ترین بخش این فن است محرر ساخت واکنون بیشتر از صد سال است که مکتب وی پیش فقهای شیعه دایر است.

د خواجه نصیر الدین طوسی ( متوفای سال ٦٧٦ ه . ق ) وی اولین کسی است که علم کلام را به شکل فنی کامل درآورد واز شاهکارهای وی کتاب تجرید الکلام است که بیشتر از هفتصد سال می باشد اعتبار خود را در میان اهل فن حفظ کرده است وشروح وحواشی بی شمار از عامه وخاصه بر آن نوشته شده. خواجه ، علاوه بر نبوغی که در علم کلام دارد در فلسفه وریاضیات نیز یکی از نوابغ عصر خود به شمار می رود وبهترین گواه آن تالیفات ارزنده ای است که در همه علوم عقلیه دارد ورصدخانه مراغه هم از آثار اوست.

ه – صدر الدین محمد شیرازی ( متولد ٩٧٩ – ١٠٥٠ ه . ق ) ، وی اولین فیلسوفی است که مسائل فلسفه را ( پس از آن که قرن ها در اسلام سیر کرده بود ) از حالت پراکندگی درآورده مانند مسائل ریاضی روهم چید.

واز این روی اولا : امکان تازه ای به فلسفه داده شد که صدها مسئله فلسفی که در فلسفه قابل طرح نبود مطرح وحل شود وثانیا : یک سلسله از مسائل عرفانی ( که تا آن

[شماره صفحه واقعی : 94]

ص: 2940

روز طوری ورای طور عقل ومعلوماتی بالاتر از درک تفکری شمرده می شدند ) به آسانی مورد بحث ونظر قرار گیرند وثالثا : ذخایر زیادی از ظواهر دینی وبیانات عمیق فلسفی پیشوایان اهل بیت علیهم السلام که قرن ها صفت معمای لاینحل را داشتند وغالبا از متشابهات شمرده می شدند حل وروشن شدند وبه این ترتیب ظواهر دینی وعرفان وفلسفه آشتی کامل پذیرفته ودر یک مسیر افتادند وپیش از صدر المتألهین نیز دانشمندانی مانند شیخ سهروردی مؤلف حکمه الاشراق از فلاسفه قرن ششم وشمس الدین محمد ترکه از فلاسفه قرن هشتم هجری قدم های مؤثری در این راه برداشته اند ولی موفقیت کامل نصیب صدرالمتألهین شد.

صدر المتألهین در پیرو این روش موفق شد که نظریه حرکت جوهری را به ثبوت برساند وبعد رابع ونظریه نسبیت را ( البته در خارج ذهن نه در فکر ) کشف نماید ونزدیک به پنجاه کتاب ورساله تألیف کرده واز شاهکارهای وی در فلسفه کتاب اسفار در چهار جلد می باشد.

هر انسان ( علی رغم سوفسطی ها وشکاکان که هر حقیقت وواقعیتی را پندار وخرافه می نامند ) به واقعیت ثابتی ایمان دارد وگاهی که با ذهنی صاف ونهادی پاک به واقعیت ثابت جهان آفرینش تماشا می کند ، از سوی دیگر ناپایداری اجزای جهان را درک می نماید. جهان وپدیده های جهان را مانند آیینه هایی می یابد که واقعیت ثابت زیبایی را نشان می دهند که لذت درک آن هر لذت دیگری را در چشم بیننده خوار وناچیز می نمایاند وطبعاً از نمونه های شیرین وناپایدار زندگی مادی باز می دارد.

این همان جذبه عرفانی است که انسان خداشناس را به عالم بالا متوجه ساخته وحجت خدای پاک را در دل انسان جایگزین می کند وهمه چیز را فراموش می دارد وگرداگرد همه آرزوهای دور ودراز وی خط بطلان می کشد وانسان را به پرستش وستایش خدای نادیده که از هر دیدنی وشنیدنی روشن تر وآشکارتر است وا می دارد ودر حقیقت هم این کشش باطنی است که مذاهب خداپرستی را در جهان انسانی به وجود آورده است. عارف کسی است که خدا را از راه مهر ومحبت پرستش می کند نه به امید ثواب (1) ونه از ترس عقاب واز این جا روشن است که عرفان را نباید در برابر مذاهب دیگر مذهبی شمرد بلکه عرفان راهی است از راه های پرستش – ( پرستش از راه محبت نه از راه بیم یا امید ) وراهی است برای درک حقایق ادیان در برابر راه ظواهر دینی وراه تفکر عقلی.

هر یک از مذاهب خداپرستی حتی وثنیت ، پیروانی دارد که از این راه سلوک می کنند وثنیت وکلیمیت ومسیحیت ومجوسیت واسلام عارف دارند وغیر عارف.

[شماره صفحه واقعی : 96]

ص: 2942

اکثریت مشایخ عرفان که نام هایشان در تذکره ها ضبط شده است به حسب ظاهر مذهب تسنن را داشته اند وطریقت به شکلی که امروز مشاهده می کنیم ( مشتمل به یک رشته آداب ورسومی که در تعالیم کتاب وسنت خبری از آنها نیست ) یادگار آنان می باشد اگر چه برخی از آداب ورسوم شان به شیعه نیز سرایت نموده است.

چنان که گفته اند جماعت بر این بودند که در اسلام برنامه برای سیر وسلوک بیان نشده است بلکه طریق معرفت نفس طریقی است که مسلمین به آن پی برده اند ومقبول حق می باشد مانند طریق رهبانیت که بی این که در دعوت مسیح علیه السلام وارد شده باشد ، نصاری از پیش خود درآوردند ومقبول قرار گرفت. (1)

از این روی هر یک از مشایخ طریقت آنچه را از آداب ورسوم صلاح دیده در برنامه سیر وسلوک گذاشته وبه مریدان خود دستور داده است وتدریجاً برنامه وسیع ومستقلی به وجود آمده است.

مانند مراسم سرسپردگی وتلقین ذکر وخرقه واستعمال موسیقی وغنا ووجد در موقع ذکر وگاهی در بعضی سلسله ها کار به جایی کشیده که شریعت در سویی قرار گرفته وطریقت در سوی دیگر وطرفداران این روش عملاً به باطنیه ملحق شده اند ولی با ملاحظه موازین نظری شیعه آنچه از مدارک اصلی اسلام ( کتاب وسنت ) می توان استفاده نمود خلاف این است وهرگز ممکن نیست بیانات دینی به این حقیقت راهنمایی نکند یا در روشن کردن برخی از برنامه های آن اهمال ورزد یا در مورد کسی ( هر که باشد ) از واجبات ومحرمات خود صرف نظر نماید.

دنباله گیری کنند وبه مجرد ادراک سطحی قناعت ننمایند ودر آیات بسیاری جهان آفرینش وهر چه را که در آن است ( بی استثناء ) آیات وعلامات ونشانه های خود معرفی می کند.

با کمی تعمق وتدبر در معنای آیه ونشانه روشن می شود که آیه ونشانه از این جهت آیه ونشانه است که دیگری را نشان دهد نه خود را مثلا چراغ قرمز که علامت خطر نصب می شود کسی که با دیدن آن متوجه خطر می شود چیزی جزخطر در نظرش نیست وتوجهی به خود چراغ ندارد واگردر شکل چراغ یا ماهیت شیشه یا رنگ آن فکر کند در متفکره خود صورت چراغ یا شیشه یا رنگ را دارد نه مفهوم خطر را.

بنابراین اگر جهان وپدیده های جهان همه واز هر روی آیات ونشانه های خدای جهان باشند هیچ استقلال وجودی از خود نخواهندداشت واز هر روی که دیده شوند جز خدای پاک را نشان نخواهند داد وکسی که به تعلیم وهدایت قرآن با چنین چشمی به چهره جهان وجهانیان نگاه می کند چیزی جز خدای پاک درک نخواهد کرد وبه جای این زیبایی که دیگران در نمود دلربای جهان می یابند وی زیبایی ودلربایی نامتناهی خواهد دید که از دریچه تنگ جهان ، خودنمایی وتجلی می نماید وآن وقت است که خرمن هستی خود را به تاراج داده دل را به دست محبت خدایی می سپارد.

این درک چنان که روشن است به وسیله چشم وگوش وحواس دیگر یا به وسیله خیال یا عقل نیست ، زیرا خود این وسیله ها وکار آنها نیز آیات ونشانه ها می باشند ودر این دلالت وهدایت مغفول عنه هستند. (1)

این راهرو که هیچ همتی جز یاد خدا وفراموش نمودن همه چیز ندارد وقتی که می شنود خدای متعال در جای دیگر از کلام خود می فرماید :

[شماره صفحه واقعی : 99]

ص: 2945

ای کسانی که ایمان آورده اید نفس خود را دریابید وقتی که شما راه را یافتید دیگران که گمراه می شوند به شما زیانی نخواهند رسانید. (1)

خواهد فهمید که یگانه شاهراهی که هدایتی واقعی وکامل را در بردارد همان راه نفس اوست وراهنمای حقیقی وی که خدای اوست او را موظف می دارد که خود را بشناسد وهمه راه ها را پشت سر انداخته راه نفس خود را در پیش گیرد وبه خدای خود از دریچه نفس خود نگاه کند که مطلوب واقعی خود را نخواهد یافت.

واز این روی پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید : « هرکه خود را شناخت خدا را شناخت » . (2)

ونیز می فرماید : « کسانی از شما خدا را بهتر می شناسد که خود را بهتر می شناسد » . (3)

واما برنامه سیر وسلوک این راه آیات قرآنی بسیاری است که به یاد خدا امر می کند مانند این که می فرماید : « مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم (4) » . وغیر آن واعمال صالحه ای است که کتاب وسنت تفصیل داده اند ودر اختتام آن فرموده اند : « از پیغمبر خود پیروی کنید » (5) . وچگونه ممکن ومتصور است اسلام راهی را راه خدا تشخیص دهد مردم را به پیمودن آن توصیه نکند یا آن را بشناساند ولی از بیان برنامه آن غفلت کند یا اهمال ورزد وحال آن که خدای متعال درکلام خود می فرماید :

ما قرآن را به سوی تو نازل کردیم در حالی که بیان روشنی است نسبت به هر چیزی که بدین ودنیای مردم ارتباط دارد. (6)

[شماره صفحه واقعی : 100]

ص: 2946

خود وجهان را می یابد ؛ یعنی شک ندارد که ( او هست وچیزهای دیگری جز اوهست ) وتا انسان انسان است این درک وعلم در او هست وهیچ گونه تردید بر نمی دارد وتغییر نمی پذیرید.

این واقعیت وهستی که انسان در برابر سوفسطی وشکاک اثبات می کند ثابت است وهرگز بطلان نمی پذیرد ؛ یعنی سخن سوفسطی وشکاک که در حقیقت نفی واقعیت می کند هرگز وهیچ گاه درست نیست پس جهان هستی واقعیت ثابتی در بر دارد.

ولی هر یک از این پدیده های واقعیت دار که در جهان می بینیم دیر یا زود واقعیت را از دست می دهد ونابود می شود واز این جا روشن می شود که جهان مشهود واجزای آن خودشان عین واقعیت ( که بطلان پذیر نیست ) نیستند بلکه به واقعیتی ثابت تکیه داده با آن واقعیت ، واقعیت دار می شوند وبه واسطه آن دارای هستی می گردند وتا با آن ارتباط واتصال دارند با هستی آن هستند وهمین که از آن بریدند نابود می شوند. (1) ما این واقعیت ثابت بطلان ناپذیر را ( واجب الوجود ) خدا می نامیم.

از این روی اسلام که آیین پاک خود را همگانی معرفی می کند وهمه را در برابر مقاصد دینی مساوی می داند اثبات وجود خدا را با این گونه مردم از راه دیگر در میان می نهد واز همان راهی که فطرت ساده رااز توجه مردم به دور داشته با ایشان سخن گفته خدا را می شناساند.

قرآن کریم خداشناسی را از راه های مختلف به عامه مردم تعلیم می دهد وبیشتر از همه افکارشان را به آفرینش جهان ونظامی که در جهان حکومت می کند معطوف می دارد وبه مطالعه آفاق وانفس دعوت می نماید ، زیرا انسان در زندگی چند روزه خود هر راهی را پیش گیرد ودر هر حالی که مستغرق شود از جهان آفرینش ونظامی که در آن حکومت می کند بیرون نخواهد بود وشعور وادراک وی از تماشای صحنه شگفت آور آسمان وزمین چشم نخواهد پوشید.

این جهان پهناور هستی (1) که پیش چشم ماست – چنان که می دانیم – هر یک از اجزای آن ومجموع آنها پیوسته در معرض تغییر وتبدیل می باشد وهر لحظه در شکل تازه وبی سابقه ای جلوه می کند.

وتحت تأثیر قوانین استثناءناپذیر لباس تحقق می پوشد واز دورترین کهکشان ها گرفته تا کوچک ترین ذره ای که اجزای جهان را تشکیل می دهد هر کدام متضمن نظامی است واضح که با قوانین استثناءناپذیر خود به طور حیرت انگیزی در جریان می باشد وشعاع عملی خود را از پست ترین وضع به سوی کامل ترین حالات سوق می دهد وبه هدف کمال می رساند.

وبالاتر از نظام های خصوصی نظام های عمومی تر وبالاخره نظام همگانی جهانی که اجزای بیرون از شمار جهان را به همدیگر ربط می دهد ونظام های جزئی را به هم

[شماره صفحه واقعی : 103]

ص: 2949

می پیوندد ودر جریان مداوم خود هرگز استثناء نمی پذیرد واختلال بر نمی دارد.

نظام آفرینش اگر انسانی را مثلا در زمین جای می دهد ساختمان وجودش را طوری ترکیب می کند که با محیط زندگی خود سازش کند ومحیط زندگی وی را طوری ترتیب می دهدکه مانند دایه ای با مهر وعطوفت به پرورشش پرداخته آفتاب وماه وستارگان وآب وخاک وشب وروز وفصول سال وابر وباد وباران وگنجینه های زیر زمینی وروی زمین وبالاخره همه سرمایه نیروی خود را در راه آسایش وآرامش خاطر وی گذاشته به کار می بندد. ما چنین ارتباط وسازشی را میان هر پدیده ومیان همسایگان دور ونزدیک وخانه ای که در آن زندگی می کند می یابیم.

این گونه پیوستگی وبه هم بستگی در تجهیزات داخلی هر یک از پدیده های جهان نیز پیداست. آفرینش اگر برای انسان نان داده برای تحصیل آن پای وبرای گرفتن آن دست وبرای خوردن آن دهان وبرای جویدن آن دندان داده است وآن را با یک رشته وسایلی که مانند حلقه های زنجیر به هم پیوسته اند به هدف کمالی این آفریده ( بقاء وکمال ) مرتبط ساخته است.

دانشمندان جهان تردید ندارند که روابط بی پایانی که در اثر تلاش علمی چندین هزار ساله خود به دست آورده اند طلیعه ناچیزی است از اسرار آفرینش که دنباله های تمام نشدنی به دنبال خود دارد وهر معلوم تازه ای مجهولات بی شماری را به بشر اخطار می کند.

آیا می توان گفت این جهان پهناور هستی که سرتاسر اجزای آن جدا جدا ودر حال وحدت واتصال با استحکام واتفاق حیرت انگیز خود از یک علم وقدرت نامتناهی حکایت می کند ، آفریدگاری نداشته وبی جهت وسبب به وجود آمده است ؟

آیا این نظام های جزئی وکلی وبالاخره نظام همگانی جهانی که با ایجاد رابطه های محکم وبی شمار جهان را یک واحد بزرگ قرار داده وبا قوانین استثناءناپذیر ودقیق خود در جریان است همه وهمه بدون نقشه وبه حسب اتفاق وتصادف بوده ؟ یا هر

[شماره صفحه واقعی : 104]

ص: 2950

یک از این پدیده ها ومحیطهای کوچک وبزرگ جهان برای خود پیش از پیدایش نظامی برگزیده وراه ورسمی انتخاب کرده وپس از پیدایش ، آن را به موقع اجرا می گذارد ؟

یا این جهان با وحدت واتصال کاملی که دارد ویک واحد بیش نیست ساخته وپرداخته سبب های متعدد ومختلف می باشد ، با دستورهای گوناگون گردش می کند ؟

البته فردی که هر حادثه وپدیده ای را به علت وسببی نسبت می دهد وگاهی برای پیدا کردن سببی مجهول روزگارها با بحث وکوشش می گذراند ودنبال پیروزی علمی می گردد فردی که با مشاهده چند آجر که با نظم وترتیب روی هم چیده شده نسبت آن را به یک علم وقدرتی می دهد واتفاق وتصادف را نفی کرده به وجود نقشه وهدفی قضاوت می نماید هرگز حاضر نخواهد شد جهان را بی سبب پیدایش ، یا نظام جهان را اتفاقی وتصادفی فرض کند.

پس جهان با نظامی که در آن حکومت می کند آفریده آفریدگار بزرگی است که با علم وقدرت بی پایان خود آن را به وجود آورده وبه سوی هدفی سوق می دهد واسباب جزئیه که حوادث جزئیه را در جهان به وجود می آورند همه بالاخره به او منتهی می شوند واز هر سوی تحت تسخیر وتدبیر وی می باشند هر چیزی در هستی خود نیازمند به اوست واو به چیزی نیازمند نیست واز هیچ علت وشرطی سرچشمه نمی گیرد.

تقدیری ( فرض عدم سبب وشرط ) منفی است ودر حقیقت وجودش مرزی دارد که در بیرون آن مرز یافت نمی شود تنها خداست که هیچ حد ونهایتی برای وی فرض نمی توان کرد ، زیرا واقعیت وی مطلق است وبه هر تقدیر موجود می باشد وبه هیچ سبب وشرطی مرتبط ونیازمند نیست.

روشن است که در مورد امر نامحدود ونامتناهی نمی توان عدد فرض نمود ، زیرا هر دوم که فرض شود غیر از اولی خواهد بود ودر نتیجه هر دو محدود ومتناهی خواهند بود وبه واقعیت همدیگر مرز خواهند زد چنان که اگر حجمی را مثلا نامحدود ونامتناهی فرض کنیم در برابر آن حجمی دیگر نمی توان فرض کرد واگر هم فرض کنیم دومی همان اولی خواهد بود پس خدا یگانه است وشریک وجود ندارد. (1)

[شماره صفحه واقعی : 106]

ص: 2952

وجودی بیشتری به آن می دهند چنان که از مقایسه یک موجود زنده مانند انسان با یک موجود بی روح مانند سنگ ، روشن است.

بی شک این کمالات را خدا آفریده وداده است واگر خودش آنها را نداشت به دیگران نمی بخشید وتکمیل شان نمی کرد واز این رو به قضاوت عقل سلیم باید گفت خدای آفرینش علم دارد قدرت دارد وهر کمال واقعی را دارد.

گذشته از این که چنان که گذشت آثار علم وقدرت ودر نتیجه آثار حیات از نظام آفرینش پیدا است.

ولی نظر به این که ذات خداوندی نامحدود ونامتناهی است این کمالات که در صورت صفات برای وی اثبات می شوند درحقیقت عین ذات وهم چنین عین یکدیگر می باشند (1) ومغایرتی که میان ذات وصفات وهم چنین در میان خود صفات دیده می شود تنها درمرحله مفهوم است وبه حسب حقیقت جز یک واحد غیر قابل تقسیم در میان نیست.

اسلام برای جلوگیری از این اشتباه ناروا ( تحدیدات به واسطه توصیف یا نفی اصل کمال ) عقیده پیروان خود را در میان نفی واثبات نگه می دارد (2) ودستور می دهد این گونه اعتقاد کنند که : خدا علم دارد نه مانند علم دیگران. قدرت دارد نه مانند قدرت

[شماره صفحه واقعی : 108]

ص: 2954

دیگران. می شنود نه با گوش. می بیند نه با چشم وبه همین ترتیب.

به مکان وزمان نیست واز هر صفت حالی که حادث باشد منزه است وهر صفتی که حقیقتا برای وی اثبات می شود از معنای محدودیت تعریه وتخلیه شده است چنان که می فرماید : ﴿ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ ﴾(1)

بلکه زائد بر ذاتند وصفت فعلند.

