آموزش فقه (72 درس)

اشاره

… لکل جعلنا منکم شرعه و منهاجا

… برای هر یک از شما (امتها) شریعت و راه روشنی قرار دادیم. (سوره مائده، آیه 48)

سعادت بشر در این جهان و جهان آخرت در گرو عمل به برنامه های اسلامی و تطبیق برنامه های روزمره زوایای آن – چه فردی و چه اجتماعی – بر قوانین نجات بخش اسلام می باشد. برنامه های اسلام به سه دسته تقسیم می شود:

الف: برنامه های اعتقادی (اصول دین).

ب: دستورهای عملی (فروع دین یا احکام).

ج: مسائل روانی (اخلاق). دسته اول، برنامه هایی است در رابطه با سالم سازی فکر و اعتقاد انسان و مکلف باید نسبت به آنها یقین کند و آنها را از روی دلیل بپذیرد و چون این بخش از برنامه های اسلام اعتقادی است و نیاز به یقین دارد، پیروی از دیگران (تقلید) در آنها راه ندارد گرچه می توان از راهنمایی دیگران برای تحصیل یقین بهرمند گردید. دسته دوم، که برنامه های عملی است، مشتمل بر بایدها و نبایدها یی است که با انجام و ترک آنها(همراه با اعتقاد صحیح) اطاعت الهی تحقق می یابد؛ مانند خواندن نماز و پرداخت زکات و پرهیز از غیبت و سرقت.

دسته سوم، برنامه های در رابطه با پرورش روح و سلامت روان آدمی است که شیوه تقویت صفات پسندیده؛ مانند عدالت، سخاوت، شجاعت و عزت در نهاد انسانها و مبارزه با صفات ناپسند

ص: 2311

تقسیم احکام

در یک تقسیم کلی، تمام احکام دینی را به دو دسته تقسیم کرده اند: تکلیفی

وضعی

دسته اول، احکامی است که وظیفه انسان را نسبت به اعمال و رفتار وی مشخص می کند، مانند واجب بودن نماز و حرام بودن ظلم. دسته دوم، احکامی است که وضعیت اشیاء را در ارتباط با اعمال انسان مشخص می کند، مثل حلال بودن گوشت کبوتر، حرام بودن مال غصبی، طهارت برخی اشیاء و نجاست برخی دیگر.

تقسیم سوم برای احکام:

الف: حکم اولی حکمی که بر چیزی بنا به مصلحت ذاتی آن وضع شده، بدون در نظر گرفتن حالتهای اضطراری و استثنایی مکلفین؛ مانند وجوب نماز و روزه و حرمت دروغ و غیبت و شرب خمر.

ب: حکم ثانوی حکم است که بنا به ضرورت، با توجه به شرایط خاصی که مکلف گرفتار آن است، وضع شده؛ مانند خوف و اکراه، حرج و مشقت و تقیه؛ مثلاً ترک روزه در صورتی که برای بدن ضرر داشته و جواز دروغگویی در جایی که جان در خطر باشد.

منابع فقه (احکام)

مقدمات اجتهاد

علومی که به عنوان مقدمات اجتهاد باید فرا گرفت عبارتند از: 1 – علوم عربی مشتمل بر

صرف – علم به تغییر کلمات جهت به دست آمدن معانی مختلف نحو – علم به ترکیب کلمه و ساختار جمله

معانی، بیان، بدیع – علم زیبا سازی نوشتار و گفتار و شناخت آن زیبائیها

لغت – شناخت معانی کلمات

2 – منطق: علم درست اندیشیدن. 3 – اصول فقه: شناخت کیفیت استنباط احکام. 4 – رجال: آشنایی با شخصیتهای حدیث، (اسناد روایات).

5 – درایه: شناخت معانی و مفاهیم احادیث و فهمیدن درست از نادرست.

6 – علوم قرآن: تفسیر، شان نزول و… علاوه بر علومی که شمردیم، این موارد نیز لازم است:

7 – آشنایی به محاورات عرفی و زبان مردمی که مور خطاب قرآن و سنت بوده اند. 8 – آشنایی با گفته ها و نظریت پیشینیان، جهت عدم وقوع در خلاف شهرت و اجماع. 9 – بررسی فتاوا و اخبار اهل سنت، به خصوص در موارد تعارض اخبار.

10 – کوشش و تلاش در جهت استنباط احکام و تمرین در آن، به حدی که قوه و ملکه استنباط حاصل شود. با فرا گرفتن علومی که گفته شد و با وجود شرایط لازم، شخص مجتهد باید طبق آنچه استنباط کرده عمل نماید و چنانچه در استنباط خود اشتباه کرده باشد معذور است.

درس (3) اجتهاد و تقلید (1)

عدول از مجتهدی به مجتهد دیگر

عدول از غیر اعلم به اعلم، بنابر احتیاط، واجب است. عدول از مجتهدی به مجتهد دیگر که از نظر علمی با هم مساوی هستند، جایز نیست، در صورتی که به فتوای آن مجتهد عمل کرده باشد. عدول از اعلم به غیر اعلم، جایز نیست. عدول از مجتهدی که مدتی از او تقلید می کرده و اکنون معلوم شده است که اهلیت فتوی نداشته، واجب است. عدول از مجتهدی که یکی از شرایط مرجعیت را از دست داده؛ مثلاً دیوانه شده یا فراموشی به او دست داده، به مجتهد جامع الشرایط: واجب است.

عدول از مجتهدی که تاکنون از او تقلید می کرده و اکنون از دنیا رفته است به مجتهد زنده، جایز، بلکه احتیاط مستحب است. عدول از مجتهد زنده به مجتهد مرده: بنابر احتیاط واجب جایز نیست. هر چند قبلاً از او تقلید می کرده و پس از مرگ وی به مجتهد زنده رجوع کرده است(7).

درس (4) اجتهاد و تقلید (2)

فرق حکم و فتوا

ائمه معصوم (علیهم السلام) پس از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و به هنگام حضور ظاهری، دو وظیفه مهم امامت را بر عهده داشته اند که طبق روایات و دیگر منابع فقهی در زمان غیبت آنها برعهده فقهای جامع الشرایط نهاده شده است: 1 – بیان فتوا و ابلاغ احکام الهی به مردم. 2 – رهبری و مدیریت جامعه انسانی و اجرای احکام دینی.

اختلاف در بیان فتوا و وجود مراجع فتوایی متعدد، مشکل زیادی در جامعه پدید نمی آورد، همچنانکه در ادوار مختلف تاریخ تشیع، پس از غیبت حضرت ولی عصر (علیه السلام) این امر وجود داشته است، ولی تشتت و دوگانگی در احکام اجرایی و دستوارت حکومتی به خصوص اگر ارتباطات گسترده و آسان باشد، قطعاً سبب هرج و مرج و اختلاف و دو دستگی در جامعه خواهد شد، حال پرسش این است که فرق این دو چیست و قلمرو هر یک کدام است و در مورد تعارض فتوای مرجع تقلید با حکم حاکم (ولی فقیه) وظیفه مردم چیست؟

فتوا در اصطلاح فقها بیان حکم خداست به وسیله فقیه. و فقیه کسی است که نسبت به حکمی که از منابع فقهی استنباط کرده، اظهار نظر می کند. مثل این بیان که: – در رکعت سوم و چهارم نماز، تسبیحات را یک مرتبه خواندن کافی است.

– اگر روزه گرفتن برای بدن ضرر داشته باشد صحیح نیست.

– در صورتی که خریدار در معامله گول خورده باشد حق فسخ معامله را دارد و… حکم حاکم دستور به اجرای یک حکم شرعی و تعیین مصداق و یا موضوع و یا وقت و مکان اجرای حکم شرعی و نیز الزام بر انجام یا ترک کاری به خاطر مصلحت است؛ مانند: – دستور به این که: فلان روز اول ماه است. – حکم به دریافت زکات یا خمس، شرایطی ویژه (در زمان یا مکان و یا مورد خاص). – فروش اموال محتکر و قیمت گذاری آن، بدون اجازه از صاحبش.

– تعیین و تقسیم و مصرف انفال و اموال عمومی. – اقامه حدود و تعزیرات.

ص: 2319

پرسش

1 – اگر مقلد، پس از مدتی بفهمد مرجع تقلیدش جامع شرایط تقلید نیست، اعمال گذشته وی چه حکمی دارد؟

2 – تفاوت حکم و فتوا را با آوردن مثال توضیح دهید و وظیفه مکلفین در آن موارد چیست؟

3 – با مراجعه به رساله توضیح المسائل برای احتیاط واجب و مستحب دو مثال دیگر بیاورید.

4 – تفاوت عملی احتیاط واجب و مستحب چیست؟

چند مساله:

1 – اگر در معامله ای، فروشنده مقلد مجتهدی باشد و خریدار مقلد مجتهد دیگر، و آن دو مجتهد بر انجام معامله به گونه ای خاص فتوا داده باشند، این معامله مطابق فتوای هر کدام از مجتهدان انجام پذیرد نسبت به مقلد همان فرد، صحیح، و نسبت به دیگری باطل است(5).

2 – اگر شخصی از طرف دیگری وکالت یا وصایت در انجام عملی را داشته باشد؛ مثلاً در پرداخت خمس یا زکات یا کفاره یا اجرای عقد و مانند اینها، بر وی واجب است طبق فتوای مرجع تقلید کسی که به او وکالت یا وصایت داده عمل نماید. اما اگر از طرف او برای انجام کاری اجیر شده باشد؛ مثلاً برای انجام حج یا نماز، باید طبق فتوای مرجع تقلید خود عمل کند(6).

اشاره

.. ما یرید الله لیجعل علیکم من حرج ولکن یرید لیطهرکم ولیتم نعمته علیکم، لعلکم تشکرون.

خداوند نمی خواهد برای شما زحمتی ایجاد کند، بلکه می خواهد شما را پاک و نعمتش را بر شما تمام گرداند، باشد که سپاس گویید. (سوره مائه، آیه 6) همانگونه که در درس اول گذشت، مجموعه برنامه های عملی اسلام احکام نامیده می شود و از جمله آنها؛ واجبات است و نماز یکی از مهمترین و اساسی ترین واجبات عملی است. مسائل مربوط به نماز را می توان به سه دسته تقسیم کرد:

1 – مقدمات: نمازگزار باید قبل از نماز آنها را مراعات کند.

2 – مقارنات: مسائلی که مربوط به متن نماز است، از تکبیره الاحرام تا سلام. 3 – مبطلات: مسائلی که درباره چیزهایی است که نماز را باطل می کند.

مقدمات نماز

یکی از مقدمات نماز کسب طهارت است و طهارت لازم برای نماز، دوگونه است: طهارت باطنی، که نیاز به قصد قربت دارد و با انجام وضو، غسل یا تیمم به دست می آید 2

طهارت ظاهری، که نیاز به قصد قربت ندارد و این همان پاکی بدن و لباس از نجاسات است

وضو

نمازگزار باید قبل از نماز وضو بگیرد و خود را برای انجام این عبادت بزرگ آماده کند. و نیز در برخی از موارد باید غسل کند؛ یعنی تمام بدن را بشوید و هرگاه نتواند وضو بگیرد یا غسل کند، باید به جای آن، عمل دیگری به نام تیمم انجام دهد که در این درس و درسهای آینده با احکام هر یک آشنا خواهید شد.

کارهای وضو

مسح پا

1 – جای مسح: روی پا است. 2 – مقدار واجب مسح: طول؛ از سر انگشت تا بر آمدگی روی پا.

عرض؛ هر اندازه باشد کافی است هر چند به قدر یک انگشت باشد.

3 – احتیاط مستحب آن: همه روی پا. 4 – پای راست را باید قبل از پای چپ مسح کند، ول لازم نیست پای راست را با دست راست و پای چپ را با دست چپ مسح کند(8).

ص: 2323

پرسش

1 – تفاوت

طهارت باطنی و ظاهری چیست؟

2 – کسی که نمی داند پوست صورتش از زیر موهای صورت پیداست یا نه، آیا هنگام وضو باید آب را به پوست صورت برساند؟

3 – در چه صورتی مسح بر موهای قسمت جلوی سر کافی نیست.

4 – مقدار واجب و مستحب مسح سر و پاها چه اندازه است؟ 5 – اگر محل مسح، نجس باشد و تطهیر آن ممکن نباشد تکلیف چیست؟ 6 – چهار مساله از مسایلی که در مسح سر و پاها مشترک است بیان کنید.

پرسش

1 – تفاوت

وضوی ترتیبی و ارتماسی چیست؟

2 – شخصی، یک دست و یک پایش به طور کامل قطع شده، چگونه باید وضو بگیرد؟

3 – شرط مشترک آب و ظرف آب وضو کدام است؟

4 – فرق ترتیب و موالات در وضو چیست؟

5 – کسی که هر دو دستش به طور کامل قطع شده، چگونه باید وضو بگیرد؟

موالات

1 – موالات؛

یعنی پشت سر هم انجام دادن و فاصله نینداختن بین اعمال وضو. 2 – اگر بین کارهای وضو به قدری فاصله شود که وقتی می خواهد جایی را بشوید یا مسح کند رطوبت جاهایی که پیش از آن شسته یا مسح کرده، خشک شده باشد، وضو باطل است ولی اگر فقط رطوبت جایی که جلوتر از محلی است که می خواهد بشوید یا مسح کند خشک شده باشد، وضویش صحیح است(6). 3 – راه رفتن بین وضو اشکال ندارد، پس اگر بعد از شستن صورت و دستها، چند قدم راه برود (به قدری که موالات به هم نخورد) و بعد سر و پا را مسح کند، وضوی او صحیح است(7).

پرسش

1 – وضو

گرفتن از نهرها و شیرهای آب کنار خیابان (جلوی مغازه ها) چه حکمی دارد؟ 2 – وضو گرفتن از آب سرد کنی که مخصوص نوشیدن است چه حکمی دارد؟ 3 – چگونه موالات وضو بهم می خورد، با ذکر مثال بیان فرمایید.

4 – پرستاری، بیماری را که اصلاً قادر به انجام وضو نیست، کمک می دهد، نحوه کمک او را بیان کنید. 5 – آیا چربی بدن مانع وضوست؟

6 – اگر به قدری وقت تنگ است که اگر بخواهد وضو بگیرد یا تیمم کند، بخشی از نماز خارج وقت خوانده می شود. وظیفه اش نسبت به وضو یا تیمم چیست؟

چند مساله:

1 – پس از انجام وضو شک کند، چیزی که مانع رسیدن آب می باشد و بر اعضای وضو بوده یا نه – به شک اعتنا نمی شود و وضو صحیح است(5). 2 – اگر می داند چیزی بر اعضای وضو چسبیده ولی شک دارد که از رسیدن آب جلوگیری می کند یا نه – باید آن را بر طرف کند یا آب را زیر آن برساند(6).

3 – اگر پیش از وضو بداند که در بعضی از اعضای وضو مانعی از رسیدن آب هست، بعد از وضو شک کند آب را به آنجا رسانده یا نه. می داند موقع وضو ملتفت آن مانع بوده – وضو صحیح است.

نمی داند موقع وضو ملتفت آن مانع بوده یا نه – وضو صحیح است.

می داند موقع وضو ملتفت آن نبوده – باید دوباره وضو بگیرد(7).

4 – اگر بر اعضای وضو مانعی باشد که گاهی آب به خودی خود زیر آن می رسد و گاهی نمی رسد و بعد از وضو شک کند آب زیر آن رسیده یا نه – حکم مساله قبل را دارد(8). 5 – اگر بعد از وضو چیزی که مانع رسیدن آب می باشد در اعضای وضو ببیند و نداند موقع وضو بوده یا بعد پیدا شده، وضو او صحیح است، ولی اگر بداند که در وقت وضو گرفتن ملتفت آن مانع نبوده – احتیاط واجب آن است که دوباره وضو بگیرد(9).

6 – کسی که در کارهای وضو و شرایط آن، مثل پاک بودن آب و وجود داشتن مانعی بر اعضا، خیلی شک می کند – باید به شک خود اعتنا نکند(10).

برای این کارها وضو گرفتن مستحب است:

برای نماز میت.

رفتن به مسجد و حرم امامان

خواندن قرآن. همراه داشتن قرآن. خوابیدن. رساندن جایی از بدن به جلد یا حاشیه قرآن. زیارت اهل قبور(7).

مکروهات وضو

1 – کمک

گرفتن از دیگران در مقدمات قریبه وضو؛ مثل ریختن آب در دست وضو گیرنده.

2 – وضو گرفتن در محل استنجاء، مثلاً در توالت. 3 – وضو گرفتن از ظرفی که طلا کوب یا نقره کوب است یا نقش صورت بر آن می باشد. 4 – وضو گرفتن با این آبها: آبی که در آفتاب گرم شده. آبی که در انجام غسل واجب بکار رفته. آب متعفن. آب چاهی که حیوانی در آن افتاده قبل از کشیدن آب آن به مقداری که معین شده. آبی که در آن مار یا عقرب یا قورباغه مرده باشد.

آب نیم خورده زن حائض. آب نیم خورده موش، اس، قاطر، الاغ و حیوان نجاستخوار و مرداخوار، بلکه هر حیوان حرام گوشتی(3).

استفتاء

س – از آنجا که در حال حاضر بیشتر روزنامه ها و مجلات کشور، مشتمل بر آیات قرآن است معمولاً افراد پس از مطالعه آنها را به جاهای هتک آمیز می اندازند، لذا تقاضا می کنیم دستور فرمایید که این نشریات از چاپ آیات قرآن و کلماتی که احترام آنها لازم است خودداری کنند و اگر بهتر است در هنگام ضرورت سعی کنند آیات قرآن را نقل به معنا کنند نه اینکه عیناً چاپ نمایند.

ج – چاپ و نشر ممنوع نیست، ولی از انداختن در جاهایی که موجب هتک می شود باید خودداری کنند(8).

دو مساله:

1 – اگر جنب از یک در مسجد وارد شود و از در دیگر خارج شود (عبور بدون توقف) مانع ندارد، بجز مسجد الحرام و مسجد النبی که عبور هم جایز نیست(10). 2 – مکانی را که در خانه برای نماز خواندن قرار می دهند و همچنین نماز خانه موسسات و ادارات حکم مسجد ندارد(11).

پرسش

1 – وجه

افتراق و اشتراک غسل ترتیبی و ارتماسی چیست؟

2 – اگر پس از خواب چیزی بر لباس خود ببیند و نداند جنب شده یا نه، تکلیف چیست؟

3 – در رابطه به قرآن چه کارهایی بر جنب حرام است؟ 4 – رفتن جنب به حرم امامزادگان چه حکمی دارد؟

5 – در غسل، آیا می توانیم سر و گردن را بشوییم و سپس تمام بدن را به نیت غسل زیر آب ببریم.

غسلهای مستحب

غسلهای مستحب بسیار است، در اینجا به برخی از آنها اشاره می شود و گفته شد که غسلهای مستحب به سه دسته زمانی، مکانی و فعلی تقسیم می شود:

درس (13) و (14) غسلهای اختصاصی بانوان

استفتاء

س – خوردن قرص در ایام حج یا بعضی مواقع که زنها میل دارند عادت ماهیانه نداشته باشند اشکال دارد یا نه؟ ج – در صورت مضر نبودن اشکال ندارد(5). صفحه 85 نیاز به اسکن دارد.

وظیفه مستحاضه کثیره

اگر خونریزی به قدری است که به پنبه بهداشتی نفوذ کرده و از طرف دیگر آن ظاهر شده و لباس یا پارچه روی پنبه را آلوده کرده، استحاضه کثیره است زن باید برای هر نماز علاوه بر وظایفی که برای قلیله گفته شد، دستمال را عوض کند یا آب بکشد و غسلی هم انجام دهد ولی اگر نماز ظهر و عصر را با هم بخواند و فاصله نیندازد، یک غسل برای هر دو کافی است و همچنین برای نماز مغرب و عشا(2).

اشاره

و ان کنتم مرضی او علی سفر اوجاء احد منکم من الغائط او لامستم النساء فلم تجدوا ماء فتیمموا صعیدا طیبا فامسحوا بوجوهکم و ایدیکم منه… اگر بیمار یا در سفر باشید، یا یکی از شما از قضای حاجت آمد، یا با زنان نزدیکی کرده اید و آبی نیافتید، پس با خاک پاک تیمم کنید و از آن به صورت و دستهایتان بکشید… (سوره مائده، آیه 6)

در این موارد باید به جای وضو و غسل تیمم کرد:

1 – آب نباشد و یا دسترسی به آن نداشته باشد. 2 – آب برای انسان ضرر داشته باشد (مثلاً؛ به سبب استفاده از آب، مرضی در او پیدا می شود). 3 – اگر آب را به مصرف وضو یا غسل برساند، بیم آن می رود که خود یا همسر یا فرزندان یا رفیق و یا کسانی که به انسان مربوطند، از تشنگی بمیرند یا مریض شوند یا به قدری تشنه شوند که تحمل آن مشقت دارد و همچنین کسی که حفظ جان او واجب است طوری تشنه باشد که اگر آب را به او ندهند تلف می شود. 4 – بدن یا لباس او نجس است و آب بیش از تطهیر آن ندارد، و لباس دیگری هم ندارد. 5 – وقت برای وضو گرفتن یا غسل کردن بطوری که اگر وضو بگیرد یا غسل کند، تمام نماز یا مقداری از آن بعد از وقت خوانده می شود(1).

مقدار جستجو برای پیدا کردن آب:

الف: در آبادی: تا وقتی که از پیدا شدن آب ناامید شود. با) در بیابان: زمین آن پست و بلند است یا به واسطه درخت و مانند آن عبور در آن مشکل است، باید از هر طرف به اندازه پرتاب یک تیر کمان که تقریباً دویست گام است به دنبال آب برود. زمین آن پست نیست و عبور مشکل نمی باشد، باید در هر طرف به اندازه پرتاب دو تیر به دنبال آب برود(2).