مراد از صفت فعل این است که پس از تحقق فعل معنای صفت از فعل گرفته شود نه از ذات ، مانند آفریدگار ، که پس از تحقق آفرینش از آفریده ها آفریدگار بودن خدای متعال ماخوذ ومفهوم می شود وبا خود آفریده ها قائم است نه با ذات مقدس خدای متعال تا ذات با پیدایش صفت از حالی به حالی تغییر کند.

شیعه ، دو صفت اراده وکلام را به معنایی که از لفظ آنها فهمیده می شود ( اراده به معنای خواستن ، کلام یعنی کشف لفظی از معنا ) صفت فعل می دانند (1) ومعظم اهل سنت آنها را به معنای علم گرفته وصفت ذات می شمارند.

به هر یک از اجزای علت تامه ( که علت ناقصه نامیده می شود ) نسبت امکان است ، زیرا جزء علت نسبت به معلول تنها امکان وجود را می دهد ، نه ضرورت وجود را.

بنابراین جهان هستی که هر پدیده از اجزای آن در پیدایش خود بستگی ضروری به علت تامه خود دارد ، ضرورت در سراسر آن حکمفرما وپیکره آن از یک سلسله حوادث ضروری وقطعی تنظیم شده است با این حال صفت امکان در اجزای آن ( پدیده ها که به غیر علت تامه خود نسبت وارتباط دارند ) محفوظ می باشد.

قرآن کریم در تعلیم خود این حکم ضرورت را به نام قضای الهی نامیده ، زیرا همین ضرورت از هستی دهنده جهان هستی سرچشمه گرفته واز این روی حکم وقضائی است حتمی که قابل تخلف نیست وعادلانه می باشد که استثناء وتبعیض بر نمی دارد.

خدای متعال می فرماید : ﴿ أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ ﴾(1) ومی فرماید : ﴿ وَإِذا قَضی أَمْراً فَإِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ ﴾(2) ومی فرماید : ﴿ لا مُعَقِّبَ لِحُکْمِهِ ﴾(3)

٢- هر یک از اجزای علت اندازه والگویی مناسب خود نسبت به معلول می دهد وپیدایش معلول موافق ومطابق مجموع اندازه هایی است که علت تامه برایش معین می کند ؛ مثلا عللی که تنفس را برای انسان به وجود می آورد تنفس مطلق را ایجاد نمی کند بلکه اندازه معینی از هوای مجاور دهان وبینی را در زمان معین ومکان معین وشکل معین از مجرای تنفس به محوطه ریه می فرستد وعللی که ابصار را برای انسان به وجود می آورد ( وانسان نیز جزء آنها است ) ابصار بی قید وشرط را محقق نمی سازد بلکه ابصاری که به واسطه وسایل آن از هر جهت برای وی اندازه گرفته شده ایجاد می کند. این حقیقت در همه پدیده های جهان وحوادثی که در آن اتفاق می افتد

[شماره صفحه واقعی : 112]

ص: 2958

بدون تخلف جاری است.

قرآن کریم در تعلیم خود این حقیقت را قدر نامیده وبه خدای متعال که سرچشمه آفرینش می باشد نسبت داده است چنان که می فرماید : ﴿ إِنَّا کُلَّ شَیْءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ ﴾(1) ومی فرماید : ﴿ وَإِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَما نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ ﴾(2)

وچنان که به موجب قضای الهی هر پدیده وحادثه ای که در نظام آفرینش جای می گیرد ضروری الوجود وغیر قابل اجتناب است. هم چنین به موجب قدر هر پدیده وحادثه ای که به وجود می آید از اندازه ای که از جانب خدا برایش معین شده هرگز کمترین تخلف وتعدی نخواهد نمود.

با این ندارد که نسبت فعل به انسان که یکی از اجزای علت تامه است نسبت امکان باشد.

انسان امکان یعنی اختیار فعل را دارد وضروری بودن نسبت فعل به مجموع اجزای علت موجب ضروری بودن نسبت فعل به برخی از اجزای آن که انسان است نمی باشد.

درک ساده وبی آلایش انسان نیز این نظر را تأیید می کند ، زیرا ما می بینیم مردم با نهاد خدادادی خود میان امثال خوردن ونوشیدن ورفتن وآمدن ومیان صحت ومرض وبزرگی وکوچکی ، بلندی قامت فرق می گذارند وقسم اول را که با خواست واراده انسان ارتباط مستقیم دارد در اختیار شخص می دانند ومورد امر ونهی وستایش ونکوهش قرار می دهند برخلاف قسم دوم که در آنها تکلیفی متوجه انسان نیست.

در صدر اسلام میان اهل سنت درخصوص افعال انسان دو مذهب مشهور بود :

گروهی از این روی که افعال انسان متعلق اراده غیر قابل تخلف خدا است انسان را در افعال خود مجبور می دانستند وارزشی برای اختیار واراده انسان نمی دیدند وگروهی انسان را در فعل خود مستقل می دانستند ودیگر متعلق اراده خدایی ندیده از حکم قدر خارج می شمردند.

ولی به حسب تعلیم اهل بیت که با ظاهر تعلیم قرآن مطابقت دارد انسان در فعل خود مختار است ولی مستقل نیست بلکه خدای متعال از راه اختیار فعل را خواسته است وبه حسب تعبیر سابق ما خدای متعال از راه مجموع اجزای علت تامه که یکی از آنها اراده واختیار انسان می باشد فعل را خواسته وضرورت داده است ودر نتیجه این گونه خواست خدایی فعل ضروری وانسان نیز درآن مختار می باشد ؛ یعنی فعل نسبت به مجموع اجزای علت خود ضروری ونسبت به یکی از اجزا که انسان باشد اختیاری وممکن است.

[شماره صفحه واقعی : 114]

ص: 2960

امام ششم علیه السلام می فرماید : « نه جبر است ونه تفویض بلکه امری است میان دو امر » . (1)

ترتیب مشخصی راهی را می پیماید تا یک بوته ای کامل دارای خوشه های گندم می شود واگر یکی از دانه های آن به زمین افتد باز مسیر گذشته را آغاز کرده به سرانجام می رساند. واگر هسته میوه ای است در مهد زمین آغاز حرکت نموده پوست را شکافته نوک سبزی می دهد وراه منظم ومشخصی را پیموده بالاخره درختی برومند وسرسبزی باردار می شود.

واگر نطفه حیوانی است در میان تخم یا در رحم مادر شروع به تکامل نموده راه مشخصی را که ویژه همان حیوان نطفه ایست سیر نموده فردی کامل از همان حیوان می شود.

این راه مشخص وسیر منظم در هر یک از انواع آفرینش که دراین جهان مشهودند برقرار ودر سرشت همان نوع است وهرگز بوته سبز گندم که از دانه شروع نموده به گوسفند یا بز یا فیل نمی رسد وهرگز حیوانی ماده که از بز خود باردار گشته خوشه گندم یا درخت چنار نمی زاید حتی اگر نقصی در ترکیب اعضاء یا درعمل طبیعی نوزادی پیدا شود ؛ مثلا گوسفندی بی چشم یا بوته گندمی بی خوشه به وجود آید ما تردید نمی کنیم که به یک آفت وسبب مخالف مستند می باشد.

نظم وترتیب مداوم در تحول وتکون اشیاء واختصاص هر نوع از انواع آفرینش در تحول وتکامل خود به نظامی خاص برای متتبع کنجکاو غیر قابل انکار می باشد.

از این نظریه روشن دو مسئله دیگر می توان نتیجه گرفت :

1- در میان مراحل که نوعی از انواع آفرینش از آغاز پیدایش تاانجام آن می پیماید یک اتصال وارتباطی برقرار است مانند این که نوع نامبرده در هر یک از مراحل تحول وتکون خود از پشت سر دفع واز پیش رو جذب می شود.

٢- نظر به اتصال وارتباط نامبرده آخرین مرحله سیر هر نوع از آغاز پیدایش مطلوب ومورد توجه تکوینی همان پدیده نوعی است چنان که مغز گردویی که در زیر خاک نوکی سبز می دهد از همان وقت متوجه یک درخت برومند گردویی است و

[شماره صفحه واقعی : 116]

ص: 2962

جنین در تخم یا در رحم از آغاز تکون به سوی حیوان کاملی رهسپار می باشد.

قرآن کریم در تعلیم خود ( که مطلق آفرینش وپرورش اشیاء را به خدا نسبت می دهد ) این رهسپاری وکشش را که هر نوع از انواع آفرینش در راه کمال خود دارد به هدایت الهی ورهبری خدایی نسبت می دهد چنان که می فرماید : ﴿ الَّذِی أَعْطی کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی ﴾(1)

ومی فرماید : ﴿ الَّذِی خَلَقَ فَسَوَّی* وَالَّذِی قَدَّرَ فَهَدی ﴾(2) وبه نتیجه های نامبرده اشاره کرده می فرماید : ﴿ وَلِکُلٍّ وِجْهَهٌ هُوَ مُوَلِّیها ﴾(3)

ومی فرماید : ﴿ وَما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَالْأَرْضَ وَما بَیْنَهُما لاعِبِینَ* ما خَلَقْناهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَلکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ ﴾(4)

خود استفاده می نماید در فضای بیکران آسمان ها اوج می گیرد ودر اعماق دریاها شناوری می کند ودر سطح زمین از انواع جماد ونبات وحیوان استثمار واستخدام می نماید حتی از همنوعان خود تاجایی که می تواند سود می گیرد.

انسان به حسب طبع اولی سعادت وکمال خود را در آزادی مطلق خود می بیند ولی نظر به این که سازمان وجودیش سازمان اجتماعی است ونیازمندی های بی شمار دارد که هرگز به تنهایی توانایی رفع آنها را ندارد ودر صورت اجتماع وتعاون با همنوعان خود که آنان نیز همان غریزه خودخواهی وآزادی دوستی را دارند ناگزیر است مقداری از آزادی خود را در این راه از دست بدهد در برابر سودی که از دیگران می برد سودی بدهد ومعادل آن که از رنج دیگران بهره می گیرد از رنج خود بهره بدهد یعنی اجتماع تعاونی را از روی ناچاری می پذیرد.

این حقیقت از حال نوزادان وکودکان ، بسیار روشن است نوزادان در آغاز درخواست های خود به چیزی جز زور وگریه متوسل نمی شوند ونیز زیر بار هیچ قانون ومقرراتی نمی روند ولی تدریجاً به حسب تکامل فکر می فهمند که کار زندگی تنها با سرکشی وزورگویی پیش نمی رود وکم کم به حال فرد اجتماعی نزدیک می شوند تا در سن یک فرد اجتماعی که تفکر کامل دارد به همه مقررات اجتماعی محیط خود رام می گردند انسان به دنبال پذیرفتن اجتماع تعاونی وجود قانون را لازم می شمرد که در اجتماع حکومت کرده وظیفه هر یک از افراد را معین وسزای هر متخلف را مشخص سازد قانونی که با جریان عملی آن هر یک از افراد جامعه به سعادت واقعی خود برسند ونیک بختی را که معادل ارزش اجتماعی شان می باشد بیابند.

این قانون همان قانون عملی همگانی است که بشر از روز پیدایش تا امروز پیوسته خواهان وشیفته آن است وهمیشه آن را در سرلوحه آرزوهای خود قرار داده در برآوردن آن تلاش می کند بدیهی است اگر چنین چیزی امکان نداشت ودر سرنوشت

[شماره صفحه واقعی : 118]

ص: 2964

بشریت نوشته نشده بود ، خواست همیشگی در بشر قرار نمی گرفت (1) .

خدای متعال به حقیقت این اجتماع بشری اشاره نموده می فرماید : ﴿ نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا وَرَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِیًّا ﴾(2)

در معنای خودخواهی وانحصارطلبی انسان می فرماید : ﴿ إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً* إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً* وَإِذا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنُوعاً ﴾(3)

خرد گذاشته شده بود البته در این روزگاران دراز برای بشریت درک ومفهوم می شد بلکه همه افراد مردم که با جهاز تعقل مجهز می باشند آن را تفصیلا درک می کردند چنان که لزوم آن را در جامعه خود درک می کنند.

وبه عبارت روشن تر ، قانون کامل مشترکی ، که باید سعادت جامعه بشری را تأمین کند وباید بشر از راه آفرینش وتکوین به سوی آن هدایت شود ، اگر تکویناً به عهده خرد گذاشته شده بود هر انسان با خردی آن را درک می کرد چنان که سود وزیان وسایر ضروریات زندگی خود را درک می کند ، ولی از چنین قانونی تاکنون خبری نیست وقوانینی که خود به خود یا با وضع یک فرد فرمانروا یا افراد یا ملل که تاکنون درجامعه های بشری جریان یافته ، برای جمعی مسلم وبرای غیر آنان غیر مسلم است ودسته ای از آن بااطلاع ودسته ای بی اطلاع می باشند وهرگز همه مردم که در ساختمان بشری مساوی وهمه با خرد خدادادی مجهزند درک مشترکی در این باب ندارند.

درکی است مرموز.

خدای متعال در کلام خود در خصوص وحی شریعت خود ونارسایی عقل در این خصوص اشاره کرده می فرماید : ﴿ إِنَّا أَوْحَیْنا إِلَیْکَ کَما أَوْحَیْنا إِلی نُوحٍ وَالنَّبِیِّینَ مِنْ بَعْدِهِ … رُسُلاً مُبَشِّرِینَ وَمُنْذِرِینَ لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَی اللهِ حُجَّهٌ بَعْدَ الرُّسُلِ ﴾(1)

خدای متعال در کلام خود به عصمت پیغامبران اشاره نموده می فرماید :

﴿ وَاجْتَبَیْناهُمْ وَهَدَیْناهُمْ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ ﴾(1)

وباز می فرماید : ﴿ عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً* إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَداً* لِیَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ ﴾(2)

قسمی اخلاق واعمالی است که به پیشگاه خداوندی ارتباط دارد مانند خلق وصفت ایمان واخلاص وتسلیم ورضا وخشوع ومانند عمل نماز وروزه وقربانی واین دسته از اعمال به ویژه عبادات نامیده می شود وخضوع وبندگی انسان را نسبت به پیشگاه خدایی مسجل می سازد.

وقسمی اخلاق واعمال شایسته ای است که به جامعه ارتباط دارد ماننداخلاق وصفات بشر دوستی وخیرخواهی وعدالت وسخاوت ومانند وظایف معاشرت وداد وستد وغیر آنهاو این قسم از اعمال به ویژه معاملات نامیده می شود.

واز طرف دیگر نوع انسانی تدریجاً متوجه کمال است وجامعه بشری به مرور زمان کامل تر می شود. ظهور این تکامل در شرایع آسمانی نیز ضروری است وقرآن کریم نیز همین تکامل تدریجی را ( چنان که از راه عقل به دست می آید ) تأیید می کند وچنان که از آیاتش استفاده می شود هر شریعت لاحق از شریعت سابق کامل تر است می فرماید : ﴿ وَأَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ الْکِتابِ وَمُهَیْمِناً عَلَیْهِ ﴾(1)

والبته چنان که نظریات علمی نشان می دهد وقرآن کریم نیز تصریح می کند زندگی جامعه انسانی در این جهان ابدی نیست وطبعاً تکامل نوع وی نامتناهی نخواهد بود واز این روی کلیات وظایف انسانی از جهات اعتقاد وعمل ناگزیر در مرحله ای واقع خواهد شد بالتبع نبوت وشریعت نیز روزی که از جهت کمال اعتقاد وتوسعه مقررات عملی به آخر مرحله رسید ، ختم خواهد گردید.

واز این جاست قرآن کریم برای روشن ساختن این که اسلام – دین محمد صلی الله علیه وآله – آخرین وکامل ترین ادیان آسمانی است خود را کتاب آسمانی غیر قابل نسخ و

[شماره صفحه واقعی : 123]

ص: 2969

پیغمبر اکرم را خاتم انبیاء ودین اسلام را مشتمل به همه وظایف ، معرفی می کند چنان که می فرماید :

﴿ وَإِنَّهُ لَکِتابٌ عَزِیزٌ* لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَلا مِنْ خَلْفِهِ ﴾(1) ومی فرماید :

﴿ ما کانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِکُمْ وَلکِنْ رَسُولَ اللهِ وَخاتَمَ النَّبِیِّینَ ﴾(2) ومی فرماید :

﴿ وَنَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْءٍ ﴾(3)

چیزی را که درک می کردند بی کم وکاست می گفتند وآنچه را می گفتند می کردند وآنچه مدعی بودند شعور مرموزی بودکه با مدد غیبی به ایشان افاضه می شد واز آن راه وظایف اعتقادی وعملی مردم را از پیشگاه خدایی فرا گرفته به مردم تبلیغ می کردند.

واز این جا روشن می شود که برای ثبوت دعوی نبوت ، حجت ودلیل لازم است ومجرد این که شریعتی که پیغمبر می آورد مطابق عقل می باشد ، در صدق دعوی پیغمبری کافی نیست زیرا کسی که دعوی پیغمبری می کند علاوه بر دعوی صحت شریعت خود دعوی دیگری دارد وآن این است که با عالم بالا رابطه وحی ونبوت دارد واز جانب خدا مأموریت دعوت یافته است واین دعوی در جای خود دلیل می خواهد.

واز این روی بود که ( چنان که قرآن کریم خبر می دهد ) پیوسته مردم با ذهن ساده خود از پیغمبران خدا برای اثبات صدق دعوی نبوت معجزه می خواسته اند.

ومعنای این منطق ساده ودرست این است که وحی ونبوت که پیغمبر خدا دعوی می کند در سایر مردم که مانند وی انسانند یافت نمی شود وناچار نیرویی است غیبی که خدا به طور خرق عادت به پیغمبر خود داده که به وسیله آن سخن خدا را شنیده از روی مأموریت ، به مردم برساند اگر راست است ، پس پیغمبر از خدای خود بخواهد که خارق عادت دیگری به وجود آورد که مردم به وسیله آن صدق نبوت پیغمبر ( مدعی نبوت ) را باور کنند.

چنان که روشن است درخواست معجزه از پیغمبران طبق منطقی است درست وبر پیغمبر خداست که برای اثبات نبوت خود ابتدا یا طبق درخواست مردم ، معجزه بیاورد وقرآن کریم نیز این منطق را تأیید کرده از بسیاری از پیغمبران ابتدا یا پس از درخواست مردم معجزه نقل می فرماید.

البته بسیاری از کنجکاوان تحقق معجزه ( خرق عادت ) را انکار نموده اند ولی سخنشان به دلیل قابل توجهی تکیه نمی دهد وعلل واسبابی که برای حوادث تاکنون

[شماره صفحه واقعی : 125]

ص: 2971

با تجربه وفحص به دست ما رسیده هیچ گونه دلیلی نداریم که آنها دائمی هستند وهیچ حادثه ای هرگز با غیر علل واسباب عادی خود متحقق نمی شود معجزاتی که به پیغمبران خدا نسبت داده شده محال وخلاف عقل ( مانند زوج بودن عدد سه ) نیستند بلکه خرق عادت می باشند در صورتی که اصل خرق عادت از اهل ریاضت بسیار دیده وشنیده شده.

ومی فرماید : ﴿ وَإِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثاقَهُمْ وَمِنْکَ وَمِنْ نُوحٍ وَإِبْراهِیمَ وَمُوسی وَعِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ وَأَخَذْنا مِنْهُمْ مِیثاقاً غَلِیظاً ﴾(1)

آن حضرت نمود واو نیز پذیرفت وپس از ازدواج که در بیست وپنج سالگی آن حضرت واقع شد تا سن چهل سالگی در همان حال بود وشهرت به سزایی در عقل وامانت پیدا کرد جز این که بت نپرستید ( با این که مذهب معمولی عرب حجاز بت پرستی بود ) وگاهی به خلوت رفته با خدا به راز ونیاز می پرداخت. تا در سن چهل سالگی که در غار حراء ( غاری است در کوه های تهامه در نزدیکی مکه ) خلوت کرده بود از جانب خدای متعال برای نبوت برگزیده شد ومأموریت تبلیغ یافت واولین سوره قرآنی ( سوره علق ) بر وی نازل شد وهمان روز به خانه خود مراجعت ودر راه پسر عموی خود علی بن ابی طالب را دید وپس از بیان واقعه علی علیه السلام به وی ایمان آورد وپس از ورود به منزل همسرش نیز اسلام را پذیرفت.

پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله برای اولین بار که گروه مردم را دعوت کرد با عکس العمل طاقت فرسا ودردناکی روبه رو شد وناچار پس از آن مدتی دعوت سری می کرد تا دوباره مأمور شد که خویشاوندان بسیار نزدیک خود را دعوت کند ولی این دعوت نتیجه ای نداد وکسی از آنان جز علی بن ابی طالب اجابت ننمود.

( ولی طبق مدارکی که از ائمه اهل بیت علیهم السلام نقل وبه استناد اشعاری که از ابوطالب در دست است شیعه معتقد است که وی به اسلام گرویده بود ولی چون یگانه حامی پیغمبر اکرم بود ایمان خود را از مردم کتمان می فرمود تا قدرت ظاهری خود را پیش قریش حفظ کند ) پس از آن پیغمبر اکرم طبق مأموریت خدایی به دعوت علنی پرداخت. شروع دعوت علنی توأم بود با شروع سخت ترین عکس العمل ودردناک ترین آزارها وشکنجه ها از ناحیه اهل مکه نسبت به پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله ومردمانی که تازه مسلمان شده بودند تا سخت گیری قریش به جایی رسید که گروهی از مسلمانان خانه وزندگی خود را ترک نموده به حبشه مهاجرت کردند وپیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله با عموی خود ابوطالب وخویشاوندان خود از بنی هاشم سه سال در شعب ابوطالب ( حصاری بود در یکی از دره های مکه ) در نهایت سختی وتنگی متحصن

[شماره صفحه واقعی : 128]

ص: 2974

شدند وکسی با آنان معامله ومعاشرت نمی کرد وقدرت بیرون آمدن نداشتند.

بت پرستان مکه با این که هر گونه فشار وشکنجه از زدن وکوبیدن واهانت واستهزاء وکارشکنی در حق وی روا می داشتند گاهی نیز برای این که او را از دعوت خود منصرف کنند از راه ملاطفت پیش آمده وعده مال های گزاف وریاست وسلطنت به وی می دادند ولی پیش آن حضرت وعده ووعید آنان مساوی بود وجز تشدید همت وتصمیم عزیمت نتیجه ای نمی بخشید در یکی از مراجعه هایی که به آن حضرت کرده ووعده مال گزاف وریاست می دادند آن حضرت به عنوان تمثیل به آنان فرمود اگر خورشید را در کف راست وماه را درکف چپ من بگذارید از فرمانبرداری خدای یگانه وانجام مأموریت خود روی بر نخواهم تافت.

در حوالی سال دهم بعثت که آن حضرت از شعب ابی طالب بیرون آمد کمی بعد از آن ابوطالب عمو ویگانه حامی وی بدرود زندگی گفت وهم چنین یگانه همسر باوفای وی درگذشت.

دیگر برای آن حضرت هیچ گونه امن جانی وپناهگاهی نبود وبالاخره بت پرستان مکه نقشه محرمانه ای برای کشتن وی طرح کرده شبانه خانه اش را از هر سوی به محاصره درآوردند که آخر شب ریخته در بستر خواب قطعه قطعه اش کنند.

ولی خدای متعال ، مطلعش ساخته به هجرت یثرب مأمورش کرد آن حضرت ، علی علیه السلام را در بستر خواب خود خوابانید شبانه به نگهداری خدایی از خانه بیرون آمد واز میان گروه دشمنان بگذشت ودرچند فرسخی مکه به غاری پناهنده شد وپس از سه روز که دشمنان به هر سوی گشته واز دست گیری او نومید شده به مکه باز گشتند ، از غار بیرون آمده راه یثرب را در پیش گرفت.

اهل یثرب که بزرگانشان پیش از آن به آن حضرت ایمان آورده وبیعت کرده بودند مقدمش را با آغوش باز پذیرفتند وجان ومال خودشان را در اختیارش گذاشتند.

آن حضرت برای اولین بار در شهر یثرب یک جامعه کوچک اسلامی تشکیل داده

[شماره صفحه واقعی : 129]

ص: 2975

با طوایف یهود که در شهر واطراف آن ساکن بودند وهم چنین با قبایل نیرومند عرب آن نواحی پیمان ها بست وبه نشر دعوت اسلامی قیام فرمود وشهر یثرب به مدینه الرسول معروف شد.

اسلام روز به روز رو به توسعه وترقی پیش می رفت ومسلمانانی که در مکه در چنگال بیدادگری قریش گرفتار بودند تدریجاً خانه وزندگی خود را ریخته به مدینه مهاجرت نمودند وپروانه وار به دور شمع وجود پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله گرد آمدند و « مهاجرین » نامیده شدند ؛ چنان که یاوران یثربی آن حضرت به « انصار » شهرت یافتند.

اسلام با سرعت تمام پیشرفت می کند ولی با این حال بت پرستان قریش وطوایف یهود حجاز از کارشکنی وماجرا جویی هیچ گونه فروگذاری نمی کردند وبه دستیاری گروه منافقین که در داخل جمعیت مسلمانان بودند وبه هیچ سمت خاصی شناخته نمی شدند هر روز مصیبت تازه ای برای مسلمانان به وجود می آوردند. تا بالاخره کار به جنگ کشید وجنگ های بسیاری میان اسلام ووثنیت عرب ویهود اتفاق افتاد که در غلب آنها پیروزی با لشگر اسلام بود. شماره این جنگ ها به هشتاد وچند جنگ بزرگ وکوچک می رسد ودر همه جنگ های بزرگ مانند جنگ بدر واحد وخندق وخیبر وغیر آنها پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله شخصاً حاضر معرکه جنگ می شد ودر همه جنگ های خونین بزرگ وبسیاری از جنگ های کوچک گوی پیروزی به دست علی علیه السلام ربوده می شد وتنها کسی بود که هرگز در جنگی از آن همه جنگ ها پا به عقب نگذاشت ودر همه این جنگ ها که در مدت ده سال پس از هجرت در گرفته از مسلمانان کمتر از دویست واز کفار کمتر از هزار تن کشته شده است.

در اثر فعالیت آن حضرت وفداکاری های مهاجرین وانصار در مدت ده سال پس از هجرت ، اسلام شبه جزیره عربستان را فرا گرفت ونامه های دعوتی به پادشاه کشورهای دیگر مانند ایران وروم ومصر وحبشه نوشته شد.

[شماره صفحه واقعی : 130]

ص: 2976

آن حضرت در زیِّ فقرا می زیست وبا فقر افتخار (1) می کرد ولحظه ای از وقت خود را بیهوده نمی گذرانید بلکه وقت خود را سه بخش کرده بود : بخشی اختصاص به خدا داشت وبا عبادت ویاد خدا می گذشت وبخشی به خود واهل خانه ونیازمندی های منزل می پرداخت وبخشی از آن مردم بود ودر این بخش به نشر وتعلیم معارف دینی واداره امور جامعه اسلامی واصلاح مقاصد آن وسعی در رفع حوایج مسلمین وتحکیم روابط داخلی وخارجی وسایر امور مربوطه می پرداخت.

آن حضرت پس از ده سال اقامت مدینه در اثر سمی که زنی یهودی در غذای وی خورانیده بود نقاهت پیدا نمود پس از چند روز رنجوری رحلت فرمود وچنان که در روایاتی وارد است آخرین کلمه ای که از زبانش شنیده شد توصیه بردگان وزنان بود.

قرآن کریم در آیات بسیاری با صراحت لهجه خود را معجزه معرفی می کند وعرب آن روز را به شهادت تاریخ وراقی ترین درجات فصاحت وبلاغت رسیده بود ودر شیرینی زبان وروانی بیان پیشتازان میدان سخنوری شمرده می شدند به معارضه ومبارزه می طلبد ومی گوید : اگر چنین می پندارید که قرآن کریم سخن بشر وساخته خود محمد صلی الله علیه وآله است یا از کسی یاد گرفته وتعلیم یافته مانند او را (1) یا مانند ده سوره (2) یا یک سوره (3) از سوره های آن را بیاورند واز هر وسیله ممکن در این کار استفاده کنند.

سخنوران نامی عرب پاسخی که در برابر این درخواست آماده کردند این بودکه گفتند قرآن سحر است واز عهده ما بیرون (4) .

قرآن کریم تنها از راه فصاحت وبلاغت تحدی نمی کند وبه معاوضه نمی طلبد بلکه گاهی از جهت معنا نیز پیشنهاد معارضه می نماید وبه نیروی فکری همه جن وانس تحدی می نماید.

زیرا کتابی است که به برنامه کامل زندگی جهان انسانی مشتمل است واگر به دقت کنجکاوی شود پایه این برنامه وسیع وپهناور که هر گوشه وکنار اعتقادات واخلاق واعمال بیرون از شمار انسانیت را فرا گرفته وبه تمام دقایق وجزئیات آن رسیدگی می نماید همانا ( حق ) قرار داده وآن را ( دین حق ) نامیده ( اسلام دینی است که مقررات

[شماره صفحه واقعی : 132]

ص: 2978

آن از حق وصلاح واقعی سرچشمه می گیرد نه از خواست وتمایل اکثریت مردم یا دل خواه یک فرد توانا وفرمانروا ) .

اساس این برنامه وسیع گرامی ترین کلمه حق که ایمان به خدای یگانه باشد ، قرار داده شد وهمه اصول ومعارف از توحید استنتاج گردیده است واز آن پس ، پسندیده ترین اخلاق انسانی از اصول معارف استنتاج وجزء برنامه شده است.

واز آن پس کلیات وجزئیات بیرون از شمار اعمال انسانی واوضاع واحوال فردی واجتماعی بشر بررسی ووظایف مربوط به آنها که از یگانه پرستی سرچشمه می گیرد تنظیم گشته است.

در آیین اسلام ارتباط واتصال میان اصول وفروع به نحوی است که هر حکم فرعی از هر باب باشد اگر تجزیه وتحلیل شود به همان کلمه توحید تنها بر می گردد وکلمه توحید نیز با ترکیب همان احکام ومقررات فرعی می شود.

البته گذشته از تنظیم نهایی چنین آیین پهناوری با چنین وحدت وارتباط حتی تنظیم فهرست ابتدایی آن نیز از نیروی عادی یک نفر از بهترین حقوق دانان جهان در حال عادی بیرون است چه برسد به کسی که در زمان ناچیزی در میان هزاران گرفتاری جانی ومالی وشخصی وعمومی وجنگ های خونین وکارشکنی های خارجی وداخلی قرار گیرد وبالاخره در برابر جهانی تنها بیفتد.

گذشته از این که پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله آموزگاری ندیده بود وخواندن ونوشتن یاد نگرفته بود وپیش از دعوت (1) دو سوم زندگی خود را در میان قومی به سر برده بود که

[شماره صفحه واقعی : 133]

ص: 2979

از فرهنگ عاری بودند وبویی از مدنیت وحضارت نشنیده بودند ودر زمینی بی آب وعلف وهوایی سوزان با پست ترین شرایط زندگی می کردند وهر روز زیر تسلط یکی از دول همجوار خود می رفتند.

گذشته از اینها قرآن کریم از راه دیگر تحدی می کند وآن این است که این کتاب تدریجاً با شرایطی کاملاً مختلف وگوناگون از گرفتاری وآسودگی وجنگ وصلح وقدرت وضعف وغیر آنها در مدت بیست وسه سال نازل شده است اگر از جانب خدا نبود وساخته وپرداخته بشر بود تناقض وتضاد بسیاری در آن پدید می آمد وناگزیر آخر آن از اولش بهتر ومترقی تر بود چنان که لازمه تکامل تدریجی بشر همین است وحال آن که آیات مکی این کتاب با آیات مدنی آن یک نواخت می باشد وآخرش از اولش متفاوت نیست وکتابی است متشابه الاجزاء ودر قدرت بیان حیرت انگیز خود به یک نسق (1) .

٦- بیانی دیگر.

٧- استمرار وتوالی آفرینش.

تحقیقاً ما انسان را از خلاصه ای که ازگل گرفته شده بود آفریدیم. سپس او را نطفه ای قرار دادیم در جایگاه آرامی سپس نطفه را خونی بسته کردیم پس خون بسته را گوشتی جویده شده کردیم سپس گوشت جویده شده را استخوان هایی کردیم پس استخوان ها را گوشت پوشانیدیم پس از آن او را آفریده دیگری بی سابقه قرار دادیم.

از سیاق آیات روشن است که صدر آیات ، آفرینش تدریجی مادی را وصف می کند ودر ذیل که به پیدایش روح یا شعور واراده اشاره می کند آفرینش دیگری را بیان می کند که با نوع آفرینش قبلی مغایر است.

ودر جای دیگر در پاسخ استبعاد منکرین معاد به این مضمون که انسان پس از مرگ ومتلاشی شدن بدن وگم شدن او در میان اجزای زمین چگونه آفرینش تازه ای پیدا کرده انسان نخستین می شود ؟ می فرماید :

بگو فرشته مرگ شما را از ابدانتان می گیرد پس از آن به سوی خدای خودتان بر می گردید یعنی آنچه پس از مرگ متلاشی گشته ودر میان اجزای زمین گم می شود بدن های شماست ولی خودتان « ارواح » به دست فرشته مرگ از بدن هایتان گرفته شده اید وپیش ما محفوظید (1) .

گذشته از این گونه آیات ، قرآن کریم با بیانی جامع مطلق روح را غیر مادی معرفی می کند چنان که می فرماید :

از تو حقیقت روح را می پرسند بگو روح از سنخ امر خدای من است (2) .

ودر جای دیگر در معرفی امر خود می گوید :

امر خدا وقتی که چیزی را خواست این است وبس که بفرماید بشو آن چیز بی توقف می شود وملکوت هر شیء همین است (3) .

[شماره صفحه واقعی : 136]

ص: 2982

مقتضای این آیات آن است که فرمان خدا در آفرینش اشیاء تدریجی نیست ودر تحت تسخیر زمان ومکان نمی باشد پس روح که حقیقتی جز فرمان خداوند ندارد مادی نیست. ودر وجود خود خاصیت مادیت را که تدریج وزمان ومکان است ندارد.

البته این بحث عقلی دامنه دراز وپرسش ها وپاسخ های بسیاری به دنبال خود دارد که از گنجایش این کتاب بیرون است واین مقدار از آن بحث در این جا به عنوان اشاره گذاشته شد وبرای استقصای بحث به کتب فلسفی اسلامی باید مراجعه نمود.

انجام داده مورد بازپرسی خصوصی قرار می گیرد وپس از محاسبه اجمالی طبق نتیجه ای که گرفته شد به یک زندگی شیرین وگوارا یا تلخ وناگوار محکوم گردیده با همان زندگی در انتظار روز رستاخیز عمومی به سر می برد (1) .

حال انسان در زندگی برزخی بسیار شبیه است به حال کسی که برای رسیدگی اعمالی که از وی سرزده به یک سازمان قضائی احضار شود ومورد بازجویی وبازپرسی قرار گرفته به تنظیم وتکمیل پرونده اش بپردازند آن گاه در انتظار محاکمه در بازداشت به سر برد.

روح انسان در برزخ ، به صورتی که در دنیا زندگی می کرد ، به سر می برد اگر از نیکان است از سعادت ونعمت وجوار پاکان ومقربان درگاه خدا برخوردار می شود واگر از بدان است در نقمت وعذاب ومصاحبت شیاطین وپیشوایان ضلال می گذراند.

خدای متعال در وصف حال گروهی از اهل سعادت می فرماید :

﴿ وَلا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ* فَرِحِینَ بِما آتاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ وَیَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلا هُمْ یَحْزَنُونَ* یَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَهٍ مِنَ اللهِ وَفَضْلٍ وَأَنَّ اللهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِینَ ﴾(2)

البته گمان مبر « ای پیغمبر » کسانی که در راه خدا کشته شده اند ، مرده اند بلکه زنده اند وپیش خدای خودشان « در مقام قرب » روزی داده می شوند از آنچه خدا از فضل خود به ایشان داده شاد هستند وبه کسانی از مؤمنین که به دنبال ایشان می باشند وهنوز به ایشان نرسیده اند مژده می دهند که هیچ گونه ترس واندوهی برایشان نیست. مژده می دهند با نعمت وفضل « وصف نشدنی » خدا واین که خدا مزد وپاداش مؤمنان را ضایع وتباه نمی کند.

[شماره صفحه واقعی : 139]

ص: 2985

ودر وصف حال گروهی دیگر که در زندگی دنیا از مال وثروت خود استفاده مشروع نمی کنند ، می فرماید :

﴿ حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ* لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ کَلَّا إِنَّها کَلِمَهٌ هُوَ قائِلُها وَمِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ ﴾(1)

تا آن دم که به یکی از آنان مرگ می رسد می گوید خدایا مرا ( به دنیا ) برگردانید شاید در ترکه خود کار نیکی انجام دهم. نه هرگز این سخنی است که او می گوید « به سخنش گوش داده نمی شود » ودر پیش شان برزخی است که تا روز رستاخیز ادامه دارد.

پذیرفتن دین وپیروی از مقررات شرع وآیین ، خالی از کلفت وسلب آزادی نیست ودر صورتی که متابعت آن اثری در بر نداشته باشد هرگز مردم نیز بار آن را نخواهند پذیرفت واز آزادی طبیعی دست برنخواهند داشت.

واز این جا روشن می شود که اهمیت تذکر ویادآوری روز رستاخیز ، معادل با اهمیت اصل دعوت دینی است.

وهم از این جا روشن می شود که ایمان به روز جزا مهم ترین عاملی است که انسان را به ملازمت تقوا واجتناب اخلاق ناپسندیده وگناهان بزرگ وادار می کند چنان که فراموش ساختن یا ایمان نداشتن به آن ریشه اصلی هربزه وگناهی است. خدای متعال در کتاب خود می فرماید :

﴿ إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ بِما نَسُوا یَوْمَ الْحِسابِ ﴾(1)

کسانی که از راه خدا بیرون رفته وگمراه می شوند ، برای ایشان عذابی است سخت در مقابل این که روز حساب را فراموش کردند.

چنان که پیداست در آیه کریمه ، فراموشی روز حساب منشأ هر گمراهی گرفته شده است.

تأمل در آفرینش انسان وجهان وهم چنین در غرض وهدف شرائع آسمانی در پیش بودن چنین روزی ( روز رستاخیز ) را روشن می سازد.

ما وقتی که در کارهایی که در آفرینش تحقق می پذیرد ، دقیق می شویم می بینیم که هیچ کاری ( که به طور ضرورت به نوعی از حرکت نیز مشتمل است ) بدون غایت وهدف ثابت انجام نمی یابد وهرگز خودکار به طور اصالت واستقلال مقصود ومطلوب نیست بلکه پیوسته مقدمه هدف وغایتی است وبه پاس آن مطلوب می باشد حتی در کارهایی که به نظر سطحی بی غرض شمرده می شوند مانند

[شماره صفحه واقعی : 141]

ص: 2987

افعال طبیعی وبازی های بچه گانه ونظایر آنها اگر به دقت نگاه کنیم غایت ها وغرض هایی مناسب نوع کار می یابیم چنان که در کارهای طبیعی که عموماً از قبیل حرکت می باشد ، غایتی که حرکت به سوی آن است غایت وغرض آن است ودر بازی های بچگانه مناسب نوع بازی غایتی است خیالی ووهمی که مطلوب از بازی همانا رسیدن بدان است.

البته آفرینش انسان وجهان کار خداست وخدا منزه است از این که کار بیهوده وبی هدف انجام دهد وهمیشه بیافریند وروزی دهد وبمیراند وباز بیافریند وروزی دهد وبمیراند وهم چنین درست کند وبه هم زند بی این که از این آفرینش نیات ثابتی را بخواهد وغرض پابرجایی را تعقیب کند.