چند مساله:

1 – در هر طرفی که یقین دارد آب نیست، در آن طرف جستجو لازم نیست(3). 2 – برای تیمم لازم نیست یقین کند که آب برای او ضرر دارد، بلکه اگر احتمال ضرر بدهد، و احتمال او در نظر مردم بجا باشد، و از آن احتمال ترس برای او پیدا شود، باید تیمم کند(4). 3 – کسی که مبتلا به درد چشم است و آب برای او ضرر داد، باید تیمم کند(5). 4 – اگر تیمم کند و پیش از نماز بفهمد آب برایش ضرر ندارد، تیمم او باطل است، اگر بعد از نماز بفهمد نمازش صحیح است(6). 5 – کسی که می داند آب برایش ضرر ندارد، چنانچه غسل کند یا وضو بگیرد و بعد بفهمد آب برای او ضرر داشته، وضو و غسل او صحیح است(7). 6 – اگر عمداً نماز را به قدری تاخیر بیندازد که وقت وضو یا غسل نداشته باشد، معصیت کرده ولی نماز او با تیمم صحیح است، گرچه احتیاط مستحب است قضای آن نماز را بخواند(8). 7 – کسی که شک دارد که اگر وضو بگیرد، یا غسل کند وقت باری نماز او می ماند یا نه، باید تیمم کند(9). 8 – اگر انسان به قدری وقت دارد که می تواند وضو بگیرد یا غسل کند و نماز را بدون کارهای مستحبی آن؛ مثل اقامه و قنوت بخواند، باید غسل کند با وضو بگیرد و نماز را بدون کارهای مستحبی آن بجا آورد، بلکه اگر به اندازه سوره هم وقت ندارد باید غسل کند یا وضو بگیرد و نماز را بدون سوره بخواند(10).

ص: 2338

اعمال تیمم

زدن کف دو دست با هم بر چیزی که تیمم بر آن صحیح است. کشیدن کف هر دو دست بر تمام پیشانی و دو طرف آن، از جایی که موی سر می روید تا ابروها و بالای بینی و بنابر احتیاط واجب باید دستها روی ابروها هم کشیده شود. کشیدن کف دست چپ بر تمام پشت دست راست. کشیدن کف دست راست بر تمام پشت دست چپ. تمام کارهای تیمم باید با قصد تیمم و برای اطاعت از دستور الهی انجام شود و همچنین باید معلوم کند که تیمم به جای وضو است یا غسل(2).

احکام کلی

1 – تمام

کارهایی که با وضو صحیح است، با تیمم بدل از وضو هم صحیح است(11).

2 – تمام کارهایی که باید با طهارت از حدث اکبر انجام شود، با تیمم بدل از غسل نیز صحیح است (تا زمانی که تیمم و عذر او باقی است)(12).

3 – تمام مبطلات وضو، تیمم بدل از وضو را باطل می کند و تمام موجبات غسل تیمم بدل از غسل را باطل می کند(13).

اشاره

از جمله مسائلی که دین اسلام به آن اهمیت فوق العاده ای داده و مقررات ویژه ای برای آن دارد، مساله طهارت و پاکیزگی بدن و محیط زندگی است. تا آنجا که یکی از شرایط قبولی برخی عبادات از جمله نماز و طواف پاکی بدن و لباس است، و بخش عمده ای از احکام شرعی نیز به این امر اختصاص یافته است. در درس 6 گفته شد، افزون بر طهارت روح و باطن که با انجام وضو، غسل یا تیمم حاصل می شود، بدن و لباس نمازگزار باید از نجاسات (آلودگیها) پاک باشد.

لباس نماز گزار، علاوه بر طهارت، شرایط دیگری نیز دارد که در بحث لباس نمازگزار خواهد آمد. طهارت غیر از نظافت و نجاست غیر از کثافت است. ممکن است چیزی تمیز باشد ولی از نظر احکام اسلام پاک نباشد، خواسته اسلام، هم طهارت است و هم نظافت؛ یعنی انسان باید به فکر پاکی و تمیزی خود و محیط و زندگی اش باشد و اکنون سخن درباره طهارت است: برای پاکی از نجاسات، شناخت آنها و راه پاک کردن اشیاء نجس نیز لازم است(1). صفحه 97 نیاز به اسکن دارد. 1 – ادرار و مدفوع انسان و تمامی حیوانهای حرام گوشت که خون جهنده دارند نجس است مثل گربه و روباه. 2 – ادرار و مدفوع حیوانهای حلال گوشت، مانند گاو و گوسفند و حیوانهایی که خون جهنده ندارند، مانند: مار و ماهی پاک است(2). 3 – بول و غایط حیوانهایی که گوشت آنها مکروه است پاک می باشد؛ مانند اسب و الاغ(3). 4 – فضله پرندگان حرام گوشت؛ مانند کلاغ نجس است(4).

احکام مردار

1 – انسان

مرده هر چند تازه مرده و بدنش سر نشده باشد (بجز اجزاء بی روح او؛ مانند ناخن و مو و دندان) تمام بدنش نجس است، مگر آن که(5): الف: شهید معرکه باشد. ب: او را غسل داده باشند (سه غسلش تمام شده باشد).

2 – کسانی که در بمب گذاریها یا مترو دشمنان به شهادت می رسند یا افرادی که در جبهه نبرد مجروح می شوند و بیرون معرکه جان می دهند، مشمول این حکم نیستند(6). 3 – معرکه، محدوده تیررس دشمن است تا آنجایی که درگیری بین نیروهای دو طرف جریان دارد و اختصاص به خط مقدم یا وقت حمله ندارد(7). صفحه 98 نیاز به اسکن دارد. 5 – اجزایی که در حال حیات (قبل از مردن) از بدن انسان یا حیوانی که خون جهنده دارد جدا می شود. در حکم طهارت و نجاست با اجزای مردار تفاوتی ندارد؛ یعنی اگر جزء بی روح باشد پاک است و اگر روح دار باشد نجس است(8).

6 – اگر جزئی از بدن انسان زنده قطع شود ولی به وسیله پوست به بدن متصل باشد، هر چند آن پوست بسیار نازک باشد، تا وقتی که کاملاً جدا نشده، آن عضو پاک است و حکم مردار را ندارد(9).

در موارد زیر حکم به طهارت می شود:

ص: 2341

فرآورده های لبنیاتی

فرآورده های لبنیاتی که از حیوان حلال گوشت زنده گرفته می شود؛ مانند شیر، ماست، پنیر، کشک، کره و خامه که از گاو و گوسفند می باشد، همگی پاک و خوردن آن حلال است، هر چند شخص کافر آن را تهیه کرده باشد و یا در بازار غیر مسلمان به فروش برسد و یا از کشورهای غیر اسلامی وارد کرده باشند، مگر آن که انسان یقین کند که با بدن کافر تماس پیدا کرده و نجس شده است و شک و احتمال کافی نیست و نیازی به تحقیق و جستجو ندارد(11).

درس (17) نجاسات

کافر

این افراد کافر و نجس هستند:

منکر خدا (کسی که وجود خداوند را انکار کند). منکر توحید (کسی که برای خدا شریک قرار دهد). منکر پیامبری حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)، (کسی که نبوت پیامبر اکرم را انکار کند). منکر ضروری دین؛ (7) در صورتی که بداند آن چیز ضروری دین است و انکار آن به انکار رسالت یا تکذیب پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) یا نقص دین برگردد. کسی که به ائمه اطهار دشنام دهد یا با آنها دشمنی ورزد، هر چند با یکی از آنها(8).

درس (18) مطهرات (1)

آب

آب، بسیاری از چیزهای نجس را پاک می کند و اقسام مختلفی دارد که شناخت آنها ما را برای یاد گرفتن بهتر مسائل مربوط به آن کمک می کند. صفحه 109 نیاز به اسکن دارد. آب مضاف: آبی است که از چیزی گرفته باشند؛ مانند آب سیب و هنداونه یا با چیزی مخلوط کرده باشند، به قدری که دیگر به آن آب نگویند؛ مانند شربت(2).

آب مطلق: آبی است که مضاف نباشد.

احکام آب کر، جاری و چاه

1 – تمام

اقسام آبهای مطلق – بجز آب قلیل – تا زمانی که بو یا رنگ یا مزه نجاست نگرفته باشد پاک است و هر گاه بر اثر برخورد با نجاست، بو یا رنگ یا مزه نجاست بگیرد نجس می شود، بنابراین، آب جاری، چاه، کر و حتی باران در این حکم مشترکند(5).

2 – آب لوله های ساختمانها، که متصل به منبع کر می باشد، در حکم آب کر است(6).

درس (19) مطهرات (2)

تطهیر زمین نجس

صفحه 116 نیاز به اسکن دارد.

هنگام تطهیر زمین، اگر آبها جاری شده و به داخل چاه می رود یا از آن محل بیرون می رود، تمام جاهایی که آب جاری شده، پاک می شود(5).

پرسش

1 – فرشی که به بول دختر بچه شیر خواری نجس شده، با آب قلیل یا کر چگونه باید تطهیر کرد؟ 2 – اگر در ظرفی که مقداری برنج در آن خیسانده اند فضله موشی یافت شود، تکلیف چیست؟

3 – در تطهیر اشیاء نجس با آب، چه چیزی را بیش از همه اشیاء باید شستشو داد؟

4 – شرایط مطهر بودن آب را بر شمارید. 5 – اگر گربه ای یا گوسفندی داخل چاهی بیفتد و بمیرد، آب چاه چه وقت پاک می شود؟

شرایط مطهر بودن آفتاب

چیز نجس تر باشد: به قدری که اگر چیزی به آن برسد تر شود. با تابش آفتاب خشک شود، اگر مرطوب بماند پاک نشده است.

چیزی مانند ابر یا پرده، مانع تابش آفتاب نباشد، مگر آن که رقیق و نازک باشد و از تابش آفتاب جلوگیری نکند. آفتاب به تنهایی آن را خشک کند؛ مثلاً با کمک باد خشک نشود.

هنگام تابش آفتاب عین نجاست (3) در آن نباشد، پس اگر عین نجاست هست، پیش از تابش آفتاب بر طرف شود. قسمت بیرون و درون دیوار یا زمین را یکباره خشک کند، پس اگر روی آن امروز خشک شود و درون آن فردا، تنها روی آن پاک می شود.

پرسش

1 – اگر کف کفش بر اثر راه رفتن بر زمین مرطوب نجس شود، با راه رفتن پاک می شود یا نه؟ 2 – آیا آفتاب، دری را که از چوب ساخته اند و گندمی که از کاه جدا کرده اند، پاک می کند، یا نه؟

3 – برای استحاله دو مثال دیگر بیاورید. 4 – برای انتقال دو مثال دیگر بیاورید. 5 – کسی که معلوم نیست مسلمان است یا نه، چه حکمی دارد؟

استبراء حیوان نجاستخوار

1 – بول و غایط حیوانی که به خوردن نجاست انسان عادت کرده، نجس است (هر چند حلال گوشت باشد).

2 – اگر بخواهند بول و غایط، چنین حیوانی پاک شود باید آن را استبراء کنند، یعنی مدتی آن را از نجاست بازداشته و غذای پاک به آن بدهند.

3 – برای استبراء حیوانات بنابر احتیاط واجب باید مدتهای زیر مراعات شود. شتر 40 روز

گاو 20 روز

گوسفند 10 روز

مرغابی 5 روز

مرغ خانگی 3 روز(3).

مکانهایی که تخلی در آنها مکروه است:

1 – در جاده، خیابان، کوچه، درب خانه. 2 – زیر درختی که میوه می دهد. 3 – بر زمین سخت. 4 – در لانه جانوران. 5 – در آب(3). احتیاط واجب آن است که بچه را به هنگام تخلی رو به قبله یا پشت به آن ننشانند، ولی اگر خود بچه بنشیند، جلوگیری از او واجب نیست(4).