پس ناچار برای آفرینش جهان وانسان ، هدف وغرض ثابتی در کار است والبته سود وفایده آن به خدای بی نیاز نخواهد برگشت وهر چه باشد به سوی آفریده ها عاید خواهد شد ، پس باید گفت که جهان وانسان به سوی یک آفرینش ثابت ووجود کامل تری متوجهند که فنا وزوال نپذیرد.

ونیز وقتی که از نظر تربیت دینی ، در حال مردم دقیق می شویم می بینیم که در اثر راهنمایی خدایی وتربیت دینی ، مردم به دو گروه نیکوکاران وبدکاران منقسم می شوند ، با این حال در این نشئه زندگی تمیز وامتیازی در کار نیست بلکه غالباً پیشرفت وموفقیت از آن بدکاران وستمکاران می باشد ونیکوکاری همراه با گرفتاری وبدگذرانی وهر گونه محرومیت وستم کشی می باشد.

در این صورت ، مقتضای عدل الهی آن است که نشئه دیگری وجود داشته باشد که در آن نشئه هر یک از دو دسته نامبرده جزای عمل خود را بیابند وهر کدام مناسب حال خود زندگی کنند خدای متعال در کتاب خود به این دو حجت اشاره نموده می فرماید :

﴿ وَما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَالْأَرْضَ وَما بَیْنَهُما لاعِبِینَ* ما خَلَقْناهُما إِلَّا

[شماره صفحه واقعی : 142]

ص: 2988

بِالْحَقِّ وَلکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ » ﴾(1)

وما آسمان ها وزمین وآنچه را که میان آنهاست به بازی نیافریدیم آنها را نیافریدیم مگر به حق ولی بسیاری از ایشان نمی دانند.

﴿ وَما خَلَقْنَا السَّماءَ وَالْأَرْضَ وَما بَیْنَهُما باطِلاً ذلِکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُوا فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنَ النَّارِ* أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ کَالْفُجَّارِ ﴾(2)

ما آسمان وزمین وآنچه را که در میان آنهاست بیهوده نیافریدیم این احتمال دور از خرد گمان کسانی است که به خدا کافر شدند وای به حال این کافران از آتش « که به کفار وعده داده شده » آیا ما کسانی را که ایمان آوردند وکارهای نیک کردند مانندکسانی قرار خواهیم داد که در زمین افساد می کنند ؟ یا پرهیزکارانی را مانند اهل فجور قرار خواهیم داد ؟ .

ودر جای دیگر که هر دو حجت را در یک آیه جمع نموده می فرماید :

﴿ أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْتَرَحُوا السَّیِّئاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ کَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَواءً مَحْیاهُمْ وَمَماتُهُمْ ساءَ ما یَحْکُمُونَ* وَخَلَقَ اللهُ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَلِتُجْزی کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ وَهُمْ لا یُظْلَمُونَ ﴾(3)

آیا کسانی که به جرم وجنایت ها پرداخته اند ، گمان می برند که ما آنان را مانند کسانی که ایمان آورده وکارهای نیک انجام داده اند ، قرار خواهیم داد ، به طوری که زندگی ومرگشان برابر باشد. بدحکمی است که می کنند خدا آسمان ها وزمین را آفرید به حق ( نه بیهوده ) وبرای این که هر نفس به آنچه با عمل خود کسب کرده جزا داده شود بی این که به مردم ستم شود.

[شماره صفحه واقعی : 143]

ص: 2989

اعمالشان رسیدگی حقیقی می نماید ومیان ایشان به حق قضاوت وداوری می فرماید ودر نتیجه حق هر ذی حق را به وی می رساند وداد هر مظلومی را از ظالمش ، می گیرد وپاداش عمل هر کس را به خودش می دهد گروهی به بهشت جاودان وگروهی به دوزخ جاودان محکوم می شوند.

این بیان ظاهری قرآن کریم است والبته راست ودرست می باشد ولی از موادی که مولود تفکر اجتماعی انسان است تألیف وتنظیم شده تا فایده اش عمومی تر وشعاع عملش وسیع تر باشد.

کسانی که در ساحت حقایق جای پایی وبه زبان باطنی قرآن کریم تا اندازه ای آشنایی دارند ، از این بیانات مطالبی می فهمند که بسی بالاتر از سطح فهم ساده وهمگانی است وقرآن کریم نیز در خلال بیانات روان خود گاه گاهی به آنچه مقصد باطنی این بیانات است ، گوشه ای می زند.

قرآن با اشاره های گوناگون خود ، اجمالا می رساند که جهان آفرینش با همه اجزای خود که یکی از آنها انسان است ، با سیر تکوینی خود ( که پیوسته رو به کمال است ) به سوی خدا در حرکت است وروزی خواهد رسید که به حرکت خود خاتمه داده ، در برابر عظمت وکبریای خدایی انیت واستقلال خود را به کلی از دست دهد.

انسان نیز که یکی از اجزای جهان وتکامل اختصاصی وی از راه شعور وعلم است شتابان به سوی خدای خود درحرکت می باشد وروزی که حرکت خود را به آخر رسانید حقانیت ویگانگی خدای یگانه را عیاناً مشاهده خواهد نمود او خواهد دید که قدرت وملک وهر صفت کمال در انحصار ذات مقدس خداوندی است واز همین راه حقیقت هر شیء چنان که هست بروی مکشوف خواهد شد.

این نخسیتن منزل از جهان ابدیت است ، اگر انسان به واسطه ایمان وعمل صالح در این جهان ارتباط واتصال والفت وانس با خدا ونزدیکان او داشته باشد با سعادتی که هرگز به وصف نمی آید در جوار خدای پاک وصحبت پاکان عالم بالا به سر می برد

[شماره صفحه واقعی : 145]

ص: 2991

واگر به واسطه دلبستگی وپای بندی به زندگی این جهان ولذاید گذران وبی پایه آن از عالم بالا بریده وانس والفتی به خدای پاک وپاکان درگاهش نداشته باشد گرفتار عذابی دردناک وبدبختی ابدی خواهد شد.

درست است که اعمال نیک وبد انسان در این نشئه گذران است واز میان می رود ولی صور اعمال نیک وبد در باطن انسان مستقر می شود وهر جا برود همراه اوست وسرمایه زندگی شیرین یا تلخ آینده او می باشد.

مطالب گذشته را می توان از آیات ذیل استفاده نمود – خدای متعال می فرماید :

﴿ إِنَّ إِلی رَبِّکَ الرُّجْعی ﴾(1) برگشت مطلقا به سوی خدای توست.

ومی فرماید : ﴿ أَلا إِلَی اللهِ تَصِیرُ الْأُمُورُ ﴾(2) آگاه باشید همه امور به سوی خدا بر می گردد. ومی فرماید : ﴿ وَالْأَمْرُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ ﴾(3) امروز امر یک سره از آن خداست.

﴿ ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ راضِیَهً مَرْضِیَّهً* فَادْخُلِی فِی عِبادِی ﴾(4)

ای نفس که اطمینان وآرامش یافته ای ( با یاد خدا ) به سوی خدای خود برگرد ، در حالی که خشنودی واز تو خشنود شده ، پس داخل شو در میان بندگان من وداخل شو در بهشت من.

ودر حکایت خطابی که روز قیامت به بعضی از افراد بشر می شود ، می فرماید :

﴿ لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَهٍ مِنْ هذا فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ ﴾(5)

تو از اینها که مشاهده می کنی در غفلت بوده ای اینک پرده را از پیش چشمت برداشتیم ودر نتیجه چشم تو امروز تیز بین است.

[شماره صفحه واقعی : 146]

ص: 2992

درمورد تأویل قرآن کریم ( حقایقی که قرآن کریم از آنها سرچشمه می گیرد ) می فرماید :

﴿ هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا تَأْوِیلَهُ یَوْمَ یَأْتِی تَأْوِیلُهُ یَقُولُ الَّذِینَ نَسُوهُ مِنْ قَبْلُ قَدْ جاءَتْ رُسُلُ رَبِّنا بِالْحَقِّ فَهَلْ لَنا مِنْ شُفَعاءَ فَیَشْفَعُوا لَنا أَوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَیْرَ الَّذِی کُنَّا نَعْمَلُ قَدْ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ ﴾(1)

آیا کسانی که قرآن را نمی پذیرند ، جز تأویل آن چیزی را منتظرند روزی که تأویلش مشهود می شود ، کسانی که قبلا آن را فراموش کرده اند خواهند گفت پیغمبران خدای ما به حق آمدند پس آیا برای ما نیز شفاعت کنندگانی هستند که برای ما شفاعت کنند یا این که برگردانده شویم ( به دنیا ) وعملی غیر از آن عمل که انجام می دادیم ، انجام دهیم ؟ اینان نفس های خود را زیان کردند وافترایی که می بستند گم نمودند.

ومی فرماید :

﴿ یَوْمَئِذٍ یُوَفِّیهِمُ اللهُ دِینَهُمُ الْحَقَّ وَیَعْلَمُونَ أَنَّ اللهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِینُ ﴾(2)

در چنین روزی خدا پاداش واقعی ایشان را می دهد ومی دانند که خدا واقعیتی آشکار وبی پرده است وبس.

ومی فرماید :

﴿ یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّکَ کادِحٌ إِلی رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاقِیهِ ﴾(3)

ای انسان تو با رنج به سوی خدای خود در کوشش می باشی پس او را ملاقات خواهی کرد.

ومی فرماید :

[شماره صفحه واقعی : 147]

ص: 2993

﴿ مَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ اللهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللهِ لَآتٍ ﴾(1)

هر که ملاقات خدا را امیدوار باشد موقعی را که خدا برای ملاقات مقرر فرموده خواهد آمد.

ومی فرماید :

﴿ فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً وَلا یُشْرِکْ بِعِبادَهِ رَبِّهِ أَحَداً ﴾(2)

پس هر که به ملاقات خدای خود امیدوار باشد باید عمل صالح ( کار سزاوار ) بکند وبه پرستش خدای خود کسی را شریک ننماید.

ومی فرماید :

﴿ یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّهُ* ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ راضِیَهً مَرْضِیَّهً* فَادْخُلِی فِی عِبادِی* وَادْخُلِی جَنَّتِی ﴾(3)

ومی فرماید :

﴿ فَإِذا جاءَتِ الطَّامَّهُ الْکُبْری * یَوْمَ یَتَذَکَّرُ الْإِنْسانُ ما سَعی * وَبُرِّزَتِ الْجَحِیمُ لِمَنْ یَری * فَأَمَّا مَنْ طَغی * وَآثَرَ الْحَیاهَ الدُّنْیا* فَإِنَّ الْجَحِیمَ هِیَ الْمَأْوی * وَأَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَنَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی * فَإِنَّ الْجَنَّهَ هِیَ الْمَأْوی ﴾(4)

وقتی که بزرگ ترین داهیه « روز رستاخیز » رسید روزی که انسان هر گونه تلاش وکوشش خود را به یاد می آورد وآتشی که برای عذاب روشن شده آشکار گردید ، « مردم دو گروه می شوند » اما کسی که طغیان نموده وزندگی دنیا را برای خود انتخاب نمود ، آتش نامبرده جایگاه اوست واما کسی که از مقام خدای خود ترسیده ونفس خود را از هوی « دلخواه ناپسند » نهی کرد بهشت جایگاه اوست وبس.

[شماره صفحه واقعی : 148]

ص: 2994

ودر بیان هویت جزای اعمال می فرماید :

﴿ یا أَیُّهَا الَّذِینَ کَفَرُوا لا تَعْتَذِرُوا الْیَوْمَ إِنَّما تُجْزَوْنَ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ ﴾(1)

ای کسانی که کافر شدید اعتذار مجویید امروز ( روز رستاخیز ) جزایی که به شما داده می شود همان خود اعمالی است که انجام می دادید.

٢- امامت وجانشینی پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله در حکومت اسلامی.

٣- در تأیید سخنان گذشته.

٤- امامت در بیان معارف الهیه.

٥- فرق میان نبی وامام.

٦- امامت در باطن اعمال.

٧- ائمه وپیشوایان اسلام.

٨- اجمالی از تاریخ زندگی دوازده امام علیه السلام.

٩- بحث در ظهور مهدی علیه السلام از نظر عمومی.

١٠- بحث در ظهور مهدی علیه السلام از نظر خصوصی.

ضروری دارد ، کسی که متصدی اداره جهات نامبرده است وپیشوایی جماعت را در آن جهات به عهده دارد ، از ناحیه خدا ورسول باید تعیین شود. والبته پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله نیز به امر خدا تعیین فرموده است.

که خدا وپیغمبر به اجتماعیت این دین مبذول داشته اند هرگز قابل انکار نبوده وبا هیچ چیز دیگری قابل مقایسه نیست.

پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله نیز مسئله عقد اجتماع را در هر جایی که اسلام در آن نفوذ پیدا می کرد ، ترک نمی کرد وهر شهر یا دهکده ای که به دست مسلمین می افتاد ، در اقرب وقت والی وعاملی در آن جا نصب وزمام اداره امور مسلمین را به دست وی می سپرد حتی درلشگرهایی که به جهاد اعزام می فرمود ، گاهی برای اهمیت مورد بیش از یک رئیس وفرمانده به نحو ترتب برای ایشان نصب می نمود ؛ حتی در جنگ موته چهار نفر رئیس تعیین فرمود که اگر اولی کشته شد دومی را ، واگر دومی کشته شد سومی را ، وهم چنین … به ریاست وفرماندهی بشناسند.

وهم چنین به مسئله جانشینی عنایت کامل داشت وهرگز در مورد لزوم ، از نصب جانشین فروگذاری نمی نمود وهر وقت از مدینه غیبت می فرمود والی به جای خود معین می کرد حتی در موقعی که از مکه به مدینه هجرت می نمود وهنوز خبری نبود ، برای اداره چند روزه امور شخصی خود در مکه وپس دادن امانت هایی که از مردم پیشش بود ، علی علیه السلام را جانشین خود قرار داد وهم چنین پس از رحلت نسبت به دیون وکارهای شخصی اش علی علیه السلام را جانشین نمود.

شیعه می گوید : به همین دلیل ، هرگز متصور نیست پیغمبراکرم صلی الله علیه وآله رحلت فرماید وکسی را جانشین خود قرار ندهد وسرپرستی برای اداره امور مسلمین وگردانیدن چرخ جامعه اسلامی ، نشان ندهد.

این که پیدایش جامعه ای بستگی دارد به یک سلسله مقررات ورسوم مشترکی که اکثریت احزاب جامعه آنها را عملاً بپذیرند ، وبقا وپایداری آن بستگی کامل دارد به یک حکومت عادله ای که اجرای کامل آنها را به عهده بگیرد ، مسئله ای نیست که فطرت انسانی در ارزش واهمیت آن شک داشته باشد یا برای عاقلی پوشیده بماند یا فراموشش کند در حالی که نه در وسعت ودقت شریعت اسلامی می توان شک نمود و

[شماره صفحه واقعی : 152]

ص: 2998

نه در اهمیت وارزشی که پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله برای آن قائل بود ودر راه آن فداکاری واز خود گذشتگی می نمود می توان تردید نمود ونه در نبوغ فکر وکمال عقل واصابت نظر وقدرت تدبیر پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله ( گذشته از تأیید وحی ونبوت ) می توان مناقشه کرد.

پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله به موحب اخبار متواتری که عامه وخاصه در جوامع حدیث ( در باب فتن وغیر آن ) نقل کرده اند ، از فتن وگرفتاری هایی که پس از رحلتش دامن گیر جامعه اسلامی شد ، وفسادهایی که در پیکره اسلام رخنه کرد ، مانند حکومت آل مروان وغیر ایشان که آیین پاک را فدای ناپاکی ها وبی بندوباری های خود ساختند ، تفصیلاً خبر داده است وچگونه ممکن است که از جزئیات حوادث وگرفتاری های سال ها وهزاران سال ها پس از خود غفلت نکند ، وسخن گوید ولی از مهم ترین وضعی که باید در اولین لحظات پس از مرگش به وجود آید غفلت کند یا اهمال ورزد وامری به این سادگی ( از یک طرف ) وبه این اهمیت ( از طرف دیگر ) بنا چیز گیرد وبااین که به طبیعی ترین وعادی ترین کارها مانند خوردن ونوشیدن وخوابیدن مداخله وصدها دستور صادر نموده از چنین مسئله با ارزشی به کلی سکوت ورزیده کسی را به جای خود تعیین نفرماید ؟ .

واگر به فرض محال تعیین زمامدار جامعه اسلامی در شرع اسلام به خود مردم مسلمان واگذار شده بود باز لازم بود پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله بیانات شافی در این خصوص کرده باشد ودستورات کافی به امت بدهد تا مردم در مسئله ای که اساساً بقا ورشد جامعه اسلامی وحیات شعائر دین به آن متوقف واستوار است ، بیدار وهشیار باشند.

وحال آن که از چنین بیان نبوی ودستور دینی خبری نیست واگر بود کسانی که پس از پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله زمام امور را به دست گرفتند مخالفتش نمی کردند در صورتی که خلیفه اول خلافت را به خلیفه دوم با وصیت منتقل ساخت وهم چنین خلیفه چهارم به فرزندش وصیت نمود وخلیفه دوم خلیفه سوم را با یک شورای شش نفری که

[شماره صفحه واقعی : 153]

ص: 2999

خودش اعضای آن وآیین نامه آن را تعیین وتنظیم کرده بود ، روی کار آورد ومعاویه امام حسن را به زور به صلح وادار نموده خلافت را به این طریق برد وپس از آن خلافت به سلطنت موروثی تبدیل شد وتدریجاً شعائر دینی از جهاد وامر به معروف ونهی از منکر واقامه حدود وغیر آنها یکی از پس از دیگری از جامعه هجرت کرد ومساعی شارع اسلام نقش بر آب گردید. (1)

شیعه از راه بعثت وکنجکاوی در درک فطری بشر وسیره مستمره عقلا انسان وتعمق در نظر اساسی آیین اسلام که احیای فطرت می باشد ، وروش اجتماعی پیغمبر اکرم ، ومطالعه حوادث اسف آوری که پس از رحلت به وقوع پیوسته ، وگرفتاری هایی که دامن گیر اسلام ومسلمین گشته ، وبه تجزیه وتحلیل در کوتاهی وسهل انگاری حکومت های اسلامی قرون اولیه هجرت بر می گردد ، به این نتیجه می رسد که از ناحیه پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله نص کافی در خصوص تعیین امام وجانشین پیغمبر رسیده است. آیات واخبار متواتر قطعی مانند آیه ولایت وحدیث (2) غدیر و

[شماره صفحه واقعی : 154]

ص: 3000

[شماره صفحه واقعی : 155]

ص: 3001

[شماره صفحه واقعی : 156]

ص: 3002

[شماره صفحه واقعی : 157]

ص: 3003

حدیث سفینه وحدیث ثقلین وحدیث حق وحدیث منزلت وحدیث دعوت عشیره اقربین وغیر آنها به این معنا دلالت داشته ودارند ولی نظر به پاره ای دواعی تأویل شده وسرپوشی روی آنها گذاشته شده است.

با توجه به مطالب فصل گذشته وتوجه به این که کسانی که در این قضیه از عملی شدن تصمیم پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله جلوگیری کردند همان اشخاصی بودند که فردای همان روز از خلافت انتخابی بهره مند شدند وبه ویژه این که انتخاب خلیفه را بی اطلاع علی علیه السلام ونزدیکانش نموده ، آنان را در برابر کار انجام یافته قرار دادند آیا می توان شک نمود که مقصود پیغمبر اکرم در حدیث بالا تعیین شخص جانشین خود ومعرفی علی علیه السلام بود ؟

ومقصود از این سخن ایجاد قیل وقال بود که در اثر آن پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله از تصمیم خود منصرف شود نه این که معنای جدی آن ( سخن نابه جای گفتن از راه غلبه مرض ) منظور باشد.