وقت نماز صبح

از اذان صبح (طلوع فجر دوم) تا طلوع آفتاب، وقت مخصوص نماز صبح است و چون نماز دیگری در این وقت واجب نیست، وقت مشترکی ندارد(1).

ظهر

اگر چوب یا چیزی مانند آن را عمود بر زمین قرار دهیم، وقتی که سایه آن به کمترین مقدار رسید و رو به افزایش گذاشت ظهر شرعی و ابتدای وقت نماز ظهر است(3).

پرسش

1 – تفاوت

وقت مخصوص با وقت فضیلت چیست؟

2 – وقت مخصوص و فضیلت نماز عشاء چه زمانی است؟

3 – محاسبه فرمایید، امشب، پایان وقت نماز عشاء چه ساعتی است؟ 4 – در چه صورتی نماز عصر را باید قبل از نماز ظهر خواند؟ 5 – در چه مواردی اگر نماز عشا قبل از نماز مغرب خوانده شود صحیح است؟ 6 – اگر انسان در بین نماز متوجه شود، اکنون وقت نماز داخل شد، نمازش چه حکمی دارد؟

وظیفه کسی که جهت قبله را نمی داند

اگر انسان در موقعیتی قرار گرفته است که پس از تلاش برای پیدا کردن قبله، نتوانسته جهت آن را تشخیص دهد، به هر طرف که گمان دارد جهت قبله است نمازش را بخواند و اگر گمان هم پیدا نشد و به طور کلی قبله بر او نامعلوم باشد، چنانچه وقت دارد باید به چهار طرف نماز بخواند و اگر بدین مقدار وقت ندارد به سه طرف و با کمبود وقت به دو طرف و در کمتر از آن به طرف نماز بخواند. در صورتی که نماز گزار بعد از نماز متوجه شد رو به قبله نبوده، اگر:

انحراف از قبله به قدری نبوده که به سمت راست یا چپ قبله نماز خوانده باشد، نمازش صحیح است. و در صورتی که به سمت راست یا چپ قبله بوده: – اگر در وقت نماز متوجه شود، باید نماز را اعاده کند.

– اگر پس از وقت متوجه شود، نماز خوانده شده صحیح است ولی احتیاط مستحب است که قضای آن را بجا آورد(2).

استفتاء

س – اگر خانمی با لباس محفوظ؛ مثل مانتوی گشاد و شلوار و روسری یا مقنعه بزرگ نماز بخواند درست است یا خیر؟ ج – اشکال ندارد(12).

حکم کلی

طهارت بدن و لباس در تمام نمازها شرط است، بجز نماز میت(7).

این کارها درباره مسجد مستحب است:

زودتر از همه به مسجد رفتن و دیرتر از همه از مسجد بیرون آمدن. چراغ مسجد را روشن کردن. تمیز کردن مسجد. هنگام وارد شدن، ابتدا پای راست را داخل مسجد گذاشتن.

هنگام بیرون آمدن از مسجد اول پای چپ را بیرون گذاشتن.

خواندن دو رکعت نماز مستحبی تحیت و احترام مسجد.

خوشبو کردن خود و پوشیدن بهترین لباسها برای رفتن به مسجد(5).

پرسش

1 – اگر صاحب خانه بدون اجازه مستاجر در خانه خود نماز بخواند، نمازش چه حکمی دارد، چرا؟ 2 – نماز خواندن در خانه کسی که از دنیا رفته در چه مواردی باطل است؟ 3 – اگر انسان بداند، قبل از گذشتن وقت نماز، هواپیما فرود می آید، نماز خواندن داخل هواپیما چه حکمی دارد؟

4 – اگر در نماز جماعت زنان و مردان در یک صف – بدون پرده و مانع – بایستند، نمازشان چه حکمی دارد؟

5 – کیفیت معاشرت با کسی که در مسجد حاضر نمی شود چگونه است؟ 6 – آیا می دانید چرا نماز خواندن در مسجد بازار ثوابش از سایر مساجد کمتر است؟

فرق بین رکن و غیر رکن:

ارکان نماز، اجزاء اساسی آن به شمار می آید و چنانچه یکی از آنها بجا آورده نشود و یا اضافه شود، هر چند بر اثر فراموشی هم باشد، نماز باطل است. واجبات دیگر، گرچه انجام آنها لازم است ولی چنانچه از روی فراموشی کم یا زیاد شود نماز باطل نیست(1). احکام واجبات نماز

واجبات تکبیره الاحرام:

1 – به عربی صحیح گفته شود. 2 – هنگام گفتن الله اکبر بدن آرام باشد. 3 – تکبیره الاحرام را بطوری بگوید که اگر مانعی در کار نباشد خودش بشنود؛ یعنی بسیار آهسته نگوید. 4 – بنابر احتیاط واجب آن را به چیزی که پیش از آن می خواند وصل نکند(2). مستحب است موقع گفتن تکبیره الاحرام تکبیرهای بین نماز دستها را تا مقابل گوشها بالا ببرد(3).

قرائت

1 – در رکعت اول و دوم نمازهای واجب یومیه، انسان باید اول حمد و بعد از آن یک سوره تمام بخواند(13). 2 – در رکعت سوم و چهارم نماز، باید سوره حمد، یا سه مرتبه تسبیحات اربعه خوانده شود و اگر یک مرتبه هم بخواند کافی است(14). 3 – اگر نماز گزار در رکعت سوم و چهارم حمد بخواند، بنابر احتیاط واجب باید بسم الله الرحمن الرحیم آن را نیز آهسته بگوید(15).

جابجایی حمد و تسبیحات

1 – در دو رکعت اول، به خیال این که در دو رکعت آخر است تسبیحات بگوید:

الف: اگر پیش از رکوع بفهمد، باید حمد و سوره را بخواند و نماز صحیح است. ب: اگر در رکوع یا پس از آن بفهمد، نماز را ادامه می دهد و صحیح است. 2 – در دو رکعت آخر:

به خیال اینکه رکعت اول است حمد بخواند، نمازش صحیح است.

می خواست حمد بخواند، تسبیحات به زبانش آمد، یا می خواست تسبیحات بخواند، حمد به

ص: 2367

پرسش

1 – قیامهای

واجب نماز کدام است؟

2 – اگر نمازگزار در حال قرائت کمی حرکت کند تکلیف چیست؟ 3 – دخترها در چه صورتی می توانند حمد و سوره نماز را بلند بخوانند؟ 4 – در چه مواردی نمازگزار می تواند سوره ای که شروع کرده رها کند و سوره دیگری بخواند؟

5 – اگر نمازگزار در رکعت چهارم حمد بخواند، تکلیف چیست؟

آرامش بدن در رکوع

1 – در رکوع باید به مقدار ذکر واجب، بدن آرام باشد(2). 2 – اگر پیش از آن که به مقدار رکوع خم شود و بدن آرام گیرد. عمداً ذکر رکوع را بگوید، نماز باطل است(3). 3 – اگر پیش از تمام شدن ذکر واجب، عمداً سر از رکوع بردارد نمازش باطل است(4).

ذکر:

در سجده هر ذکری بگوید کافی است ولی احتیاط واجب آن است که مقدار ذکر از سه مرتبه سبحان الله یا یک مرتبه سبحان ربی الاعلی و بحمده کمتر نباشد(2).

استفتاء

س – نماز خواندن بر مهر شکسته صحیح می باشد یا نه؟

ج – اشکال ندارد(3).

سجده واجب قرآن

1 – در چهار سوره قرآن، آیه سجده وجود دار که اگر انسان آن آیه را بخواند یا وقتی که دیگری آن را می خواند به آن گوش دهد، بعد از تمام شدن آن آیه باید فوراً سجده کند(2).

2 – سوره هایی که آیه سجده دارد. 1 – سوره شماره 32 سجده، آیه 15. 2 – سوره شماره 41 فصلت، آیه 37. 3 – سوره شماره 53 نجم، آیه آخر

4 – سوره شماره 96 علق، آخرین آیه (3) 3 – چنانچه سجده را فراموش کند، هر وقت یادش آمد باید سجده کند(4).

4 – اگر آیه سجده را از ضبط صوت بشنود، لازم نیست سجده کند(5).

5 – اگر آیه سجده را از بلندگو یا رادیو یا تلویزیون بشنود، چنانچه صدای انسان را می رساند و از نوار استفاده نمی شود، یعنی همان وقت که صدا پخش می شود، شخصی در حال خواندن آن آیه است و این وسیله، صدای او را می رساند واجب است سجده کند(6). 6 – هنگام سجده برای این آیه ها، باید پیشانی را بر چیزی که سجده بر آن صحیح است بگذارد ولی مراعات سایر شرایط سجده لازم نیست(7). 7 – گفتن ذکر در این سجده واجب نیست، اما مستحب می باشد(8).

موالات

1 – موالا،یعنی پشت سر هم بودن اجزای نماز و فاصله نینداختن بین آنها. 2 – اگر بقدری بین اجزای نماز فاصله بیندازد که نگویند نماز می خواند، نمازش باطل است(6). 3 – طول دادن رکوع و سجود و خواندن سوره های بزرگ، موالات را به هم نمی زند(7).

درس (29) مبطلات نماز

خندیدن و گریستن

1 – اگر

نمازگزار عمداً با صدا بخندد، نمازش باطل است. 2 – لبخند زدن نماز را باطل نمی کند. 3 – اگر نماز گزار برای کار دنیا عمداً با صدا گریه کند نمازش باطل است.

4 – گریه بدون صدا و گریه از ترس خدا یا برای آخرت – هر چند با صدا باشد – نماز را باطل نمی کند(3).

چیزهایی که در نماز مکروه است:

1 – بر هم گذاشتن چشمها. 2 – بازی کردن با انگشتان و دستها. 3 – سکوت کردن هنگام خواندن حمد یا سوره یا ذکر، برای شنیدن حرف کسی.

4 – هر کاری که خضوع و خشوع را از بین ببرد. 5 – برگرداندن صورت به طرف راست یا چپ به مقدار کم (چون زیاد آن نماز را باطل می کند)(2).

(4) شکهایی که نماز را باطل نمی کند:

اگر در نماز چهار رکعتی یکی از این شکها برای نماز گزار پیش آمد باید طبق وظیفه ای که گفته می شود عمل کند و نمازش صحیح است. صفحه 182 نیاز به اسکن دارد. بجز مواردی که در جدول آمده، موارد دیگری نیز هست که کمتر اتفاق می افتد و حکم آنها از آنچه بیان شده و قواعدی که خواهد آمد روشن می شود.

(5) شکهایی که نباید به آنها اعتنا کرد

شک بعد از محل (توضیح آن در شک در اجزاء گذشت. شک پس از سلام. شک بعد از وقت نماز. شک کثیر الشک. شک امام و ماموم در نماز جماعت. شک در نماز مستحبی(1). توضیح

شک بعد از اسلام

1 – اگر پس از سلام نماز شک کند که نمازش صحیح بوده یا به؛ مثلاً شک کند در رکعت دوم یک سجده به جا آورده یا دو سجده، یا پس از سلام نماز چهار رکعتی شک کند چهار رکعت خوانده یا پنج رکعت، به شک خود اعتنا نمی کند و لازم نیست نماز را دوباره بخواند(2).

2 – اگر پس از سلام شک کند و دو طرف شک باطل باشد؛ مثل آن که شک کند نماز چهار رکعتی که سه رکعت خوانده یا پنج رکعت، نمازش باطل است(3).