زیرا اولاً : گذشته از این که در تمام مدت بیماری از پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله حتی یک حرف نابه جا شنیده نشده وکسی هم نقل نکرده است ، روی موازین دینی ، مسلمانی نمی تواند پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله را که با عصمت الهی مصون است به هذیان وبیهوده گویی نسبت دهد.

ثانیاً : اگر منظور از این سخن معنای جدیش بود محلی برای جمله بعدی ( کتاب خدا برای ما بس است ) نبود وبرای اثبات نابه جا بودن سخن پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله با بیماریش استدلال می شد نه با این که با وجود قرآن نیازی به سخن پیغمبر نیست ، زیرا برای یک نفر صحابی نبایست پوشیده بماند که همان کتاب خدا ، پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله را مفترض الطاعه وسخنش را سخن خدا قرار داده وبه نص قرآن کریم مردم در برابر حکم خدا ورسول هیچ گونه اختیار وآزادی عمل ندارند.

ثالثاً : این اتفاق در مرض موت خلیفه اول تکرار یافت ووی به خلافت خلیفه دوم وصیت کرد وقتی که عثمان به امر خلیفه ، وصیت نامه را می نوشت ، خلیفه بی هوش شد با این حال خلیفه دوم سخنی را که درباره پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله گفته بود درباره

[شماره صفحه واقعی : 159]

ص: 3005

خلیفه اول تکرار نکرد. (1)

گذشته از اینها خلیفه دوم در حدیث (2) ابن عباس به این حقیقت اعتراف می نماید ، وی می گوید : من فهمیدم که پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله می خواهد خلافت علی را تسجیل کند ، ولی برای رعایت مصلحت به هم زدم. می گوید : خلافت از آن علی بود (3) ولی اگر به خلافت می نشست مردم را به حق وراه راست وادار می کرد وقریش زیر بار آن نمی رفتند از این روی وی را از خلافت کنار زدیم.

با این که طبق موازین دینی باید متخلف از حق را به حق وادار نمود نه حق را برای خاطر متخلف ترک نمود موقعی که برای خلیفه اول خبر آوردند که جمعی از قبایل مسلمان از دادن زکات امتناع می ورزند ، دستور جنگ داد وگفت : « اگر عقالی را که به پیغمبر خدا می دادند به من ندهند با ایشان می جنگم » . (4) والبته مراد از این سخن این بود که به هر قیمت تمام شود باید حق احیا شود البته موضوع خلافت حقه از یک عقال مهم تر وبا ارزش تر بود.

هدایت شود که سعادت دنیا وآخرتش را تأمین نماید وبه عبارت دیگر باید سلسله اعتقادات ووظایف عملی را درک نموده روش زندگی خود را به آنها تطبیق کند تا سعادت وکمال انسانی خود را به دست آورد وگفته شد که راه درک این برنامه زندگی که به نام دین نامیده می شود راه عقل نیست بلکه راه دیگری است به نام وحی ونبوت که در برخی از پاکان جهان بشریت به نام انبیاء ( پیغمبران خدا ) یافت می شود.

پیغمبرانند که وظایف انسانی مردم را به وسیله وحی از جانب خدا دریافت داشته به مردم می رسانند تا در اثر به کار بستن آنها تأمین سعادت کنند.

روشن است که این دلیل ، چنان که لزوم وضرورت چنین درکی را در میان افراد بشر به ثبوت می رساند ، هم چنین لزوم وضرورت پیدایش افرادی را که پیکره دست نخورده این برنامه راحفظ کنند ودر صورت لزوم به مردم برسانند ، به ثبوت می رساند.

چنان که از راه عنایت خدایی لازم است اشخاصی پیدا شوند که وظایف انسانی را از راه وحی درک نموده به مردم تعلیم کنند ، هم چنان لازم است که این وظایف انسانی آسمانی برای همیشه در جهان انسانی محفوظ بماند ودر صورت لزوم به مردم عرض وتعلیم شود ؛ یعنی پیوسته اشخاصی وجود داشته باشندکه دین خدا نزدشان محفوظ باشد ودر وقت لزوم به مصرف برسد.

کسی که متصدی حفظ ونگهداری دین آسمانی است واز جانب خدا به این سمت اختصاص یافته ، « امام » نامیده می شود چنان که کسی که حامل روح وحی ونبوت ومتصدی اخذ ودریافت احکام وشرایع آسمانی از جانب خدا می باشد « نبی » نام دارد وممکن است نبوت وامامت در یک جا جمع شوند وممکن است از هم جدا باشند وچنان که دلیل نامبرده عصمت پیغمبران رااثبات می کرد ، عصمت ائمه وپیشوایان را نیز اثبات می کند ، زیرا باید خدا برای همیشه دین واقعی دست نخورده وقابل تبلیغی در میان بشر داشته باشد واین معنا بدون عصمت ومصونیت خدایی صورت نبندد.

[شماره صفحه واقعی : 161]

ص: 3007

رسانید فرمود : من تو را برای مردم امام وپیشوا قرار می دهم ابراهیم گفت واز فرزندان من ، فرمود عهد وفرمان من به ستمکاران نمی رسد.

ومی فرماید :

﴿ وَجَعَلْناهُمْ أَئِمَّهً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا ﴾(1)

وما ایشان را پیشوایانی قرار دادیم که به امر ما هدایت ورهبری می کردند.

وجای شک وتردید نیست که خدای آفرینش که از هر جهت بالاتر از تصور ماست ، مانند ما تفکر اجتماعی ندارد واین سازمان قراردادی آقایی وبندگی وفرمانروایی وفرمانبری وامر ونهی ومزد وپاداش در بیرون از زندگی اجتماعی ما وجود ندارد ودستگاه خدایی همانا دستگاه آفرینش است که در آن هستی وپیدایش هر چیز به آفرینش خدا طبق روابط واقعی بستگی دارد وبس.

وچنان که در قرآن کریم (1) وبیانات پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله اشاره شده دین مشتمل به حقایق ومعارفی است بالاتر از فهم عادی ما که خدای متعال آنها را با بیانی که با سطح فکر ما مناسب وبا زبانی که نسبت به ما قابل فهم است ، برای ما نازل فرموده است.

از این بیان باید نتیجه گرفت که میان اعمال نیک وبد ومیان آنچه در جهان ابدیت از زندگی وخصوصیات زندگی هست ، رابطه واقعی برقرار است که خوشی وناخوشی زندگی آینده به خواست خدا مولود آن است.

وبه عبارت ساده تر در هر یک از اعمال نیک وبد ، در درون انسان واقعیتی به وجود می آید که چگونگی زندگی آینده او مرهون آن است.

انسان بفهمد یا نفهمد ، درست مانند کودکی است که تحت تربیت قرار می گیرد ، وی جز دستورهایی که از مربی با لفظ « بکن ونکن » می شنود وپیکر کارهایی که انجام می دهد ، چیزی نمی فهمد ولی پس از بزرگ شدن وگذرانیدن ایام تربیت به واسطه ملکات روحی ارزنده ای که در باطن خود مهیا کرده در اجتماع به زندگی سعادتمندی نائل خواهد شد واگر از انجام دستورهای مربی نیک خواه خود سر باز زده باشد جز بدبختی بهره ای نخواهد داشت.

یا مانند کسی که طبق دستور پزشک به دوا وغذا وورزش مخصوصی مداومت

[شماره صفحه واقعی : 164]

ص: 3010

می نماید وی جز گرفتن وبه کار بستن دستور پزشک با چیزی سرو کار ندارد ولی با انجام دستور ، نظم وحالت خاصی در ساختمان داخلی خود پیدا می کند که مبدأ تندرستی وهرگونه خوشی وکامیابی است.

خلاصه ، انسان در باطن این حیات ظاهری حیات دیگر باطنی ( حیات معنوی ) دارد که از اعمال وی سرچشمه می گیرد ورشد می کند وخوشبختی وبدبختی وی در زندگی آن سرا ، بستگی کامل به آن دارد.

قرآن کریم نیز این بیان عقلی را تأیید می کند ودر آیات (1) بسیاری برای نیکوکاران واهل ایمان حیات دیگر وروح دیگری بالاتر از این حیات وروشن تر از این روح اثبات می نماید ونتایج باطنی اعمال را پیوسته همراه انسان می داند ودر بیانات نبوی نیز به همین معنا بسیار اشاره شده است. (2)

[شماره صفحه واقعی : 165]

ص: 3011

دوم این که بسیار اتفاق می افتد که یکی از ما کسی را به امری نیک باید راهنمایی کند در حالی که خودش به گفته خود عامل نباشد ولی هرگز در پیغمبران وامامان که هدایت ورهبریشان به امر خداست ، این حال تحقق پیدا نمی کند. ایشان به دینی که هدایت می کنند ورهبری آن را به عهده گرفته اند ، خودشان نیز عاملند وبه سوی حیات معنوی که مردم را سوق می دهند ، خودشان نیز دارای همان حیات معنوی می باشند ، زیرا خدا تا کسی را خود هدایت نکند هدایت دیگران را به دستش نمی سپارد وهدایت خاص خدایی هرگز تخلف بردار نیست.

واز این بیان می توان نتایج زیر را به دست آورد :

١- در هر امتی ، پیغمبر وامام آن امت در کمال حیات معنوی دینی که به سوی آن دعوت وهدایت می کنند ، مقام اول را حائز می باشند ، زیرا چنان که شاید وباید به دعوت خودشان عامل بوده وحیات معنوی آن را واجدند.

٢- چون اولند وپیشرو وراهبر همه هستند از همه افضلند.

٣- کسی که رهبری امتی را به امر خدا به عهده دارد چنان که در مرحله اعمال ظاهری رهبر وراهنماست در مرحله حیات معنوی نیز رهبر وحقایق اعمال با رهبری او سیر می کند (1) .

[شماره صفحه واقعی : 166]

ص: 3012

به این ترتیب است :

١- علی بن ابی طالب ٢. حسن بن علی ٣. حسین بن علی

٤- علی بن حسین ٥. محمدبن علی ٦. جعفر بن محمد

٧- موسی بن جعفر ٨. علی بن موسی ٩. محمدبن علی

١٠- علی بن محمد ١١. حسن بن علی ١٢. مهدی علیهم السلام

نخستین کسی که از شما دعوت مرا بپذیرد خلیفه ووصی ووزیر من خواهد بود ، تنها کسی که از جای خود بلند شد وایمان آورد علی علیه السلام بود وپیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله ایمان او را پذیرفت ووعده های خود را درباره اش امضا نمود (1) واز این روی علی علیه السلام نخستین کسی است دراسلام که ایمان آورد ونخستین کسی است که هرگز غیر خدای یگانه را نپرستید.

علی علیه السلام پیوسته ملازم پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله بود تا آن حضرت از مکه به مدینه هجرت نمود ودر شب هجرت نیز که کفر خانه آن حضرت را محاصره کرده بودند وتصمیم داشتند آخر شب به خانه ریخته وآن حضرت رادر بستر خواب قطعه قطعه نمایند ، علی علیه السلام در بستر پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله خوابیده وآن حضرت از خانه بیرون آمده ورهسپار مدینه گردید (2) وپس از آن حضرت مطابق وصیتی که کرده بود ، امانت های مردم را به صاحبانش رد کرده مادر خود ودختر پیغمبر را با دو زن دیگر برداشته به مدینه حرکت نمود (3) .

در مدینه نیز ملازم پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله بود وآن حضرت در هیچ خلوت وجلوتی علی علیه السلام را کنار نزد ویگانه دختر محبوبه خود فاطمه را به وی تزویج نمود. ودر موقعی که میان اصحاب خود عقد اخوت می بست او را برادر خود قرار داد (4) . علی علیه السلام در همه جنگ ها که پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله شرکت فرموده ، حاضر شد جز جنگ تبوک که آن حضرت او را در مدینه به جای خود نشانیده بود (5) ودر هیچ جنگی پای به عقب نگذاشت واز هیچ حریفی روی نگردانید ودر هیچ امری مخالفت پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله

[شماره صفحه واقعی : 169]

ص: 3015

نکرد چنان که آن حضرت فرمود : « هرگز علی از حق وحق از علی جدا نمی شوند » . (1) علی علیه السلام روز رحلت پیغمبر اکرم سی وسه سال داشت وبا این که در همه فضائل دینی سرآمد ودر میان اصحاب پیغمبر ممتاز بود ، به عنوان این که وی جوان است ومردم به واسطه خون هایی که در جنگ ها پیشاپیش پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله ریخته با وی دشمنند از خلافت کنارش زدند وبه این ترتیب دست آن حضرت از شئونِ عمومی به کلی قطع شد وی نیز گوشه خانه گرفته به تربیت افراد پرداخت وبیست وپنج سال که زمان سه خلیفه پس از رحلت پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله بود ، گذرانید وپس از کشته شدن خلیفه سوم مردم به آن حضرت بیعت نموده وبه خلافتش برگزیدند.

آن حضرت در خلافت خود که چهار سال ونه ماه تقریباً طول کشید سیرت پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله را داشت وبه خلافت خود صورت نهضت وانقلاب داد ، به اصلاحات پرداخت والبته این اصلاحات به ضرر برخی از سود جویان تمام می شد واز این روی عده ای از صحابه که پیشاپیش آنها ام المؤمنین « عائشه » و « طلحه » و « زبیر » و « معاویه » بود ، خون خلیفه سوم را دستاویز قرار داده سر به مخالفت برافراشتند وبنای شورش وآشوب گری گذاشتند.

آن حضرت برای خوابانیدن فتنه ، جنگی با ام المؤمنین عائشه وطلحه وزبیر در نزدیکی بصره کرد که به « جنگ جمل » معروف است وجنگی دیگر با معاویه در مرز عراق وشام کرد که به جنگ « صفین » معروف است ویک سال ونیم ادامه یافت وجنگی دیگر با خوارج در نهروان کرد که به جنگ « نهروان » معروف است وبه این ترتیب بیشتر مساعی آن حضرت در ایام خلافت خود صرف رفع اختلاف داخلی بود وپس از کمی ، صبح روز نوزدهم ماه رمضان سال چهلم هجری در مسجد کوفه در سر

[شماره صفحه واقعی : 170]

ص: 3016

نماز به دست بعضی از خوارج ضربتی خورده ودر شب بیست ویکم ماه شهید شد. (1)

امیرالمؤمنین علی علیه السلام به شهادت تاریخ واعتراف دوست ودشمن در کمالات انسانی نقیصه ای نداشته ودر فضائل اسلامی نمونه کاملی از تربیت پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله بود.

بحث هایی که در اطراف شخصیت او شده وکتاب هایی که در این باره شیعه وسنی وسایر مطلعین وکنجکاوان نوشته اند ، درباره هیچ یک از شخصیت های تاریخ اتفاق نیفتاده است.

علی علیه السلام در علم ودانش داناترین یاران پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسایراهل اسلام بود ونخستین کسی است در اسلام که در بیانات علمی خود ، در استدلال آزاد وبرهان را باز کرد ودر معارف الهیه بحث فلسفی نمود ودر باطن قرآن سخن گفت وبرای نگهداری لفظش دستور زبان عربی را وضع فرمود وتواناترین عرب بود ؟ در سخنرانی ( چنان که در بخش ١ کتاب نیز اشاره شد ) علی علیه السلام در شجاعت ضرب المثل بود در آن همه جنگ ها که در زمان پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وپس از آن شرکت کرد ، هرگز ترس واضطراب از خود نشان نداد وبا این که بارها وضمن حوادثی مانند جنگ احد وجنگ حنین وجنگ خیبر وجنگ خندق ، یاران پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله ولشکریان اسلام لرزیدند ویا پراکنده شده فرار نمودند ، وی هرگز پشت به دشمن نکرد وهرگز نشد که کسی از ابطال ومردان جنگی با وی درآویزد وجان به سلامت برد ودر عین حال با کمال توانایی ناتوانی را نمی کشت وفراری را دنبال نمی کرد وشبیخون نمی زد وآب بر روی دشمن نمی بست.

از مسلمات تاریخ است که آن حضرت در جنگ خیبر در حمله ای که به قلعه نمود دست به حلقه در رسانیده با تکانی در قلعه را کنده به دور انداخت. (2)

[شماره صفحه واقعی : 171]

ص: 3017

وهم چنین روز فتح مکه که پیغبمر اکرم صلی الله علیه وآله امر به شکستن بت ها نمود بت ( هبل ) که بزرگ ترین بت های مکه ومجسمه عظیم الجثه ای از سنگ بود که بر بالای کعبه نصب کرده بودند علی علیه السلام به امر پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله پای روی دوش آن حضرت گذاشته بالای کعبه رفت و « هبل » را از جای خود کند وپایین انداخت. (1)

علی علیه السلام در تقوای دینی وعبادت حق نیز یگانه بود ، پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله در پاسخ کسانی که نزد وی از تندی علی علیه السلام گله می کردند می فرماید : « علی را سرزنش نکنید ، زیرا وی شیفته خداست » (2) .

ابودردا صحابی ، جسد آن حضرت را در یکی از نخلستان های مدینه دید که مانند چوب خشک افتاده است برای اطلاع به خانه آن حضرت آمد وبه همسر گرامی وی که دختر پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله بود ، درگذشت همسرش را تسلیت گفت ، دختر پیغمبر صلی الله علیه وآله فرمود : پسر عم من نمرده است بلکه در عبادت از خوف خدا غش نموده است واین حال برای وی بسیار اتفاق می افتاد.

علی علیه السلام در مهربانی به زیر دستان ودل سوزی به بینوایان وبیچارگان وکرم وسخا به فقرا ومستمندان قصص وحکایات بسیار دارد. آن حضرت هر چه را به دستش می رسید در راه خدا به مستمندان وبیچارگان می داد وخود با سخت ترین وساده ترین وضعی زندگی می کرد. آن حضرت کشاورزی را دوست می داشت وغالباً به استخراج قنوات ودرخت کاری وآباد کردن زمین های بایر می پرداخت ولی از این راه هر ملکی را که آباد می کرد ویا هر قناتی را که بیرون می آورد وقف فقرا می فرمود واوقاف آن حضرت که به صدقات علی معروف بود در اواخر عهد وی عواید سالیانه قابل توجهی ( بیست وچهار هزار دینار طلا ) داشت (3) .

[شماره صفحه واقعی : 172]

ص: 3018

بالاخره آن حضرت به صلح مجبور شده خلافت ظاهری را با شرایطی ( به شرط این که پس از درگذشت معاویه دوباره خلافت به امام حسن علیه السلام برگردد وخاندان وشیعیانش از تعرض مصون باشند ) به معاویه واگذار نمود (1) .

معاویه به این ترتیب خلافت اسلامی را قبضه کرد ووارد عراق شده ودر سخنرانی عمومی رسمی شرایط صلح را الغاء نموده (2) واز هر راه ممکن استفاده کرده سخت ترین فشار وشکنجه را بر اهل بیت وشیعیان ایشان روا داشت.

امام حسن علیه السلام در تمام مدت امامت خود که ده سال طول کشید در نهایت شدت واختناق زندگی کرد وهیچ گونه امنی حتی درداخل خانه خود نداشت وبالاخره در سال پنجاه هجری به تحریک معاویه به دست همسر خود مسموم وشهید شد (3) .

امام حسن علیه السلام در کمالات انسانی یادگار پدر ونمونه کامل جد بزرگوار خود بود وتا پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله در قید حیات بود ، او وبرادرش در کنار آن حضرت جای داشتند وگاهی آنان را بر دوش خود سوار می کرد.

عامه وخاصه از پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله روایت کرده اندکه درباره حسن وحسین علیهما السلام فرمود : (4) « این دو فرزند من امام می باشند خواه برخیزند وخواه بنشینند » ( کنایه است از تصدی مقام خلافت ظاهری وعدم تصدی آن ) وروایات بسیار از پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وامیرالمؤمنین علی علیه السلام در امامت آن حضرت بعد از پدر بزرگوارش ،

[شماره صفحه واقعی : 174]

ص: 3020

وارد شده است.