شک بعد از وقت

3 – اگر بعد از گذشتن وقت نماز شک کند که نماز خوانده یا نه؛ مثلاً در شب شک کند نماز ظهر و عصر را خوانده یا نه، به شک خود اعتنا نمی کند. 4 – اگر بعد از گذشتن وقت شک کند نمازی که خوانده صحیح بوده یا نه، به شک خود اعتنا نمی کند(4).

شک کثیر الشک

کثیر الشک کسی است که در یک نماز، سه مرتبه شک کند، یا در سه نماز پشت سر هم، مثلاً نماز صبح، ظهر و عصر شک کند(5).

وظیفه کثیر الشک

1 – شک در رکعات نماز

1 – طرف بیشتر شک، نماز را باطل نمی کند؛ مثلاً در نماز چهار رکعتی شک بین سه و چهار برایش پیش می آید؛ بنا را بر بیشتر می گذارد. 2 – طرف بیشتر شک، نماز را باطل می کند؛ بنا را بر کمتر می گذارد؛ مثلاً در شک بین چهار و پنج، بنا را بر چهار می گذارد. 2 – شک در اجزای نماز

1 – انجام آن نماز را باطل نمی کند: باید بنا بگذارد که آن را بجا آورده؛ مثلاً شک کند یک سجده بجا آورده یا دو سجده: بنا می گذارد بر انجام دو سجده.

2 – انجام آن نماز را باطل می کند: باید بنا بگذارد که آن را انجام نداده؛ مثلاً شک کند یک رکوع به جا آورده یا دو تا: بنا می گذارد بر انجام یک سجده(6).

ص: 2378

شک در نماز مستحبی

(2)

وظیفه نمازگزار 1 – در رکعات نماز مستحبی شک کند: مانند وظیفه ای که برای کثیر الشک گفته شد عمل می کند. 2 – در اجزاء نافله شک کند، خواه رکن باشد یا غیر رکن:

محل آن نگذشته: باید آن را بجا آورد. محل آن گذشته: به شک اعتنا نمی کند. شک در اصل نماز(3)

سجده سهو

1 – در

مواردی که سجده واجب می شود، باید بعد از سلام نماز، به سجده رود و بگوید: بسم الله و بالله اللهم صل علی محمد و آل محمد و بهتر است بگوید: بسم الله و بالله السلام علیک ایها النبی و رحمه الله و برکاته و بعد بنشیند و دوباره به سجده رود و یکی از ذکرهای بالا را بگوید سپس بنشیند و تشهد و سلام را بجا آورد(4).

2 – سجده سهو تکبیره الاحرام ندارد. 3 – موارد سجده سهو: واجب: 1 – در بین نماز سهواً حرف بزند. 2 – یک سجده را فراموش کند، پس از وارد شدن به رکوع رکعت بعد، یادش بیاید. 3 – در نماز چهار رکعتی، شک بین 4 و 5 در حالت نشسته یا 5 و 6 در حالت ایستاده پیش آید (به تفصیلی که گذشت).

درس (33) نماز مسافر

شرط سوم

1 – کسی که به مسافرت می رود، وقتی که به حد ترخص رسید باید نماز را شکسته بخواند؛ یعنی حداقل به مقداری دور شود که دیوارهای آنجا را نبیند و اذان آنجا را هم نشنود و چنانچه کمتر از این مقدار دور شود باید تمام بخواند(3). 2 – هرگاه شهر یا روستا در بلندی باشد که از دور دیده شود، یا به قدری گود باشد که اگر انسان کمی دور شود دیوار آن را نبیدند، کسی که از آن شهر یا روستا مسافرت می کند، وقتی به اندازه ای دور شود که اگر آن شهر و زمین هموار بود، دیوارش از آنجا دیده نمی شد، باید نماز را شکسته بخواند و نیز اگر پستی و بلندی خانه ها بیشتر از معمول باشد، باید ملاحظه معمول را بنماید(4). 3 – اگر از محلی مسافرت می کند که خانه و دیوار ندارد، وقتی به جایی برسد که اگر آن محل دیوار داشت، از آنجا دیده نمی شود، و اذان آنجا را نیز نمی شنود، باید نماز را شکسته بخواند(5). 4 – کسی که به سفر می رود، اگر به جایی برسد که اذان را نشنود ولی دیوار شهر را ببیند، یا دیوارها را نبیند و صدای اذان را بشنود، چنانچه بخواهد در آنجا نماز بخواند، بنابر احتیاط واجب باید هم شکسته و هم تمام بخواند(6).

5 – مسافری که به وطنش بر می گردد، وقتی دیوار وطن خود را ببیند و صدای اذان آن را بشنود، باید نماز را تمام بخواند، ولی اگر به جایی می رود که می خواهد ده روز در آنجا بماند، بنابر احتیاط واجب، باید نماز را تاخیر بیندازد تا به منزل برسد، یا نماز را هم تمام و هم شکسته بخواند(7).

شرط هفتم

1 – صحرا

نشینانی که در بیابانها گردش می کنند و هر جا آب و خوراک برای خود و حیوانهایشان پیدا کنند می مانند و بعد از چندی به جای دیگر می روند، در این سفرها باید نماز را تمام بخوانند(3). 2 – اگر صحرانشین برای زیارت یا حج یا تجارت و مانند اینها مسافرت کند، باید نماز را شکسته بخواند(4).

در این مکانها نماز تمام است

1 – در وطن.

2 – در جایی که می داند ده روز می ماند، یا بنا دارد بماند.

3 – در جایی که سی روز با تردید مانده؛ یعنی معلوم نبوده است که می ماند یا می رود و تا سی روز به همین حالت مانده، و از آنجا به جای هم نرفته است، در این صورت باید بعد از سی روز نماز را تمام بخواند(1).

وطن کجاست؟

1 – وطن،

جایی است که انسان برای اقامت و زندگی خود اختیار کرده است؛ مثلاً یک شهر یا روستا، خواه در آنجا به دنیا آمده و وطن پدر و مادرش باشد یا خودش آن جا را برای زندگی اختیار کرده است(2). 2 – تا انسان قصد ماندن همیشگی در غیر وطن اصلی خودش را نداشته باشد، آنجا وطن او حساب نمی شود(3). 3 – اگر قصد دارد در محلی که وطن اصلی او نیست مدتی بماند و بعد به جای دیگری برود، آنجا وطن او حساب نمی شود؛ مانند دانشجویی که مدتی برای تحصیل در شهری می ماند(4). 4 – کسی که در دو محل زندگی می کند؛ مثلاً شش ماه در شهری و شش ماه در شهر دیگر می ماند، هر دو وطن اوست. و اگر بیشتر از دو محل را برای زندگی خود اختیار کرده باشد اشکال دارد و باید احتیاط مراعات شود(5). 5 – اگر انسان بدون قصد ماندن همیشگی در جایی آن قدر بماند که مردم او را اهل آنجا بدانند، آن جا برای او حکم وطن را دارد(6). 6 – اگر به جایی برود که پیشتر وطن او بوده ولی هم اکنون از آنجا صرف نظر کرده است، نباید نماز را تمام بخواند، اگر چه وطن دیگری هم برای خود اختیار نکرده باشد(7).

استفتاء

س – در مورد همسر و یا فرزندی که تکلیف شده و در منزل تابع شوهر و یا پدر خود می باشند، آیا در مساله ترک وطن تابع پدر و یا شوهر خود هستند و اگر پدر و یا شوهر ترک وطن نمود، آنها هم همان حکم را پیدا می کنند و یا باید مستقلاً تصمیم بگیرند؟

ج – زن و فرزندی که از حد تبعیت بالطبع بیرون آمده و صاحب اراده است، در اتخاذ وطن و اعراض از آن و قصد اقامه تابع نیست و میزان تصمیم خود او است(8).

قصد ده روز

1 – مسافری

که قصد کرده ده روز در محلی بماند، اگر بیش از ده روز در آنجا بماند، تا وقتی که مسافرت نکرده، باید نمازش را تمام بخواند و لازم نیست دوباره قصد ماندن ده روز کند(9). 2 – اگر مسافر از قصد ده روز برگردد: الف: قبل از خواندن نماز چهار رکعتی از قصد خود برگردد: باید نماز را شکسته بخواند. ب: بعد از خواندن یک نماز چهار رکعتی از قصد خود برگردد: تا وقتی که در آنجا هست باید نماز را تمام بخواند(10).

استفتاء

ص: 2384

غیر مسافری که نمازش را شکسته خوانده است:

کسی که باید نماز را تمام بخواند، اگر شکسته به جا آورد، در هر صورت نمازش باطل است(4).

نماز قضای پدر

1 – تا انسان زنده است اگر چه از خواندن نماز خود عاجز باشد، شخص دیگر نمی تواند نمازهای او را قضا کند(8). 2 – پس از مرگ پدر، نمازها و روزه هایی را که به جا نیاورده، بر پسر بزرگتر او واجب آیت آن نمازها و روزه ها را قضا کند، و احتیاط مستحب است نماز و روزه هایی را که از مادرش قضا شده، به جا آورد(9). 3 – حالتهای مختلف پسر نسبت به نماز قضای پدر: الف: می داند پدر نماز قضا داشته است و: تعداد آن را هم می داند: باید آنها را قضا کند.

تعداد آن را نمی داند: اگر مقدار کمتر را به جا آورد کافی است.

شک دارد که خودش به جا آورده است یا نه: احتیاط واجب باید قضا کند(10). ب: شک دارد که پدر، نماز قضا داشته است یا نه: چیزی بر او واجب نیست(11). 4 – اگر پسر بخواهد نماز پدر یا مادر را بخواند، باید به تکلیف خود عمل کند؛ مثلاً نماز قضای صبح و مغرب و عشاء را باید بلند بخواند(12).

5 – اگر پسر بزرگتر، پیش از آن که نماز و روزه پدر را قضا کند، از دنیا برود، بر پسر دوم چیزی واجب نیست(13).

اشاره

قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): صلاه الرجل فی جماعه خیر من صلاته فی بیته اربعین سنه. قیل: یا رسول الله! صلاه یوم؟ قال (صلی الله علیه و آله و سلم): صلاه واحده پیامبر اکرم فرمود: یک نماز با جماعت، بهتر از چهل سال نماز فرادا در خانه است. پرسیدند: آیا یک روز نماز؟ فرمود: بلکه یک نماز. (مستدرک الوسائل، ج 6، ص 466) وحدت امت اسلامی از مسائلی است که اسلام به آن اهمیت بسیار داده است و برای حفظ و ادامه آن، برنامه های ویژه ای دارد که یکی از آنها نماز جماعت است.

اهمیت نماز جماعت

گذشته از آن که در روایات برای نماز جماعت اجر و پاداش بسیاری وارد شده است، با دقت در برخی از مسائل فقهی، به اهمیت این عبادت پی بریم و در اینجا به برخی از آنها اشاره می کنیم:

1 – مستحب است نمازهای واجب، به خصوص نمازهای یومیه، را به جماعت بخوانند. 2 – شرکت در نماز جماعت برای هر کس مستحب است، به ویژه برای همسایه مسجد. 3 – مستحب است، انسان صبر کند که نماز را به جماعت بخواند.

4 – نماز جماعت، هر چند اول وقت خوانده نشود، از نماز فرادای اول وقت بهتر است. 5 – نماز جماعتی که مختصر خوانده می شود، از نماز فرادایی که طول بدهد بهتر است. 6 – سزاوار نیست انسان بدون عذر نماز جماعت را ترک کند.