قطعی جرمی مسلم شمرده می شد ودر سیره پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله فی الجمله ، یعنی در جایی که به اختیار وبدون اجبار انجام می یافت ، اعتبار داشت.

معاویه نیز از معاریف قوم برای یزید بیعت گرفته بود ولی متعرض حال امام حسین علیه السلام نشده وبه آن حضرت تکلیف بیعت ننموده بود وبالخصوص به یزید وصیت کرده بود (1) که اگر حسین بن علی از بیعت وی سرباز زند پی گیری نکند وباسکوت واغماض بگذراند ، زیرا پشت وروی مسئله را درست تصور کرده عواقب وخیم آن را می دانست.

ولی یزید در اثر خودبینی وبی باکی که داشت وصیت پدر را فراموش کرده بی درنگ پس از درگذشت پدر به والی مدینه دستور داد که از امام حسین برای وی بیعت گیرد وگرنه سرش را به شام فرستد (2) .

پس از آن که والی مدینه درخواست یزید را به امام حسین علیه السلام ابلاغ کرد آن حضرت برای تفکر در اطراف قضیه مهلت گرفت وشبانه با خاندان خود به سوی مکه حرکت فرمود وبه حرم خدا که در اسلام مأمن رسمی می باشد پناهنده شد.

این واقعه در اواخر ماه رجب واوایل ماه شعبان سال شصت هجری بود وامام حسین علیه السلام تقریباً چهار ماه در شهر مکه در حال پناهندگی به سر برد واین خبر تدریجاً در اقطار بلاد اسلامی منتشر شد از یک سوی بسیاری از مردم که از بیدادگری های دوره معاویه دلخور بودند وخلافت یزید بر نارضایتیشان می افزود به آن حضرت مراوده واظهار همدردی می کردند واز یک سوی سیل نامه از عراق وبه ویژه از شهر کوفه به شهر مکه سرازیر می شد واز آن حضرت می خواستند که به عراق رفته وبه پیشوایی ورهبری جمعیت پرداخته برای برانداختن بیداد وستم

[شماره صفحه واقعی : 176]

ص: 3022

قیام کند والبته این جریان برای یزید خطرناک بود.

اقامت امام حسین علیه السلام در مکه ادامه داشت تا موسم حج رسید ومسلمانان جهان به عنوان حج گروه ، گروه ودسته دسته وارد مکه ومهیای انجام عمل حج می شدند آن حضرت اطلاع پیدا کرد که جمعی از کسان یزید درزی حجاج وارد مکه شده اند ومأموریت دارند با سلاحی که در زیر لباس احرام بسته اند آن حضرت را در اثنای عمل حج به قتل رسانند (1) .

آن حضرت عمل خود را مخفف ساخته تصمیم به حرکت گرفت ودر میان گروه انبوه مردم سرپا ایستاده سخنرانی کوتاهی کرده (2) حرکت خود را به سوی عراق خبر داد وی در این سخنرانی کوتاه شهادت خود را گوشزد می نماید واز مسلمانان استمداد می کند که در این هدف یاریش نمایند وخون خود را در راه خدا بذل کنند وفردای آن روز با خاندان وگروهی از یاران خود رهسپار عراق شد.

امام حسین علیه السلام تصمیم قطعی گرفته بودکه بیعت نکند وبه خوبی می دانست که کشته خواهد شد ونیروی جنگی شگرف ودهشتناک بنی امیه که با فساد عمومی وانحطاط فکری وبی ارادگی مردم وخاصه اهل عراق تأیید می شد ، او را خورد ونابود خواهد کرد.

جمعی از معاریف به عنوان خیر خواهی سر راه را بروی گرفته وخطر این حرکت ونهضت را تذکر دادند ولی آن حضرت در پاسخ فرمود که من بیعت نمی کنم وحکومت ظلم وبیداد را امضا نمی نمایم ومی دانم که به هر جا روم ، ودر هر جا باشم ، مرا خواهند کشت واین که مکه را ترک می گویم برای رعایت حرمت خانه خداست که با ریختن خون من هتک نشود (3) .

[شماره صفحه واقعی : 177]

ص: 3023

امام حسین علیه السلام راه کوفه را پیش گرفت در اثنای راه که هنوز چند روز راه تا کوفه داشت ، خبر یافت که والی یزید در کوفه نماینده امام را با یک نفر از معاریف شهر که طرفدار جدی بود ، کشته وبه دستور وی ریسمان به پایشان بسته درکوچه وبازار کوفه کشیده اند (1) وشهر ونواحی آن تحت مراقبت شدید درآمده وسپاه بیرون از شمار دشمن در انتظار وی به سر می برند وراهی جز کشته شدن در پیش نیست همین جا بود که امام تصمیم قطعی خود را به کشته شدن بی تردید اظهار داشت وبه سیر خود ادامه داد (2) .

در هفتادکیلومتری کوفه ( تقریبا ) در بیابانی به نام کربلا ، آن حضرت وکسانش به محاصره لشگریان یزید درآمدند وهشت روز توقف داشتند که هر روز حلقه محاصره تنگ تر وسپاه دشمن افزون تر می شد وبالاخره آن حضرت وخاندان وکسانش با شماره ناچیز ، در میان حلقه های متشکل از سی هزار نفر مرد جنگی قرار گرفتند (3) .

در این چند روز امام به تحکیم موضع خود پرداخته یاران خود را تصفیه نمود شبانه عموم همراهان خود را احضار فرمود در ضمن سخنرانی کوتاهی اظهار داشت که : ما جز مرگ وشهادت در پیش نداریم واینان با کسی جز من کار ندارند من بیعت خود را از شما برداشتم هر که بخواهد می تواند از تاریکی شب استفاده نموده جان خود را از این ورطه هولناک برهاند.

پس از آن فرمود چراغ ها را خاموش کردند واکثر همراهان که برای مقاصد مادی همراه بودند پراکنده شدند وجز جماعت کمی از شیفتگان حق ( نزدیک به چهل تن از

[شماره صفحه واقعی : 178]

ص: 3024

یاران امام ) وعده ای از بنی هاشم کسی نماند.

امام علیه السلام بار دیگر بازماندگان را جمع کرده وبه مقام آزمایش درآورده در خطابی که به یاران وخویشاوندان هاشمی خود کرد ، اظهار داشت :

که این دشمنان تنها با من کار دارند هر یک از شما می تواند از تاریکی شب استفاده کرده از خطر نجات یابد ولی این بار هر یک از یاران باوفای امام با بیان های مختلف پاسخ دادند که ما هرگز از راه حق که تو پیشوای آنی روی نخواهیم تافت ودست از دامن پاک تو نخواهیم برداشت وتا رمقی در تن وقبضه شمشیر به دست داریم از حریم تو دفاع خواهیم نمود. (1)

آخر روز نهم ماه محرم آخرین تکلیف ( یا بیعت یا جنگ ) از جانب دشمن به امام رسید وآن حضرت شب را برای عبادت مهلت گرفت ومصمم جنگ فردا شد. (2)

روز دهم محرم سال شصت ویک هجری ، امام با جمعیت کم خود ( روی هم رفته کمتر از نود نفر که چهل نفر ایشان از همراهان سابق امام وسی وچند نفر در شب وروز جنگ از لشکر دشمن به امام پیوسته بودند ومابقی خویشاوندان هاشمی امام ، از فرزندان وبرادران وبرادر زادگان وخواهر زادگان وعموزادگان بودند ) در برابر لشگر بیکران دشمن صف آرایی نمودند وجنگ درگرفت.

آن روز از بامداد تا واپسین جنگیدند وامام علیه السلام وسایر جوانان هاشمی ویاران وی تا آخرین نفر شهید شدند ( در میان کشته شدگان دو فرزند خردسال امام حسن ویک کودک خردسال ویک فرزند شیرخوار امام حسین را نیز باید شمرد ) (3) .

لشگر دشمن پس از خاتمه یافتن جنگ ، حرم سرای امام را غارت کردند وخیمه وخرگاه را آتش زدند وسرهای شهدا را بریده بدن های ایشان را لخت کرده بی این که به خاک بسپارند ، به زمین انداختند سپس اهل حرم را که همه زن ودختر بی پناه بودند با

[شماره صفحه واقعی : 179]

ص: 3025

سرهای شهدا به سوی کوفه حرکت دادند ( در میان اسیران از جنس ذکور تنی چند بیش نبود که از جمله آنان فرزند بیست ودو ساله امام حسین ، که سخت بیمار بود ؛ یعنی امام چهارم ودیگر فرزند چهار ساله وی محمدبن علی که امام پنجم باشد ودیگر حسن مثنی فرزند امام دوم که داماد امام حسین علیه السلام بود ودر جنگ زخم کاری خورده ودر میان کشتگان افتاده بود او را نیز در آخرین رمق یافتند وبه شفاعت یکی از سرداران سر نبریدند وبا اسیران به کوفه بردند ) واز کوفه نیز به سوی دمشق پیش یزید بردند.

واقعه کربلا واسیری زنان ودختران اهل بیت وشهر به شهر گردانیدن ایشان وسخنرانی هایی که دختر امیرالمؤمنین علیه السلام وامام چهارم « که جزء اسیران بودند » درکوفه وشام نمودند بنی امیه را رسوا کرد وتبلیغات چندین ساله معاویه را از کار انداخت وکار به جایی کشید که یزید از عمل مأمورین خود در ملأ عام بیزاری جست وواقعه کربلا عامل مؤثری بود که با تأثیر مؤجل خود حکومت بنی امیه را برانداخت وریشه شیعه را استوارتر ساخت واز آثار معجل آن انقلابات وشورش هایی بود که به همراه جنگ های خونین تا دوازده سال ادامه داشت واز کسانی که در قتل امام شرکت جسته بودند حتی یک نفر از دست انتقام نجستند.

کسی که در تاریخ حیات امام حسین علیه السلام ویزید واوضاع واحوالی که آن روز حکومت می کرد ، دقیق شود ، ودر این بخش از تاریخ کنجکاوی نماید ، شک نمی کند که آن روز ، در برابر امام حسین علیه السلام یک راه بیشتر نبود وآن همان کشته شدن بود وبیعت یزید که نتیجه ای جز پایمال کردن علنی اسلام نداشت ، برای امام مقدور نبود.

زیرا یزید با این که احترامی برای آیین اسلام ومقررات آن قائل نبود ، وبند وباری نداشت ، به پایمال کردن مقدسات وقوانین اسلامی بی باکانه تظاهر نیز می کرد.

ولی گذشتگان وی اگر با مقررات دینی مخالفت می کردند ، آنچه می کردند در لفافه دین می کردند وصورت دین را محترم شمرده با یاری پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسایر مقامات

[شماره صفحه واقعی : 180]

ص: 3026

دینی که مردم برای ایشان معتقد بودند ، افتخار می نمودند.

واز این جا روشن می شود که آنچه برخی از مفسرین حوادث گفته اند که این دو پیشوا ( امام حسن وامام حسین ) دو سلیقه مختلف داشتند وامام حسن مسلک صلح را می پسندید به خلاف امام حسین که جنگ را ترجیح می داد چنان که آن برادر با داشتن چهل هزار مرد جنگی با معاویه صلح کرد واین برادر با چهل نفر به جنگ یزید برخاست ، سخنی است نابه جا.

زیرا می بینیم که همین امام حسین که یک روز زیر بار بیعت یزید نرفت ده سال در حکومت معاویه مانند برادرش امام حسن ( که او نیز ده سال با معاویه به سر برده بود ) به سر برد وهرگز سر به مخالفت بر نداشت وحقا اگر امام حسن یا امام حسین با معاویه می جنگیدند کشته می شدند وبرای اسلام کمترین سودی نمی بخشید ودر برابر سیاست حق به جانبی معاویه ، که خود را صحابی وکاتب وحی وخال المؤمنین معرفی کرده وهر دسیسه را به کار می برد ، تأثیری نداشت.

گذشته از این که با تمهیدی که داشت می توانست آنان را به دست کسان خودشان بکشد وخود به عزای شان نشسته به مقام خون خواهی بیاید چنان که با خلیفه سوم نظیر همین معامله را کرد.

اسلحه وجنگ نداشت ، از جهاد وشهادت بازماند وبا اسیران حرم به شام اعزام گردید.

پس از گذرانیدن دوران اسیری ، به امر یزید برای استمالت افکار عمومی محترماً به مدینه روانه گردید آن حضرت را بار دوم نیز به امر عبدالملک خلیفه اموی ، با بند وزنجیر از مدینه به شام جلب کرده اند وبعد به مدینه برگشته است (1) .

امام چهارم پس از مراجعت به مدینه گوشه خانه را گرفته ودر به روی بیگانه بسته مشغول عبادت پروردگار بود وبا کسی جز خواص شیعه مانند « ابوحمزه ثمالی » و « ابوخالد کابلی » وامثال ایشان تماس نمی گرفت. البته خواص ، معارفی را که از آن حضرت اخذ می کردند در میان شیعه نشر می دادند واز این راه تشیع توسعه فراوانی یافت که اثر آن در زمان امامت امام پنجم به ظهور پیوست.

از جمله آثار امام چهارم ادعیه ای است به نام ادعیه صحیفه وآن پنجاه وهفت دعاست که به دقیق ترین معارف الهیه مشتمل می باشد وزبور آل محمدش می گویند.

امام چهارم پس از سی وپنج سال امامت به حسب بعضی از روایات شیعه به تحریک هشام خلیفه اموی ، به دست ولید بن عبدالملک مسموم شد (2) ودر سال نود وپنج هجری درگذشت.

واقعه کربلا چهارساله وحاضر بود وپس از پدر بزرگوارش به امر خدا ومعرفی گذشتگان خود ، به امامت رسید ودر سال صد وچهارده ویا صدو هفده هجری ( به حسب بعضی از روایات شیعه (1) توسط ابراهیم بن ولید بن عبدالملک برادر زاده هشام خلیفه اموی مسموم شده ) درگذشت.

در عهد امام پنجم از طرفی در اثر مظالم بنی امیه ، هر روز در قطری از اقطار بلاد اسلامی انقلاب وجنگ هایی رخ می داد واز خود خاندان اموی نیز اختلافات بروز می کرد واین گرفتاری ها دستگاه خلافت را مشغول وتا اندازه ای از تعرض به اهل بیت صرف می کرد.

واز طرفی وقوع فاجعه کربلا ومظلومیت اهل بیت که ممثل آن ، امام چهارم بود مسلمانان را مجذوب وعلاقه مند اهل بیت می ساخت. این عوامل دست به دست داده مردم وخاصه شیعه را مانند سیل به سوی مدینه وحضور امام پنجم سرازیر ساخت وامکاناتی در نشر حقایق اسلامی ومعارف اهل بیت برای آن حضرت به وجود آمد که برای هیچ یک از پیشوایان گذشته اهل بیت میسر نشده بود وگواه این مطلب اخبار واحادیث بی شماری است که از امام پنجم نقل شده وگروه انبوهی است از رجال علم ودانشمندان شیعه که در فنون متفرقه معارف اسلامی در مکتب آن حضرت پرورش یافته اند ودر فهرست ها وکتب رجال اسامیشان ضبط شده است. (2)

ودر سال صد وچهل وهشت هجری ( طبق روایات شیعه ) به تحریک منصور خلیفه عباسی مسموم وشهید شده است. (1)

در عهد امامت امام ششم در اثر انقلابات کشورهای اسلامی وخصوصاً قیامی که مسوده برای برانداختن خلافت بنی امیه کرده بودند وجنگ های خونینی که منجر به سقوط خلافت وانقراض بنی امیه گردید ودر اثر آنها زمینه خوبی که امام پنجم در بیست سال زمان امامت خود با نشر حقایق اسلامی ومعارف اهل بیت مهیا کرده بود ، برای امام ششم امکانات بیشتر ومحیط مناسب تری برای نشر تعالیم دینی پیدا شد.

آن حضرت تا اواخر زمان امامت خود که مصادف با آخر خلافت بنی امیه واول خلافت بنی عباس بود از فرصت استفاده نموده به نشر تعالیم دینی پرداخت وشخصیت های علمی بسیاری در فنون مختلفه عقلی ونقلی مانند « زراره » و « محمد ابن مسلم » و « مؤمن طاق » و « هشام بن حکم » و « ابان بن تغلب » و « هشام بن سالم » و « حریز » و « هشام کلبی نسابه » و « جابر بن حیان صوفی » شیمیائی وغیر ایشان را پرورش داد حتی عده ای از رجال علمی عامه نیز مانند « سفیان ثوری » و « ابوحنیفه » رئیس مذهب حنفیه و « قاضی سکونی » و « قاضی ابوالبختری » وغیر ایشان افتخار تلمذش را پیدا کردند ( معروف است که از مجلس درس وحوزه تعلیم امام ششم چهار هزار نفر محدث ودانشمند بیرون آمده است ) (2) .

احادیثی که از صادقین یعنی از امام پنجم وششم مأثور است ، از مجموع احادیثی که از پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وده امام دیگر ضبط شده است ، بیشتر است.

ولی دراواخر عهد خود دچار منصور خلیفه عباسی شد وتحت مراقبت و

[شماره صفحه واقعی : 184]

ص: 3030

محدودیت شدید درآمد منصور آزارها وشکنجه ها وکشتارهای بی رحمانه ای در حق سادات علویین روا دید که از بنی امیه با آن همه سنگدلی وبیباکی سرنزده بود. به دستور وی آنان را دسته دسته می گرفتند ودر قعر زندان های تاریک با شکنجه وآزار به زندگی شان خاتمه می دادند وجمعی را گردن می زدند وگروهی را زنده زیر خاک می کردند وجمعی را در پی ساختمان ها یا میان دیوارها گذاشته رویشان بنا می کردند.

منصور دستور جلب امام ششم را از مدینه صادر کرد ( امام ششم پیش از آن نیز یک بار به امر سفاح خلیفه عباسی به عراق وپیش از آن نیز در حضور امام پنجم به امر هشام خلیفه اموی به دمشق جلب شده بود ) .

مدتی امام را زیر نظر گرفتند وبارها عزم کشتن آن حضرت را نموده وهتک ها کرد ولی بالاخره اجازه مراجعه به مدینه را داده وامام به مدینه مراجعت فرمود وبقیه عمر را با تقیه شدید ونسبتاً با عزلت وگوشه نشینی برگزار می کرد تا به دسیسه منصور مسموم وشهید شد (1) .

منصور پس از آن که خبر شهادت امام ششم را دریافت داشت به والی مدینه نوشت که به عنوان تفقد بازماندگان ، به خانه امام برود ووصیت نامه آن حضرت را خواسته وبخواند وکسی را که وصی امام معرفی شده فی المجلس گردن بزند والبته مقصود منصور از جریان این دستور این بود که به مسئله امامت خاتمه دهد وزمزمه تشیع را به کلی خاموش کند ولی برخلاف توطئه وی وقتی که والی مدینه طبق دستور ، وصیت نامه را خواند دید امام پنج نفر را برای وصایت تعیین فرموده. خود خلیفه ووالی مدینه وعبدالله افطح فرزند بزرگ وموسی فرزند کوچک آن حضرت وحمیده وبه این ترتیب تدبیر منصور نقش بر آب شد (2) .

[شماره صفحه واقعی : 185]

ص: 3031

آن با پسر دیگرش مأمون معاصر بود.

مأمون پس از پدر اختلافاتی با برادر خود امین پیدا کرد که منجر به جنگ های خونین وبالاخره کشته شدن امین گردید ومأمون به سریر خلافت استیلا یافت. (1)

تا آن روز سیاست خلافت بنی عباس نسبت به سادات علوی ، سیاست خشونت آمیز وخونینی بوده پیوسته رو به سختی می رفت وهر چند گاهی یکی از علویین قیام کرده جنگ خونین وآشوبی برپا می شد واین خود برای دستگاه خلافت گرفتاری سختی بود.