7 – حاضر که جماعت از روی بی اعتنایی به آن، جایز نیست.

8 – وقتی که جماعت برپا می شود، مستحب است کسی که نمازش را فرادا خوانده دوباره به جماعت بخواند. 9 – امام یا ماموم می تواند نمازی را که به جماعت خوانده، دوباره به جماعت بخواند، در صورتی که جماعت دوم و اشخاص آن غیر از اول باشد(1).

استفتاء

س – اگر کسی در نماز جماعت توجه کافی نداشته باشد ولی در منزل و به طور فرادا نمازش از توجه بیشتری برخوردار باشد می تواند در منزل نماز بخواند به جای جماعت؟

ج – مانع ندارد و جماعت بهتر است(2).

شرایط نماز جماعت

هنگام برپایی نماز جماعت، شرایط زیر باید مراعات شود: ماموم از امام جلوتر نایستد و احتیاط واجب آن است که کمی عقب تر بایستد.

ص: 2387

استفتاء

س – طبقه دوم مسجد مامومین زن یا مرد اقتدا می نمایند به لبه این طبقه یک دیوار نیم متری وجود دارد، آیا دیوار ضرری به جماعت آنها می زند یا خیر؟

ج – اشکال ندارد(3).

مساله:

اگر امام جماعت نماز قضاء یومیه خود یا دیگری را می خواند، در صورتی که نماز قضای قطعی باشد اقتدای به او اشکال ندارد ولی در صورتی که احتیاطاً نماز را قضا می کند، نمی توان به او اقتدا کرد(3).

رکعت چهارم

1 – در بین حمد یا تسبیحات – حکم اقتدا در رکعت سوم را دارد، و آنگاه که امام جماعت در رکعت آخر نماز برای تشهد و سلام می نشیند، ماموم می تواند برخیزد و نمازش را به تنهائی ادامه دهد، و می تواند، به طور نیم خیز بنشیند تا تشهد و سلام امام جماعت تمام شود و سپس برخیزد. 2 – در رکوع – رکوع و سجده ها را با امام به جا می آورد، (اکنون رکعت چهارم امام و رکعت اول ماموم است) و بقیه نماز را همانگونه که گذشت انجام می دهد(4).

اگر ماموم، سهواً پیش از امام:

1 – به رکوع رود – واجب است برخیزد و با امام جماعت به رکوع برود. 2 – از رکوع برخیزد – چنانچه امام در رکوع باشد باید به رکوع برگردد و با امام سر از رکوع بردارد و در این صورت زیاد شدن رکوع که رکن است، نماز را باطل نمی کند(3). 3 – به سجده رود – واجب است، سر از سجده بر دارد و با امام به سجده رود(4). 4 – سر از سجده بردارد – باید به سجده برگردد(5).

درس (37) نماز جمعه

وظیفه امام جمعه هنگام ایراد خطبه ها:

1 – باید

ایستاده خطبه بخواند. 2 – بنا بر احتیاط واجب، با صدای بلند خطبه بخواند؛ به طوری که همین مستمعین بشنوند و می تواند باز بلندگو استفاده کند. 3 – باید بین دو خطبه کمی بنشیند. 4 – و مستحب است: نظیف ترین لباسها را بپوشد و خود را معطر کند. در آغاز خطبه به مستمعین سلام کند. رو به مردم باشد. بر چوب یا عصا یا شمشیری تکیه کند. هنگام ایراد خطبه نیز با طهارت باشد(3). محتوای خطبه ها

استفتاء

س – آیا شرکت بانوان در نمازهای جماعت و نماز جمعه کراهت دارد یا خیر؟

ج – کراهت ندارد، بلکه در بعضی موارد مطلوب است(3).

رکعت اول

حمد و بسم الله الرحمن الرحیم – رکوع. قل هو الله احد – رکوع. الله الصمد – رکوع. لم یلد و لم یولد – رکوع. ولم یکن له کفوا احد – رکوع. و سپس سجده ها را به جا آورده، برای رکعت دوم بر می خیزد.

کیفیت نماز غفیله

نماز غفیله دو رکعت است، در رکعت اول، پس از حمد، به جای سوره، این آیه خوانده می شود(1): و ذا النون اذ ذهب مغا صبا فظن ان لن نقدر علیه فنادی فی الظلمات ان لا اله الا انت سبحانک انی کنت من الظالمین فاستجبنا له و نجیناه من الغم و کذلک ننجی المومنین. و در رکعت دوم، پس از حمد، به جای سوره، این آیه خوانده می شود:

و عنده مفاتح الغیب لایعلمها الا هو و یعلم ما فی البر و البحر و ما تسقط من ورقه الا یعلمها و لاحبه فی ظلمات الارض ولا رطب ولا یابس الا فی کتاب مبین. و در قنوت آن این دعا خوانده می شود: اللهم انی اسالک بمفاتح الغیب التی لا یعلمها الا انت ان تصلی علی محمد و آل محمد وان تغفرلی ذنوبی (2) اللهم انت ولی نعمتی و القادر علی طلبتی تعلم حاجتی فاسالک بحق محمد و آل محمد علیه و علیهم السلام لما قضیتها لی(3).

وقت نماز عید

1 – وقت نماز عید از طلوع آفتاب تا ظهر است(2). 2 – مستحب است نماز عید قربان را بعد از بلند شدن آفتاب بخوانند.

3 – مستحب است در عید فطر، بعد از بلند شدن آفتاب، افطار کنند و زکات فطره را هم بدهند، سپس نماز عید را بخوانند(3).

روزه های واجب

روزه ماه مبارک رمضان.

روزه قضا. روزه کفاره. روزه استیجاری (2) روزه روز سوم ایام اعتکاف (3) روزه بدل قربانی حج (4) روزه ای که به سبب نذر واجب شود. روزه قضای پدر که بر پسر بزرگتر واجب است(5).

روزه های مکروه

روزه مستحبی مهمان بدون اجازه میزبان. روزه مستحبی مهمان با نهی میزبان. روزه مستحبی فرزند بدون اجازه پدر. روزه عاشورا. روزه عرفه اگر سبب بازماندن از دعاهای آن روز بشود.

روزه روزی که نمی داند عرفه است یا عید قربان(3).

درس (40) مبطلات روزه

در این موارد روزه باطل نیست:

اگر قصد راستگویی باشد و دروغ در آید. اگر قصد دروغگویی داشته باشد و راست در آید. بازگویی دروغی که دیگری ساخته یا گفته، بر وجه نقل و قول یا حکایت اشکال ندارد؛ مثلاً در حالی که روزه است بگوید: یزید گفت: لعبت هاشم بالملک فلا خر جاء ولا وحی نزل(2).

باقی ماند بر حیض و نفاس

1 – اگر زن قبل از اذان صبح از خون پاک شود: الف: عمداً تا اذان غسل نکند یا اگر وظیفه اش تیمم است تیمم نکند، روزه اش باطل است. ب: برای غسل وقت ندارد: در روزه رمضان و قضای آن، باید تیمم کند و روزه اش صحیح است.

در روزه واجب دیگر یا مستحب، گرچه روزه اش بدون تیمم صحیح است، ولی احتیاط مستحب است که تیمم هم بکند. 2 – اگر نزدیک اذان صبح پاک شود، و برای تیمم یا غسل وقت نداشته باشد، روزه اش صحیح است. 3 – اگر بعد از اذان بفهمد که قبل از اذان پاک شده روزه اش صحیح است.

4 – اگر بعد از اذان پاک شود، روزه اش باطل است. 5 – اگر در روز حیض یا نفاس ببیند، گرچه نزدیک مغرب باشد، روزه اش باطل است. اگر مستحاضه غسلهای خود را به تفصیلی که در احکام استحاضه گفته شده به جا آورد روزه اش صحیح است(7).

روزه قضا

اگر کسی روزه را در وقت آن نگیرد، باید روز دیگری، به جای آن روزه بگیرد، پس روزه ای که بعد از وقت آن، بجا آورده می شود، روزه قضا نام دارد.

کفاره روزه

کفاره، همان جریمه ای است که برای باطل کردن روزه معین شده است و عبارت است از: آزاد کردن یک برده

دو ماه روزه گرفتن که سی و یک روز آن باید پی در پی باشد سیر کردن شصت فقیر، یا دادن یک مد طعام به هر یک از آنها.

کسی که کفاره بر او واجب شود، باید یکی از این سه را انجام دهد و چون امروزه برده به معنای فقهی آن یافت نمی شود، مورد دوم و سوم را انجام می دهد، و اگر هیچ یک از اینها برایش مقدور نیست، هر مقدار که می تواند باید به فقیر طعام بدهد و اگر اصلاً نتواند طعام بدهد، باید استغفار کند(1).

در این موارد به جا آوردن قضای روزه واجب است ولی کفاره ندارد:

1 – عمداً قی کند. 2 – در ماه رمضان غسل جنابت را فراموش کند به حال جنابت یک یا چند روز روزه بگیرد. 3 – در ماه رمضان، بدون این که تحقیق کند صبح شده یا نه؟ کاری کند که روزه را باطل می کند؛ مثلاً آب بخورد، و بعداً معلوم شود صبح بوده است.

4 – کسی بگوید صبح نشده و روزه دار به گفته او، کاری کند که روزه را باطل می کند، و بعداً معلوم شود صبح بوده است(2). 5 – روزه هایی که به واسطه سفر باطل شده است(3). 6 – روزه های ایام حیض و نفاس بانوان(4). 7 – بر اثر ندانستن مساله، مبطلی انجام داده ولی نمی توانسته مساله را یاد بگیرد، یا اصلاً ملتفت نبوده(5). اگر عمداً روزه رمضان را نگیرد و یا عمداً آن را باطل کند، قضا و کفاره واجب می شود(6).

مواردی که فقط باید برای هر یک روز یک مد طعام به فقیر داده شود:

1 – به واسطه مرض نتواند روزه بگیرد و مرض او تا سال بعد طول بکشد و اگر چنانچه مرض او تا چندین سال طول بکشد قضای سال آخر را باید به جا آورد و سالهای گذشته را برای هر یک روز یک مد طعام به فقیر بدهد(7).

ص: 2403

احکام قضا و کفاره روزه

1 – لازم

نیست قضای روزه را فوراً به جا آورد، ولی بنابر احتیاط واجب باید تا رمضان سال بعد انجام دهد(13). 2 – اگر چند ماه رمضان روزه قضا دارد، هر کدام را اول بگیرد اشکال ندارد، ولی اگر وقت قضای روزه آخرین ماه رمضان تنگ است؛ مثلاً ده روزه از رمضان آخر، قضا دارد و ده ورز به رمضان مانده است، باید اول قضای آن را بگیرد(14).

3 – انسان نباید در انجام کفاره کوتاهی کند، ولی لازم نیست، فوراً آن را انجام دهد(15). 4 – اگر کفاره بر انسان واجب شود، چند سال بر آن بگذرد و به جا نیاورد، چیزی بر آن اضافه نمی شود(16). 5 – اگر به سبب عذری مانند سفر، روزه نگرفته و پس از رمضان عذر او بر طرف شود و تا رمضان سال بعد، عمداً قضای آن را به جا نیاورد، باید علاوه بر قضا، برای هر روز یک مد طعام به فقیر بدهد(17). 6 – اگر روزه خود را با کار حرامی؛ مانند استمنا باطل کند، بنابر احتیاط واجب کفاره جمع لازم می شود؛ یعنی باید یک برده آزاد کند و دو ماه روزه بگیرد و به شصت فقیر طعام بدهد؛ اگر هر سه برایش ممکن نیست، هر کدام از آنها را که می تواند باید انجام دهد(18). 7 – کسی که قضای روزه رمضان را گرفته، اگر بعد از ظهر عمداً آن را باطل کند باید به ده فقیر، هر کدام یک مد طعام بدهد. و اگر نمی تواند طعام بدهد، بنابر احتیاط واجب باید سه روز پی در پی روزه بگیرد(19).

ص: 2404

در این موارد نه قضا واجب است و نه کفاره:

1 – روزه های ایام کفر برای تازه مسلمان؛ یعنی اگر کافری مسلمان شود قضای روزه های گذشته واجب نیست(3). 2 – کسی که به واسطه پیری نمی تواند روزه بگیرد و بعد از رمضان هم نمی تواند قضای آن را انجام دهد. ولی اگر روزه گرفتن برایش دشوار است، باید برای هر روز، یک مد طعام به فقیر بدهد(4).

اعتکاف

یکی از کارهای مستحب، اعتکاف است و اعتکاف عبارت است از ماندن در مسجد با شرایطی که خواهد آمد(7).

پرسش

1 – با

مارجعه به کتب مفصل فقهی دو مورد از مواردی که روزه در سفر صحیح است بیان فرمایید(5). 2 – شخصی که از سفر به وطن بر می گردد و مطمئن است قبل از ظهر به وطن می رسد، آیا می تواند مبطلی انجام دهد؟

3 – آیا در حال اعتکاف برای شرکت در نماز جمعه می توان از مسجد خارج شد؟

4 – در چه صورتی می توان اعتکاف را قطع کرد؟

5 – کدامیک از محرمات اعتکاف، قبل از اعتکاف جایز است؟

نصاب غلات

(2)

تمام غلات چهار گانه، یک نصاب دارد که حدود 850 کیلو گرم است، بنابراین اگر محصول به دست آمده از این مقدار کمتر باشد، زکات ندارد(3).

احکام زکات

1 – مخارجی

را که برای گندم، جو و انگور کرده است؛ مانند قیمت بذر، مزد کارگر و مزد تراکتور و… می تواند از حاصل کسر کند، ولی مقدار نصاب، قبل از کم کردن این مخارج محاسبه می شود و اگر قبل از کسر مخارج به حد نصاب برسد، پرداخت زکات واجب شده است ولی زکات باقیمانده را می پردازد(2). 2 – زکات دام ها در صورتی واجب می شود که: یک سال مالک آنها باشد؛ بنابراین اگر مثلاً 100 عدد گاو را خریداری کند و پس از 9 ماه بفروشد؛ زکات واجب نیست(3). حیوان در تمام سال بیکار باشد، بنابراین گاو یا شتری که در کار مزرعه یا حمل بار از آن استفاده می شود زکات ندارد(4). حیوان در تمام سال از علف بیابان بچرد، پس اگر در تمام سال یا مقداری از آن، از علف چیده شده یا کاشته شده بخورد، زکات ندارد(5).

3 – زکات طلا و نقره در صورتی واجب است که به صورت سکه ای باشد که معامله با آن رواج دارد، بنابراین آنچه امروزه بانوان زیور استفاده می کنند، زکات ندارد اگر چه رواج باشد(6).

مستحبات پرداخت زکات

ص: 2410

احکام زکات فطره

1 – کسی که مخارج سال خود و اهل و عیالش را ندارد و کسبی هم ندارد که بتواند مخارج سال خود و اهل و عیالش را بگذارند فقیر است و دادن زکات فطر بر او واجب نیست(9). 2 – فطره مهمانی که پیش از غروب شب عید فطر، بدون رضایت صاحبخانه وارد می شود در صورتی که نان خور او حساب شود، واجب است و همچنین است فطره کسی که انسان را مجبور کرده اند که خرجی او را بدهد(10).

3 – فطره مهمانی که بعد از غروب شب عید فطر وارد می شود، بر صاحبخانه واجب نیست، اگر چه پیش از غروب او را دعوت کرده باشد و در خانه او هم افطار کند(11). 4 – کسی که دیگری باید فطره او را بدهد واجب نیست فطره خود را بدهد(12). 5 – اگر فطره انسان بر کسی واجب باشد و او فطره را ندهد بر خودش واجب نمی شود(13). 6 – کسی که سید نیست نمی تواند به سید فطره بدهد، حتی اگر سیدی نان خور او باشد نمی تواند فطره او را به سید دیگر بدهد(14).

7 – فقیری که فطره به او می دهند لازم نیست عادل باشد ولی احتیاط واجب آن است که به شرابخوار و کسی که آشکارا معصیت کبیره می کند فطره ندهند(15). 8 – به کسی که فطره را در معصیت مصرف می کند نباید فطره بدهند(16). 9 – احتیاط واجب آن است که به یک فقیر بیش از مخارج سالش و کمتر از یک صاع فطره ندهند(17).

10 – اگر فطره را کنار بگذارد، نمی تواند آن را برای خودش بردارد و مالی دیگر را برای فطره بگذارد(18).

ص: 2411

درس (45) خمس (1)

مالی که از راههای زیر به دست بیاید، خمس ندارد:

1 – مالی که از میت به انسان ارث برسد. 2 – چیزی که به انسان بخشیده اند. 3 – جایزه هایی که دریافت کرده است. 4 – آنچه به عنوان عیدی به انسان داده اند. 5 – مالی که به عنوان مس یا زکات یا صدقه دریافت کرده است.

6 – مهریه ای که زن می گیرد(3).

خمس سرمایه

1 – سرمایه

کسب و ابزار کار اگر از درآمد کسب و حقوق تهیه شده خمس دارد(4).

2 – اگر زمین موات را برای کشاورزی احیا کند، اصل زمین نیز خمس دارد(5).

گنج و محل آن

1 – در ملک خودش یافت شود – مال خود اوست و باید خمس آن را بدهد. 2 – در جای که ملک کسی نیست؛ مثلاً در بیابان یا کوه یافت شود – مال خود اوست و باید خمس آن را بدهد. 3 – در ملک دیگران پیدا کند – متعلق به صاحب ملک است.

4 – در ملکی که از دیگران خریده پیدا شود: 1 – بداند مال صاحبان قبلی آن ملک نیست، مال خود او می شود و باید خمس آن را بدهد. 2 – احتمال دهد، که مال یکی از آنان است، باید به او اطلاع دهد و اگر معلوم شود مال او نیست باید به مالکین قبلی اطلاع دهد و اگر معلوم شود مال هیچ یک از آنان نیست، مال خود او می شود و باید خمس آن را بدهد(3).

پی آمدهای ندادن خمس

1 – تا خمس مال را ندهد نمی تواند در آن تصرف کند؛ یعنی غذایی که در آن خمس باشد نمی تواند بخورد و با پولی که خمس آن را نداده، نمی تواند چیزی بخرد(3).

2 – اگر با پول خمس نداده، خرید و فروش کند (بدون اجازه حاکم شرع) یک بر روی پنج آن معامله باطل است(4). 3 – اگر بخواهد پول خمس نداده را به صاحب حمام بدهد و در حمام غسل کند، غسل او باطل است(5). 4 – اگر با پولی که خمس آن را نداده است، خانه بخرد، نماز خواندن در آن خانه باطل است(6). 5 – اگر چیزی را که خمس آن داده نشده، به کسی ببخشد، یک بر روی پنج آن چیز مال او نمی شود(7).

انفال

انفال جمع نفل، به معنای زیاده و بخشش است و در اصطلاح فقه اموال عمومی است که در اختیار پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و جانشین وی قرار دارد تا در مصالح عمومی جامعه به کار گیرند و در زمان غیبت، این اموال در اختیار حاکم اسلامی خواهد بود. 1 – فی، آنچه بدون لشکر کشی و جنگ به دست مسلمانان افتاده است، خواه زمین باشد یا غیر آن. 2 – اراضی موات، که جز با احیا و آباده کردن قابل استفاده نیست.

3 – شهرها و روستاهایی که اهالیش از آنجا کوچ کرده اند. (آثار تابستانی).

4 – سواحل دریاها و رودخانه ها، بلکه هر زمین بی صاحبی.

5 – جنگلها، نیزارها و قلل کوهها. 6 – اموال پادشاهان. 7 – غنایم برجسته و ارزشمند. 8 – غنایم جنگی که بدون اجازه امام (علیه السلام) بدست آمده باشد.

9 – ارث بدون وارث. 10 – معادنی که در زمین شخصی کسی نیست یا کسی آن را احیا نکرده است(2).

اعمال عمره تمتع و سیر مکانی آن

1 – به میقات (مثلاً مسجد شجره یا جحفه) می روند برای احرام. 2 – سپس عازم مسجد الحرام می شوند، برای انجام طواف و نماز طواف.

3 – بعد از آن در مسیر بین صفا و مروه برای انجام سعی.

4 – و آنگاه تقصیر می کنند و اعمال عمره تمتع تمام می شود (تقصیر مکان معینی ندارد)(4).

محرمات مشترک بین زن و مرد:

1 – شکار

حیوان صحرایی. 2 – آمیزش یا هر گونه استفاده شهوانی دیگر. 3 – عقد کردن. 4 – استمنا. 5 – استعمال عطریات. 6 – سرمه کشیدن. 7 – نگاه کردن در آینه. 8 – فسوق (دروغ گفتن و فحش دادن و فخر فروشی). 9 – جدال (گفتن لا و الله و بلی و الله. 10 – کشتن جانورانی که در بدن ساکن می شوند. 11 – انگشتر به دست کردن برای زینت. 12 – روغن مالیدن به بدن. 13 – زدودن مو از بدن. 14 – بیرون آوردن خون از بدن. 15 – ناخن گرفتن. 16 – کندن دندان. 17 – کندن درخت یا گیاهی که در محدوده حرم (1) روییده باشد.

18 – سلاح همراه داشتن(2).

درس (48) و (49) امر به معروف و نهی از منکر، دفاع

احکام امر به معروف و نهی از منکر

1 – فراگیری شرایط امر به معروف و نهی از منکر و موارد آن واجب است، تا در امر و نهی مرتکب خلاف نشود(3). 2 – اگر بداند امر و نهی، بدون تقاضا و نصیحت و مواعظه اثر نمی کند، واجب است که امر و نهی را با نصیحت و مواعظه و تقاضا همراه کند و اگر بداند که در خواست و موعظه به تنهایی (بدون امر و نهی) موثر است، واجب است به همین گونه عمل کند(4). 3 – اگر بداند یا احتمال دهد که امر و نهی اش با تکرار موثر است، واجب است تکرار کند(5).

4 – مراد از اصرار بر گناه، مداومت بر انجام کار نیست، بلکه ارتکاب آن عمل است، هر چند یکبار دیگر باشد، پس اگر یکبار نماز را ترک کرد و بار دیگر هم بنای ترک دارد، امر به معروف واجب است(6).

5 – در امر به معروف و نهی از منکر زخمی کردن و کشتن معصیت کار بدون اجازه حاکم شرع جایز نیست، مگر منکر از اموری است که در اسلام اهمیت بسیار زیادی دارد؛ مثل آن که شخصی بخواهد انسان بی گناهی را بکشد و جلوگیری از او بدون مجروح کردن وی ممکن نباشد(7).