وائمه وپیشوایان شیعه از اهل بیت اگر چه با نهضت وقیام کنندگان همکاری نمی کردند ومداخله ای نداشتند ولی شیعه که آن روز جمعیت قابل توجهی بودند پیوسته ائمه اهل بیت را پیشوایان دینی مفترض الطاعه وخلفای واقعی پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله می دانستند ودستگاه خلافت را که قیافه دربار کسری وقیصر داشت ، وبه دست یک مشت مردم بی بند وبار اداره می شد ، دستگاهی ناپاک ودور از ساحت قدس پیشوایان خود می دیدند ودوام وپیشرفت این وضع برای دستگاه خلافت خطرناک بود وآن را به شدت تهدید می کرد.

مأمون به فکر افتاد که به این گرفتاری ها که سیاست کهنه وهفتاد ساله پیشینیان وی نتوانست چاره کند ، با سیاست تازه دیگری خاتمه بخشد وآن این بود که امام هشتم را ولایت عهد بدهد واز این راه هر گرفتاری را رفع کند ، زیرا سادات علوی پس از آن که دست خودشان به خلافت بند شد دیگر به ضرر دستگاه قیام نمی کردند وشیعه نیز پس از آن که آلودگی امام خود را به خلافتی که پیوسته آن را وکار گردانان آن را پلید وناپاک می شمردند ، مشاهده کردند ، دیگر آن اعتقاد معنوی وارادت باطنی را که در حق

[شماره صفحه واقعی : 187]

ص: 3033

امامان اهل بیت داشتند ، از دست می دهند وتشکل مذهبیشان سقوط کرده دیگر خطری از این راه متوجه دستگاه خلافت نخواهد گردید (1) .

بدیهی است که پس از حصول مقصود ، از بین بردن امام برای مأمون اشکالی نداشت. مأمون برای تحقق دادن به این تصمیم ، امام رااز مدینه به مرو احضار کرد وپس از حضور ، اول خلافت وپس از آن ولایت عهد خود را به امام پیشنهاد نمود وآن حضرت اعتذار جسته نپذیرفت ولی بالاخره به هر ترتیب بود قبولانید وامام نیز به این شرط که در کارهای حکومتی وعزل ونصب عمال دولت مداخله نکند ولایت عهد را پذیرفت. (2)

این واقعه در سال دویست هجری اتفاق افتاد ولی چیزی نگذشت که مأمون از پیشرفت سریع شیعه وبیشتر شدن ارادت ایشان نسبت به ساحت امام واقبال عجیب عامه مردم وحتی سپاهیان واولیای امور دولتی ، به اشتباه خود پی برد وبه صدد چاره جویی آمده آن حضرت را مسموم وشهید ساخت.

امام هشتم پس از شهادت در شهر طوس ایران که فعلا شهر مشهد نامیده می شود مدفون گردید.

مأمون عنایت بسیاری به ترجمه علوم عقلی به عربی نشان می داد ومجلس علمی منعقد کرده بود که دانشمندان ادیان ومذاهب در آن حضور یافته به مناظره علمی می پرداختند امام هشتم نیز در آن مجلس شرکت می فرمود وبا علمای ملل وادیان به مباحثه ومناظره می پرداخت وبسیاری از این مناظره ها در جوامع حدیث شیعه مضبوط است. (3)

[شماره صفحه واقعی : 188]

ص: 3034

با سم شهیدش کرده است (1) .

امام دهم در ایام حیات خود با هفت نفر از خلفای عباسی. مأمون ومعتصم وواثق ومتوکل ومنتصر ومستعین ومعتز معاصر بوده است.

در عهد معتصم ، سال دویست وبیست بود که پدر بزرگوارش در بغداد با سم درگذشت. وی در مدینه بود وبه امر خدا ومعرفی امامان گذشته به امامت رسید وبه نشر تعالیم دینی می پرداخت تا زمان متوکل رسید.

متوکل در سال دویست وچهل وسه در اثر سعایت هایی که کرده بودند یکی از امرای دولت خود را مأموریت داد که آن حضرت را از مدینه به سامرا که آن روز عاصمه خلافت بود جلب کند ونامه ای مهرآمیز با کمال تعظیم به آن حضرت نوشته تقاضای حرکت وملاقات نمود (2) والبته پس از ورود آن حضرت به سامرا ، در ظاهر اقداماتی به عمل نیامد ولی در عین حال آنچه می توانست در فراهم آوردن وسایل اذیت وهتک آن حضرت کوتاهی نمی کرد وبارها به منظور قتل با هتک ، ما را احضار کرده وبه امر وی خانه اش را تفتیش نمودند.

متوکل در دشمنی با خاندان رسالت در میان خلفاء عباسی نظیر نداشت وبه ویژه با علی علیه السلام دشمن سرسخت بود وآشکارا ناسزا می گفت ومرد مقلدی را موظف داشت که در بزم های عیش تقلید آن حضرت را در می آورد وخلیفه می خندید. ودر سال دویست وسی وهفت بود که امر کرد قبه ضریح حضرت امام حسین را در کربلا وهم چنین خانه های بسیاری که در اطرافش ساخته بودند ، خراب وبا زمین یک سان نمودند ودستور داد که آب به حرم امام بستند ودستور داد زمین قبر مطهر را شخم و

[شماره صفحه واقعی : 190]

ص: 3036

زراعت کنند تا به کلی اسم ورسم مزار فراموش شود. (1)

در زمان متوکل وضع زندگی سادات علوی ، که در حجاز بودند به مرحله رقت باری رسیده بود چنان که زن های ایشان ساتر نداشتند وعده ای از ایشان یک چادر کهنه داشتند که در اوقات نماز آن را به نوبه پوشیده نماز می خواندند (2) ونظیر این فشارها را به سادات علوی که در مصر بودند نیز وارد می ساخت.

امام دهم به شکنجه وآزار متوکل صبر می فرمود تا وی درگذشت وپس از وی منتصر ومستعین ومعتز روی کار آمدند وبه دسیسه معتز آن حضرت مسموم وشهید شد.

وسبب این همه فشار این بودکه اولا : در آن ازمنه جمعیت شیعه کثرت وقدرتشان به حد قابل توجهی رسیده بود واین که شیعه به امامت قائلند برای همگان روشن وآفتابی شده بود وامامان شیعه نیز شناخته می شدند واز این روی مقام خلافت بیش از پیش ائمه را تحت مراقبت درآورده واز هر راه بود با نقشه هایی مرموز در محو ونابود کردن ایشان می کوشیدند.

ثانیا : مقام خلافت پی برده بودکه خواص شیعه برای امام یازدهم فرزند معتقدند وطبق روایاتی که از خود امام یازدهم وهم از پدرانش نقل می کنند فرزند او را همان مهدی موعودی می شناسند که به موجب اخبار متواتره از طرق عامه وخاصه پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله خبر داده بود (1) واو را امام دوازدهم می دانند.

بدین سبب امام یازدهم بیشتر از سایر ائمه تحت مراقبت مقام خلافت درآمده بود وخلیفه وقت تصمیم قطعی گرفته بود که به هر طریق باشد به داستان امامت شیعه خاتمه بخشد ودر این خانه را برای همیشه ببندد.

واز این روی همین که بیماری امام یازدهم را به معتمد خلیفه وقت گزارش دادند ، طبیب نزد آن حضرت فرستاد وچندتن از معتمدان خود وچند نفر از قضات را به منزلش گماشت که پیوسته ملازم وی ومراقب اوضاع داخلی منزل بوده باشند وپس از شهادت امام نیز خانه را تفتیش وتوسط قابله ها وکنیزان آن حضرت را معاینه کردند وتا دو سال مأمورین آگاهی خلیفه در خط پیدا کردن خلف آن حضرت مشغول فعالیت بودند تا به کلی نومید شدند (2) .

[شماره صفحه واقعی : 192]

ص: 3038

امام یازدهم پس از درگذشت در خانه خودش در شهر سامرا پهلوی پدر بزرگوارش به خاک سپردند.

وباید دانست که ائمه اهل بیت در دوره زندگی شان گروه انبوهی از علما ومحدثین پرورش دادند که شماره ایشان ، به صدها تن می رسد وما برای رعایت اختصار در این کتاب متعرض فهرست اسامی خودشان ومؤلفات وآثار علمی وشرح احوالشان نشدیم (1) .

شیعه جواب می داد.

وپس از عثمان بن سعید ، فرزندش محمدبن عثمان به نیابت امام منصوب شد وپس از وفات محمدبن عثمان عمری ابوالقاسم حسین ابن روح نوبختی نائب خاص بود وپس از وفات حسین بن روح نوبختی علی بن محمد سمری نیابت ناحیه مقدسه امام را داشت.

وچند روز به مرگ علی بن محمد سمری ( که در سال سیصد وبیست ونه هجری اتفاق افتاد ) مانده بود که از ناحیه مقدسه توقیعی صادر شد که در آن به علی بن محمد سمری ابلاغ شده بود که تا شش روز بدرود زندگی خواهد گفت وپس ازآن در نیابت خاصه بسته وغیبت کبری واقع خواهد شد وتا روزی که خدا در ظهور آن حضرت اذن دهد غیبت دوام خواهد یافت (1) وبه مقتضای این توقیع غیبت امام زمان علیه السلام به دو بخش منقسم می شود.

اول غیبت صغری که از سال دویست وشصت هجری شروع نموده ودر سال سیصد وبیست ونه خاتمه می یابد وتقریباً هفتاد سال مدت امتداد آن می باشد.

دوم غیبت کبری که از سال سیصد وبیست ونه شروع کرده وتا وقتی که خدا بخواهد ادامه خواهد یافت. پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله در حدیث متفق علیه می فرمایند : « اگر نمانده باشد از دنیا مگر یک روز خدا آن روز را دراز می کند تا مهدی از فرزندان من ظهور نموده دنیا را پر از عدل وداد کند چنان که از ظلم وجور پر شده باشد » (2) .

همه انواع آفرینش جاری است ، نوع انسان به حکم ضرورت با نیرویی ( نیروی وحی ونبوت ) مجهز است که او را به سوی کمال انسانیت وسعادت نوعی راهنمایی می کند وبدیهی است که اگر این کمال وسعادت برای انسان که زندگی اش زندگی اجتماعی است ، امکان وقوع نداشته باشد اصل تجهیز لغو وباطل خواهد بود ولغو در آفرینش وجود ندارد.

وبا بیانی دیگر بشر از روزی که در بسیط زمین سکنی ورزیده پیوسته در آرزوی یک زندگی اجتماعی مقرون به سعادت ( به تمام معنا ) می باشد وبه امید رسیدن چنین روزی قدم بر می دارد واگر این خواسته تحقق خارجی نداشت هرگز چنین آرزو وامیدی در نهاد وی نقش نمی بست چنان که اگر غذایی نبود گرسنگی نبود واگر آبی نبود تشنگی تحقق نمی گرفت واگر تناسلی نبود تمایل جنسی تصور نداشت.

از این روی به حکم ضرورت ( جبر ) آینده جهان روزی را در برخواهد داشت که در آن روز جامعه بشری پر از عدل وداد شده وبا صلح وصفا هم زیستی نماید وافراد انسانی غرق فضیلت وکمال شوند.

والبته استقرار چنین وضعی به دست خود انسان خواهد بود ورهبر چنین جامعه ای منجی جهان بشری وبه لسان روایات مهدی خواهد بود.

در ادیان ومذاهب گوناگون که در جهان حکومت می کنند ، مانند وثنیت وکلیمیت ومسیحیت ومجوسیت واسلام ، از کسی که نجات دهنده بشریت است ، سخن به میان آمده وعموماً ظهور او را نوید داده اند ؛ اگر چه در تطبیق اختلاف دارند وحدیث متفق علیه پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله : « المهدی من ولدی » ؛ – مهدی معهود از فرزندان من « از نسل من » می باشد. اشاره به همین معناست.

ائمه اهل بیت علیهم السلام در ظهور مهدی علیه السلام واین که از نسل پیغمبر می باشد وبا ظهور خود جامعه بشری را به کمال واقعی خواهد رسانید وحیات معنوی خواهد بخشید (1) .

روایات بی شمار دیگری وارد است که مهدی فرزند بلافاصله امام حسن عسکری ( امام یازدهم ) می باشد (2) وپس از تولد وغیبت طولانی ظهور کرده جهان را پر از عدل وداد خواهد کرد چنان که با ظلم وجور پر شده باشد.

پاسخ : بنای اعتراض به استبعاد است والبته عمر به این درازی وبیشتر از این قابل استبعاد می باشد ولی کسی که به اخباری که در خصوص امام غایب از پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسایر ائمه اهل بیت علیهم السلام وارد شده مراجعه نماید خواهد دید نوع زندگی امام غائب را به طریق خرق عادت معرفی می کنند.

والبته خرق عادت غیر از محال است واز راه علم هرگز نمی توان خرق عادت را نفی کرد ، زیرا هرگز نمی توان اثبات کرد که اسباب وعواملی که در جهان کار می کنند تنها همان ها هستند که ما آنها را دیده ایم ومی شناسیم ودیگر اسبابی که ما از آنها خبر نداریم ، یا آثار واعمال آنها را ندیده ایم ، یا نفهمیده ایم ، وجود ندارد. از این روی ممکن است در فردی یا افرادی از بشر اسباب وعواملی به وجود آید که عمری بسیار طولانی هزار یا چندین هزار ساله برای ایشان تأمین نماید واز این جاست که جهان پزشکی تاکنون از پیدا کردن راهی برای عمرهای بسیار طولانی نومید ومأیوس نشده است.

این اعتراض از ملیین مانند کلیمیت ومسیحیت واسلام که به موجب کتاب های آسمانی خودشان ، خرق عادت ومعجزات پیغمبران خدا را قبول دارند ، بسیار شگفت آور است.

مخالفین شیعه اعتراض می کنند که شیعه وجود امام را برای بیان احکام دین وحقایق آیین وراهنمایی مردم لازم می دانند وغیبت امام ناقض این غرض است ، زیرا امامی که به واسطه غیبتش ، مردم هیچ گونه دسترسی به وی ندارند ، فایده ای بر وجودش مترتب نیست واگر خدا بخواهد امامی را برای اصلاح جهان بشری برانگیزد قادر است که در موقع لزوم او را بیافریند دیگر به آفرینش چندین هزار سال پیش از موقع وی نیازی نیست.

پاسخ : اینان به حقیقت معنای امامت پی نبرده اند ، زیرا در بحث امامت روشن شد

[شماره صفحه واقعی : 197]

ص: 3043

که وظیفه امام تنها بیان صوری معارف وراهنمایی ظاهری مردم نیست وامام چنان که وظیفه راهنمایی صوری مردم را به عهده دارد هم چنان ولایت ورهبری باطنی اعمال را به عهده دارد واوست که حیات معنوی مردم را تنظیم می کند وحقایق اعمال را به سوی خدا سوق می دهد.

بدیهی است که حضور وغیبت جسمانی امام دراین باب تأثیری ندارد وامام از راه باطن به نفوس وارواح مردم اشراف واتصال دارد اگرچه از چشم جسمانی ایشان مستور است ووجودش پیوسته لازم است ؛ اگرچه موقع ظهور واصلاح جهانی اش تاکنون نرسیده است.

بریدن وبیچاره کردن دیگران منطق ببر وگرگ وروباه است منطق انسان منطق فطری خرد می باشد وبس.

منطق خرد با واقع بینی خود ، ما را به سوی پیروی حق هدایت می کند نه به سوی دلخواه انواع شهوترانی وخودبینی وخودخواهی. منطق خرد انسان را جزئی از جمله آفرینش می داند که هیچ گونه استقلال وسرخودی ندارد ، وبرخلاف آنچه انسان خود را فرمانروای آفرینش پنداشته به گمان خود طبیعت سرکش را به خواسته های خود رام می کند وبه زانو در می آورد خودش نیز آلت دست طبیعت ویکی از دستیاران وفرمانبرداران آن است.

منطق خردانسان را دعوت می کندکه در درکی که از هستی این جهان گذاران دارد دقیق شود تا روشن گردد که هستی جهان وهر چه در آن است از پیش خودشان نیست بلکه جهان وهر چه در آن است از یک منبع نامتناهی سرچشمه می گیرد تا روشن گردد که این همه زشت وزیبا وموجودات زمینی وآسمانی که در صورت واقعیت های مستقل در دیده انسان جلوه می کند ، در پناه واقعیت دیگری واقعیت دار می نمایند ودر زیر پرتو آن پیدا وهویدا شده اند نه از خود ونه از پیش خود وچنان که واقعیت ها وقدرت ها وعظمت های دیروزی ، امروز وافسانه ای بیش نیستند واقعیت های امروزی نیز هم چنانند وبالاخره همه چیز در پیش خود افسانه ای بیش نیست.

تنها خداست که واقعیتی است غیر قابل زوال وهمه چیز در پناه هستی او رنگ هستی می یابند وبا روشنایی ذات او روشن وپیدا می شوند.

هنگامی که انسان با چنین درکی مجهز شود آن وقت است که خیمه هستی او در پیش چشمش مانند حباب روی آب فرو می خوابد وعیاناً مشاهده می کند که جهان وجهانیان به یک هستی نامحدود وحیات وقدرت وعلم وهرگونه کمال نامتناهی تکیه زده اند وانسان وهر پدیده دیگر جهانی مانند دریچه های گوناگونی هستند که هر کدام به اندازه ظرفیت خود ماوراء خود را که جهان ابدیت است نشان می دهند.

[شماره صفحه واقعی : 199]

ص: 3045

آن وقت است که انسان اصالت واستقلال را از خود واز هر چیز گرفته به صاحبش رد می کند ودل از هر جا کنده به خدای یگانه می پیوندد ودر برابر عظمت وکبریای وی به چیزی جز وی سر تعظیم فرود نمی آورد.

آن وقت است که انسان تحت ولایت وسرپرستی پروردگار پاک قرار می گیرد هر چه را بشناسد با خدا می شناسد وباهدایت ورهبری خدا با اخلاقی پاک واعمالی نیک ( آیین اسلام وتسلیم حق که آیین فطرت است ) متلبس می گردد.

این است آخرین درجه کمال انسانی ومقام انسان کامل یعنی امام که به موهبت خدایی به این مقام رسیده وکسانی که از راه اکتساب به این کمال نائل شوند با اختلاف درجاتی که دارند پیروان حقیقی امام می باشند.

واز این جا روشن می شود که خداشناسی وامام شناسی هرگز از هم جدا نمی شوند چنان که خداشناسی وخودشناسی از هم جدا نمی شوند ، زیرا کسی که هستی مجازی خود را بشناسد هستی حقیقی خدای بی نیاز را شناخته است.

پایان

[شماره صفحه واقعی : 200]

ص: 3046

[شماره صفحه واقعی : 202]

ص: 3048

قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحی ، ٧٣

کِتابٌ مَرْقُومٌ ، ٧٤

کَلّا إِنَّ کِتابَ الأَبْرارِ لَفِی عِلِّیِّینَ ، ٧٤

کَلّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الیَقِینِ ، ٧٤

لایَأْتِیهِ الباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ ، ١٢٤

لَتَرَوُنَّ الجَحِیمَ ، ٧٤

لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ ، ١٤٠

لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللهِ أُسْوَهٌ ، ٧٥

لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَهٍ مِنْ هذا فَکَشَفْنا ، ١٤٦

لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیءٌ ، ١١٠

لِیَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ ، ١٢٢

ماخَلَقْنا السَّمواتِ وَالأَرْضَ وَمابَیْنَهُما ، ١٤٩

ما خَلَقْناهُما إِلّا بِالحَقِّ وَلکِنَّ أَکْثَرَهُمْ ، ١١٧

ما کانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِکُمْ ، ١٢٤

مَلَکُوتَ السَّمواتِ ، ٧٤

مَنْ کانَ یَرْجُو لِقاءَ اللهِ فَإِنَّ ، ١٤٨

نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الحَیاهِ ، ١١٩

وَآثَرَ الحَیاهَ الدُّنْیا ، ١٤٨

وَ إِذْ أَخَذنا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثاقَهُمْ ، ١٢٧

وَ إِذا قَضی أَمْراً فَإِنَّما یَقُولُ ، ١١٢

وَ إِذا مَسَّهُ الخَیْرُ مَنُوعاً ، ١١٩

وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ ، ١٦٢

وَالأَمْرُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ ، ١٤٦

وَالَّذِی قَدَّرَ فَهَدی ، ١١٧

وَأَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَنَهَی ، ١٤٨

وَأَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنّاسِ ، ٧٥

وَأَنْزَلْنا إِلَیْکَ الکِتابَ بِالحَقِّ مُصَدِّقاً ، ١٢٣

وَ إِنْ مِنْ شَیءٍ إِلّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ ، ١١٣

وَ إِنَّهُ لَکِتابٌ عَزِیزٌ ، ١٢٤

وَاجْتَبَیْناهُمْ وَهَدَیْناهُمْ إِلی صِراطٍ ، ١٢٢

وَادْخُلِی جَنَّتِی ، ١٤٨

وَاعْبُدْ رَبَّکَ حَتّی یَأْتِیَکَ الیَقِینُ ، ٧٣

وَبُرِّزَتِ الجَحِیمُ لِمَنْ یَری ، ١٤٨

وَجَعَلْناهُمْ أَئِمَّهً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا ، ١٦٣

وَخَلَقَ اللهُ السَّمواتِ وَالأَرْضَ بِالحَقِّ ، ١٤٣

وَکَذ لِکَ نُرِی إِبْراهِیم

وَلاتَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللهِ ، ١٣٩

وَلاتَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ ، ٨٧

وَلَقَدْ خَلَقْنا الإِنْسانَ مِنْ سُلالَهٍ ، ١٣٥

وَلِکُلٍّ وِجْهَهٌ هُوَ مُوَلِّیها ، ١١٧

وَما أَدْراک ما عِلِّیُّونَ ، ٧٤

وَما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ ، ٧٣

وَما خَلَقْنَا السَّماءَ وَالأَرْضَ وَما بَیْنَهُما ، ١٤٣

وَماخَلَقْنا السَّمواتِ وَالأَرْضَ ، ١٤٢

وَما خَلَقْنا السَّمواتِ وَالأَرْضَ وَمابَیْنَهُما لاعِبِینَ ، ١١٧

[شماره صفحه واقعی : 204]

ص: 3050

وَنَزَّلْنا عَلَیْکَ الکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیءٍ ، ١٢٤

هَلْ یَنْظُرُونَ إِلّا تَأْوِیلَهُ یَوْمَ یَأْتِی ، ١٤٧

هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الأُمِّیِّینَ رَسُولاً ، ٧٥

یا أَیَّتُها النَّفْسُ المُطْمَئِنَّهُ ، ١٤٨

یا أَیُّها الإِنْسانُ إِنَّک کادِحٌ ، ١٤٧

یا أَیُّها الَّذِینَ کَفَرُوا لا تَعْتَذِرُوا الیَوْمَ ، ١٤٩

یَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَهٍ مِنَ الله وَفَضْلٍ ، ١٣٩

یَشْهَدُهُ المُقَرَّبُونَ ، ٧٤

یَوْمَئِذٍ یُوَفِّیهِمُ اللهُ دِینَهُمُ الْحَقَّ ، ١٤٧

یَوْمَ یَتَذَکَّرُ الإِنْسانُ ما سَعی ، ١٤٨

[شماره صفحه واقعی : 205]

ص: 3051

اردبیل ، ٥٩

اسماعیل ، ٢٨ ، ٦١ ، ٦٣ ، ٦٤

اسماعیلی ، ٥٧ ، ٦٨

اسماعیلیه ، ١٣ ، ٥٧ ، ٦٠ ، ٦١ ، ٦٣ ، ٦٤ ، ٦٥ ، ٦٦ ، ٦٧

ام المؤمنین ، ٤٢ ، ٤٣ ، ١٧٠

امام جعفر صادق علیه السلام ، ٦١ ، ٦٤ ، ٩٣ ، ٩٤ ، ١٦٨ ، ١٨٣

امام جواد علیه السلام ، ١٨٩

امام حسین بن علی علیه السلام ، ٥١ ، ٦٠ ، ١٦٨ ، ١٧٦

امام رضا علیه السلام ، ٦١

امام سجاد علیه السلام ، ٦٠ ، ٦١ ، ٦٢ ، ٦٤ ، ١٨١

امام علی علیه السلام / امیرالمؤمنین ، علی علیه السلام ، ٢٨ – ٣٤ ، ٤١ ، ٤٢ ، ٤٤ ، ٤٦ ، ٤٨ ، ٥٥ ، ٦٠ ، ٧٧ ، ٨٨ ، ٩٩ ، ٩١ ، ١٠٦ ، ١٥٩ ، ١٦٨ ، ١٦٩ ، ١٧١ – ١٧٣ ، ١٧٤ ، ١٧٥ ، ١٨٠

امام محمد باقر علیه السلام ، ٦١ ، ٦٤

امام محمد تقی علیه السلام ، ١٨٩

امین ، ٥٥ ، ١٨٦ ، ١٨٧ ، ١٩٣

اندلس ، ١٣ ، ١٤ ، ٩٢

انصاری ، شیخ مرتضی ، ٨٨ ، ٩٤

اویس قرنی ، ٤٦ ، ٩٧

اهواز ، ٥٧

ایران ، ١٤ ، ١٦ ، ١٧ ، ١٩ ، ٢١ ، ٢٣ ، ٥٢ ، ٥٣ ، ٥٧ ، ٥٨ ، ٥٩ ، ٦٦ ، ٦٩ ، ٧٠ ، ١٣٠ ، ١٨١ ، ١٨٨

باطنیه ، ٦٣ ، ٦٤ ، ٦٥ ، ٦٦ ، ٦٧ ، ٦٨

باقر ، ١٨٢

بایزید بسطامی ، ٩٧

بحرین ، ٦٥

بدر ، ٣١ ، ٥٣ ، ٩١ ، ١١٩ ، ١٢٧ ، ١٢٩ ، ١٣٠ ، ١٩٤

بزرگ امید رودباری ، ٦٦

بصره ، ٥٦ ، ٥٧ ، ٦٥ ، ١٧٠ ، ١٨٦

بغداد ، ٥٤ ، ٥٥ ، ٥٦ ، ٥٧ ، ١٨٦ ، ١٨٩ ، ١٩٠

بمبئی ، ٦٦

بنی امیه ، ٢٨ ، ٥٠ ، ٥١ ، ٥٢ ، ٥٣ ، ٥٤ ، ٦٩ ، ١٧٧ ، ١٨٠ ، ١٨٣ ، ١٨٤ ، ١٨٥

بنی عباس ، ٢٨ ، ٥٤ ، ٥٥ ، ٥٦ ، ١٨٤ ، ١٨٧

بنی هاشم ، ١٢٧ ، ١٢٨ ، ١٦٨ ، ١٧٨

بوعلی سینا ، ٩٢

بهره ، ٦٧

بیرجندی ، ٩٢

تبریز ، ١٩ ، ٥٨

تبوک ، ١٦٩

جابر بن حیان صوفی ، ١٨٤

جزیره العرب ، ٤٠ ، ٥٦

جمل ، ٤٢ ، ٤٣ ، ٤٦ ، ١٠٦ ، ١٧٠

[شماره صفحه واقعی : 207]

ص: 3053

جنید بغدادی ، ٩٧

حاکم بالله ، ٦٧

حبشه ، ٥٣ ، ١٣٠

حجاز ، ٣٧ ، ٤٠ ، ١٢٧ ، ١٢٨ ، ١٣٠ ، ١٩١

حرا ، ١٢٨ ، ١٦٨ ، ١٧٧

حریز ، ١٨٤

حسن بن زید ، ٥٧

حسن بن علی علیه السلام ، ٤٦ ، ٤٧ ، ٦٠ ، ٦٤ ، ١٦٨ ، ١٩١

حسن صباح ، ٦٦

حسن مثنی ، ١٨٠

حکمه الاشراق ، ٩٥

حلب ، ٥٧ ، ٥٨

حمیده ، ٢٠ ، ١٨٥

حنین ، ١٧١

خال المؤمنین ، ١٨١

خالد بن ولید ، ٣٦

خراسان ، ٥٣ ، ٦٢

خلفاء راشدین ، ٣٦ ، ٥٣ ، ٦٩

خلیج فارس ، ٥٧

خلیل بن احمد بصری ، ٨٨

خندق ، ٣١ ، ١٣٠ ، ١٧١

خواجه طوسی ، ٩٢

خوارج ، ٤٤ ، ١٧٠ ، ١٧١

خیبر ، ٣١ ، ١٣٠ ، ١٧١

دروزیه ، ٦٠ ، ٦٤ ، ٦٦ ، ٦٧

دمشق ، ٥٨ ، ٩٤ ، ١٨٠

رشید هجری ، ٤٦ ، ٩٧

روم ، ١٣٠ ، ١٧٧

زبیر ، ٣٢ ، ٤٣ ، ١٧٠

زراره ، ١٨٤

زید ، ٣٢ ، ٥٢ ، ٦١ ، ٦٢

زیدیه ، ٢٨ ، ٥٢ ، ٦٠ ، ٦١ ، ٦٢ ، ٦٧

سامرا ، ١٩٠ ، ١٩٣

سفاح ، خلیفه عباسی ، ١٨٥

سفیان ثوری ، ١٨٤

سلمان فارسی ، ٤٠ ، ٩٧

سندی ابن شاهک ، ١٨٦

سوفسطی ، ١٠٢

سهروردی ، ٩٢ ، ٩٥

سیبویه ، ٨٨

شافعی ، ٨٧ ، ١٥٤ ، ١٩٢

شام ، ٣٧ ، ٣٨ ، ٤٣ ، ٦٥ ، ١٧٠ ، ١٨٠

شامات ، ٥٨ ، ٦٥ ، ٦٧

شاه اسمعیل صفوی ، ٥٩

شاه خدا بنده ، ٥٨

شاه عباس کبیر ، ٥٩

[شماره صفحه واقعی : 208]

ص: 3054

شمس الدین ترکه ، ٩٢ ، ٩٥

شمس الدین محمد بن مکی ، ٩٤

شیخ اشراق ، شهاب الدین سهروردی ، ٥٨

شیخیه ، ٦٨

صاحب بن عباد ، ٨٨

صادقین علیهما السلام ، ١٨٤

صدرالدین محمد شیرازی صدرالمتالهین ، ٩٢ ، ٩٤ ، ٩٥

صدوق ، ( شیخ صدوق ) ، ٩٣ ، ١٩٢

صعده ، ٥٦

صفوی ، ٥٩

صفی اردبیلی ، شیخ ، ٥٩

صفین ، ٤٣ ، ٤٤ ، ١٧٠

طاوس یمانی ، ٩٧

طبرستان ، ٥٧ ، ٦٢

طبریه ، ٥٧

طرابلس ، ٥٧

طلحه ، ٤٣ ، ١٧٠

طوس ، ١٨٨

طوسی ، محمد بن حسن ( شیخ طوسی ) ، ٩٣ ، ١٩٤

عائشه ، ٣٠ ، ٣٦ ، ٤٢ ، ١٧٠

عاصم ، ٨٨

عباس ، ٢٨ ، ٣١ ، ٣٢ ، ٥٤ ، ٥٥ ، ٥٦ ، ٥٩ ، ١٨٧

عبدالله ، ١٢٧

عبدالله افطح ، ٦١ ، ١٨٥

عبدالله بن عباس ، ٨٨

عبدالمطلب ، ١٢٧

عبدالملک ، ١٨٢

عبیدالله مهدی ، ٦٤ ، ٦٥ ، ٦٦

عثمان ، ٣٨ ، ٤٣ ، ٥٣ ، ٥٩ ، ١٥٩ ، ١٩٤

عثمان بن سعید ، ١٩٣ ، ١٩٤

عراق ، ٣٧ ، ٤٠ ، ٤٦ ، ٥٢ ، ٥٩ ، ٦٥ ، ١٧٠ ، ١٧٤ ، ١٧٦ ، ١٧٧

عطاء مروی ، ٦٧

علی اللهی ، ٦٨

علی بن حسین علیه السلام امام سجاد ، ٦٠ ، ٦٤ ، ١٦٨ ، ١٨١

علی بن محمد علیه السلام امام علی النقی ، ١٦٨ ، ١٩٤

علی بن موسی علیه السلام امام رضا ، ١٦٨ ، ١٨٦ ، ١٩٦

عمار ، ٢٩ ، ٣٢ ، ٤٢

عمان ، ٥٦

عمر بن خطاب ، ٣٩

عمر بن عبدالعزیز ، ٣٧ ، ٤٨

[شماره صفحه واقعی : 209]

ص: 3055

عیسی ، ٦٤ ، ١٢٦ ، ١٢٧

غدیر خم ، ٣١ ، ١٥٤

فارابی ، ابی نصر ، ٩٢

فاطمه علیها السلام ، ١٥٤ ، ١٦٩ ، ١٧٣ ، ١٧٥

قاضی ابوالبختری ، ١٨٤

قاضی سکونی ، ١٨٤

قرامطه ، ٦٥

قره قویونلو ، ٥٨

قریش ، ٣٤ ، ٣٥ ، ١٢٧ ، ١٢٨ ، ١٣٠ ، ١٦٠ ، ١٦٧ ، ١٦٨ ، ١٨٦

قزوین ، ٦٦

قم ، ١٥ ، ١٩ ، ٢٠ ، ٢٣ ، ٥٢

قیصر ، ٣٧ ، ٤٤ ، ١٨٧

کاظم ، ١٨٦

کاظمیه ، ١٨٦ ، ١٨٩

کربلا ، ٥٦ ، ١٧٨ ، ١٨٠ ، ١٨١ ، ١٨٣ ، ١٩٠

کرمان ، ٥٨ ، ٦٦

کریمخانیه ، ٦٨

کشف الغطاء ، ٩٤

کمیل بن زیاد ، ٤٦ ، ٩٧

کوفه ، ٥٧ ، ٦٢ ، ٦٤ ، ٦٥ ، ١٧٠ ، ١٧٦ ، ١٧٨ ، ١٨٠

کیا محمد ، ٦٦

کیسانیه ، ٦٠

لبنان ، ٦١

مازندران ، ٥٨ ، ٦٩

مالک ، ٣٦ ، ٨٧ ، ١٦٥

مالک بن دینار ، ٩٧

مالک بن نویره ، ٣٦

مأمون ، ٥٥ ، ٥٦ ، ١٨٧ ، ١٨٨ ، ١٨٩ ، ١٩٠

متوکل عباسی ، ٥٦

محمد بن اسماعیل ، ٦٣ ، ٦٤

محمد بن حنفیه ، ٦٠

محمد بن عبدالله ، ٦٢ ، ١٩٢

محمد بن علی علیه السلام ، ١٦٨ ، ١٨٠ ، ١٨٢ ، ١٨٩

محمد بن محمد مکی ، ٥٨

محمد بن مسلم ، ١٨٤

محمد صلی الله علیه وآله ، پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله ، پیغبمر اکرم صلی الله علیه وآله ، ٢٨ ، ٢٩ ، ٣٠ ، ٣١ ، ٣٢ ، ٣٩ ، ٤٠ ، ٤٤ ، ٤٩ ، ٥١ ، ٦٤ ، ٦٧ ، ٦٨ ، ٧٥ ، ٧٦ ، ٧٨ ، ٨٤ ، ٨٦ ، ٨٩ ، ٩٧ ، ١١٧ ، ١٢٨ ، ١٢٩ ، ١٣٠ ، ١٣٣ ، ١٣٥ ، ١٥٣ ، ١٥٥ ، ١٦١ ، ١٦٩ ، ١٧١ ، ١٧٢ ، ١٧٤ ، ١٧٧ ، ١٩٤ ، ٢٠٠

محمد شاه قاجار ، ٦٦

مراغه ، ٩٤

مرعشی ، ٥٨ ، ٦٩

[شماره صفحه واقعی : 210]

ص: 3056

مرو ، ١٨٨

مروان بن حکم ، ٣٨ ، ٤٢

مستعلی ، ٦٦ ، ٦٧

مستنصر بالله سعدبن علی ، ٦٦

مسیح ، ٩٨

مصر ، ٢٣ ، ٣٢ ، ٣٧ ، ٣٨ ، ٥٨ ، ٦٤ ، ٦٦ ، ٦٧ ، ١٣٠ ، ١٥٤ ، ١٩١

معاویه ، ٣٧ ، ٣٨ ، ٤٣ ، ٤٤ ، ٤٦ ، ٤٧ ، ٤٨ ، ٤٩ ، ٥٠ ، ٥٣ ، ١٥٤ ، ١٧٠ ، ١٧٣ ، ١٧٤ ، ١٧٥ ، ١٧٦ ، ١٨٠ ، ١٨١

معتصم ، ١٨٩ ، ١٩٠

معتمد خلیفه عباسی ، ١٩١

معروف کرخی ، ٩٧

مغول ، ٥٨ ، ٦٩

مقداد ، ٢٩ ، ٣٢ ، ٤٠ ، ٤٢

مقنعه ، ٦٠ ، ٦٦ ، ٦٧

مکه ، ٤٢ ، ٥٣ ، ٦٥ ، ١٢٧ ، ١٢٨ ، ١٢٩ ، ١٣٠ ، ١٥٢ ، ١٦٨ ، ١٦٩ ، ١٧٢ ، ١٧٦ ، ١٧٧

ملکانی ، ٢٧

منتصر ، ١٩٠ ، ١٩١

منصور ، ٥٤ ، ٦٢ ، ٦٣ ، ١٨٤ ، ١٨٥ ، ١٨٦

موته ، ١٥٢

موسی علیه السلام ، ٦٤ ، ١٢٦ ، ١٢٧ ، ١٥٤ ، ١٨٥

موسی بن جعفر علیه السلام ، ٦١ ، ١٦٨ ، ١٨٦

مهدی علیه السلام ، ٦٠ ، ٦١ ، ٦٣ ، ٦٤ ، ٦٥ ، ٦٦ ، ١٥٠ ، ١٦٧ ، ١٦٨ ، ١٨٦ ، ١٩٢ ، ١٩٣ ، ١٩٤ ، ١٩٥ ، ١٩٦

میثم تمار ، ٤٦ ، ٩٧

میرداماد ، ٩٢

مؤمن طاق ، ١٨٤

ناصر اطروش ، ٥٧ ، ٦٢

نزار ، ٦٦

نزاریه ، ٦٠ ، ٦٦ ، ٦٧

نسطوری ، ٢٧

نشنگین دروزی ، ٦٧

نقی ، ١٨٩

نوبه ، ١٧ ، ٥٣

نوح علیه السلام ، ٦٤ ، ١٢١ ، ١٢٦ ، ١٥٤

نهروان ، ٤٤ ، ١٧٠

نیشابور ، ٥٧

واثق ، ١٩٠

واقفیه ، ٦١

وحید بهبهانی ، ٨٨

ولید بن عبدالملک ، ١٨٢ ، ١٨٣

ولید بن یزید ، ٦٢

هادی ، ١٨٦ ، ١٨٩

[شماره صفحه واقعی : 211]

ص: 3057

هارون ، ٥٤ ، ١٥٤ ، ١٨٦

هبل ، ١٧٢

هشام بن حکم ، ١٨٤

هشام بن سالم ، ١٨٤

هشام بن عبدالملک ، ٦٢

هشام کلبی نسابه ، ١٨٤

هلاکوخان مغول ، ٦٦

هند ، ٦٧

یثرب ، ١٢٩ ، ١٣٠

یحیی بن زید ، ٦٢

یزدجرد ، ١٨١

یزید ، ٤٧ ، ٤٨ ، ٤٩ ، ٥٠ ، ٥١ ، ٦٢ ، ٩٧ ، ١١٥ ، ١٧٥ ، ١٧٦ ، ١٧٧ ، ١٧٨ ، ١٨٠ ، ١٨١ ، ١٨٢

یمامه ، ٣٩ ، ٤٠

یمن ، ٤٠ ، ٥٢ ، ٥٣ ، ٥٩ ، ٦١ ، ٦٥

یونانی ، ٥٥ ، ٩١

[شماره صفحه واقعی : 212]

ص: 3058