6 – در امر به معروف و نهی از منکر قصد قربت شرط نیست، بلکه غرض از این واجب، انجام معروف و ترک منکر است، ولی اگر قصد قربت کند، دو پاداش دارد(8). 7 – در وجوب نهی از منکر فرقی بین گناه بزرگ (معصیت کبیره) و گناه کوچک (معصیت صغیره) نیست، پس اگر کسی مرتکب گناه صغیره هم بشود نهی او واجب است(9). 8 – اگر شخصی به قصد انجام کار حرام، مقدمات آن را شروع کند، پس اگر انسان: بداند به انجم آن موفق می شود – نهی او واجب است.

بداند به انجام آن موفق نمی شود – نهی او واجب نیست، مگر از آن باب که مقدمه حرام هم منکر است یا جرات کردن برانجام حرام هم معصیت است و باید جلوگیری شود. نمی داند به انجام آن موفق می شود یا نه – حکم فرض قبلی را دارد(10). 9 – اگر بداند یا احتمال دهد، که نهی او در حضور جمع موثر است (نه تنهایی)، اگر انجام دهنده آن عمل را به طور آشکار انجام می دهد، جایز بلکه واجب است او را در جمع نهی کند و اگر چنین نیست، بنابر احتیاط واجب جایز نیست(11).

ص: 2421

جهاد و دفاع

تلاش برای پیشبرد اسلام و مبارزه با کسانی که از پذیرش آن سرباز زده اند جهاد نام دارد، جهاد دارای تاکتیک ها و شیوه های به خصوصی است که تنها به دست پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و جانشیانان وی که از هر گونه لغزش و اشتباه در امان هستند، عملی می گردد و اختصاص به زمان حضور معصومین (علیهم السلام) دارد و در زمان ما که عصر غیبت امام معصوم است واجب نیست. ولی نوع دیگر مبارزه با دشمنان که دفاع نام دارد. حق مسلم همه مسلمانان است که در هر زمان و در هر جای عالم که مورد هجوم دشمنان قرار گرفتند و یا آیین مذهبشان در خطر بود، برای حفظ جان و نگهداری از آیین خود، با دشمنان بجنگند و آنان را از بین ببرند. در اینجا با اقسام و احکام این واجب الهی یعنی دفاع آشنا می شویم:

خدمت سربازی

دفاع از کشورهای اسلامی و حفظ آنها از خطر هجوم دشمنان، اختصاص به زمان جنگ و درگیری ندارد، بلکه در هر حال، افراد زیادی باید با آمادگی کامل رزمی در مرزهای کشور برای جلوگیری از هجوم احتمالی دشمن، حاضر باشند و گروهی دیگر برای مبارزه با دشمن داخلی و تبهکاران اقدام کنند، بنابراین بر تمام افرادی که توانایی دارند، لازم است که در برهه ای از عمر خود این خدمت مقدس را انجام دهند.

اشاره

یا ایها الذین امنوا لاتاکلوا اموالکم بینکم بالباطل الا ان تکون تجاره عن تراض منکم… ای کسانی که ایمان آورده اید در اموال یکدیگر تصرف ناروا نکنید، مگر آن که داد و ستدی از روی رضایت باشد… (سوره نساء، آیه 29)

اقسام خرید و فروش

1 – واجب 2 – حرام

3 – مستحب

4 – مکروه

5 – مباح

خرید و فروش واجب

در اسلام تلاش برای تحصیل مخارج زندگی واجب می باشد و کسانی که بجز از راه خرید و فروش نتوانند مخارج خود را تامین کنند؛ واجب است با خرید و فروش خرج زندگی خود را به دست آورند و محتاج به دیگران نشوند(1).

خرید و فروش مستحب

خرید و فروش برای توسعه در مخارج اهل و عیال و نفع رساندن به مسلمانان مستحب است؛ مثلاً کشاورزی که با کاشتن محصول خرج خود را به دست می آورد، چنانچه در اوقات فراغت به خرید و فروش بپردازد تا از این راه بتواند به مستمندان کمک کند، ثواب دارد(2).

خرید و فروش حرام

1 – خرید و فروش نجاسات – بنابر احتیاط واجب – مگر در مواردی که استثنا شده است.

2 – خرید و فروش چیزهایی که منافع معمولی آنها حرام است؛ مانند ابزار قمار. 3 – خرید و فروش چیزی که از راه قمار یا دزدی به دست آمده باشد.

4 – خرید و فروش کتابهای گمراه کننده. 5 – خرید و فروش با سکه های خارج از اعتبار. 6 – فروش سلاح یا چیز دیگری به دشمنان اسلام که موجب تقویت دشمنان بر ضد مسلمانان باشد(3). خرید و فروش حرام، موارد دیگری هم دارد که اکنون مورد ابتلا نیست.

استفتا

س – استفاده مرد از طلای زرد حرام است، خرید و فروش انگشتر طلای زرد برای مردان توسط طلافروشیها چه حکمی دارد؟ ج – جایز نیست(4).

ص: 2424

مستحبات

بین مشتری ها در قیمت فرق نگذارد.

در قیمت جنس، سختگیری نکند. در صورتی که طرف مقابل از معامله پشیمان شد و تقاضای بر هم زدن معامله را کرد، از او بپذیرد و این در اصطلاح اقاله نام دارد(2).

استفتاء

س – بایع در ضمن معامله نسیه شرط می کند که اگر مشتری زودتر از وقت معین وجه را بپردازد فلان مقدار از ثمن کم شود صحیح است یا خیر؟

ج – اشکال ندارد(5).

احکام معامله ربوی

1 – اگر

مقداری از جنسی را که با وزن یا پیمانه می فروشند، زیادتر از همان جنس بفروشد، مثلاً یک من گندم را به یک من و نیم گندم بفروشد ربا و حرام است. بلکه اگر یکی از دو جنس، سالم و دیگری معیوب، یا جنس یکی خوب و جنس دیگر بد باشد، یا با یکدیگر تفاوت قیمت داشته باشند چنانچه بیشتر از مقداری که می دهد بگیرد باز هم ربا و حرام است(4).

استفتاء

س – 1 – خرید و فروش حیوانات زنده به صورت کیلویی چه صورت دارد؟

ج – اگر معارف باشد مانع ندارد(5). س 2 – هر گاه ملک یا خانه یا مغازه ای را قولنامه بنمایند و مقداری از آن را پیش قسط بدهند و قرار داد کنند و بقیه آن را راس مدت معینی در محضر بپردازند با این شرط که چنانچه راس موعد یکی از طرفین – فی المثل فروشنده – حاضر به معامله نشود یا خریدار وجه را حاضر نکند، مبلغی به عنوان وجه تخلف به دیگری بپردازد و راس موعد مقرر یکی از آنها حاضر نشود مثلاً خریدار پول را حاضر نکند و یا فروشنده حاضر نشود، معامله به چه صورتی درخواهد آمد، آیا وجه تخلف قابل مطالبه و حلال می باشد یا خیر؟ لطفاً نظر آن حضرت را مرقوم فرمایید. ج – چنانچه شرط مزبور در ضمن معامله شده نافذ و لازم الوفاء است و اگر معامله تمام نشده نافذ نیست(6).

احکام خیارات

1 – اگر خریدار قیمت جنس را نداند، یا در وقت معامله غفلت کند و جنس را گرانتر از قیمت معمولی آن بخرد، چنانچه به قدری گران خریده که مردم او را مغبون می دانند و به کمی و زیادی آن اهمیت می دهند، اختیار فسخ معامله را دارد و همچنین نسبت به فروشنده(3). 2 – اگر بعد از معامله عیب مال را بفهمد و فوراً معامله را فسخ نکند، دیگر حق به هم زدن معامله را نخواهد داشت(4).

3 – هر گاه بعد از خریدن جنس، عیب آن را بفهمد، اگر چه فروشنده حاضر نباشد، می تواند معامله را به هم بزند(5).

4 – در این موارد اگر خریدار بفهمد مال معیوب است حق فسخ ندارد: موقع خریدن، عیب مال را بداند.

ص: 2429

شفعه

(6)

اگر یکی از دو شریک سهم خود را بفروشد، با شرایطی که در کتب مفصل فقهی آمده است برای شریک دیگر این حق وجود دارد که سهم شریک را تملک کند و قیمتی را که مشتری پرداخته است به او بدهد. به این حق شفعه می گویند(7). صفحه 306 نیاز به اسکن دارد. 1 – حق شفعه تنها در صورت فروش ملک است. بنابر این اگر یکی از دو شریک سهم خود را به دیگری ببخشد یا مصالحه کند یا مهریه همسرش قرار دهد، حق شفعه برای شریک دیگر وجود ندارد(8). 2 – حق شفعه تنها در ملکی که دو نفر شریک هستند وجود دارد نه بیشتر(9).

شرایط مالی که اجاره می دهند

چیزی که به اجاره داده می شود باید دارای شرایطی باشد که از جمله آنهاست: آن مال معین باشد، پس اگر بگوید یکی از اتاقهای این خانه را به تو اجاره می دهم، صحیح نیست. مستاجر باید آن را ببیند یا طوری خصوصیات آن را بگوید: که کاملاً معلوم باشد. از چیزهایی نباشد که با استفاده از آن، اصل مال از بین می رود، پس اجاره دادن نان و میوه و سایر خوراکی ها صحیح نیست(2).

فرق بین اجاره و جعاله

1 – اجاره،

قرار داد دو طرفه (عقد) است ولی جعاله قرار داد یک طرفه (ایقاع) است.

2 – در اجاره پس از صیغه اجاره (قرار داد بستن)، اجیر مالک اجرت است و مستاجر هم عمل او را مالک است؛ مثلاً اگر مالک وسایل را برای او آماده نکرد، باید مزد او را بپردازد. ولی در جعاله، پس از انجام عمل، یکی صاحب کار و دیگری صاحب اجرت می شود(4).

اقسام قرض

مدت دار: یعنی هنگام قرض دادن مشخص شده است که قرض گیرنده چه موقع بدهی را بپردازد. بدون مدت: قرضی که زمان پرداخت، در آن مشخص نشده است.

رهن

رهن آن است که بدهکار مقداری از مال خود را نزد طلبکار بگذارد تا اگر طلب او را نداد آن مال طلب خود را به دست آورد(1). 1 – استفاده چیزی که گرو (رهن) می گذارند، مال کسی است که آن را گرو گذاشتن است. بنابر این گرو گیرنده، بدون اجازه صاحب مال نمی تواند در آن تصرف کند(2). 2 – طلبکار (گرو دهنده) و بدهکار (گرو گیرنده) نمی توانند مالی را که در رهن است، بدون اجازه یکدیگر ملک کسی کنند؛ مثلاً بفروشند یا ببخشند. ولی اگر یکی از آنان، آن را بفروشد یا ببخشد و بعد دیگری بگوید: راضی هستم، اشکال ندارد(3). 3 – اگر مالی را که بدهکار گرو گذاشته، خانه و اثاثیه منزل هم باشد طلبکار می تواند بفروشد و طلب خود را بردارد(4).

استفتاء

س – شخصی مبلغ پنجاه هزار تومان به صاحبخانه ای داده که دو اتاق را رهن کند و دیگر اجاره نمی دهد، چه صورت دارد؟ ج – محکوم به رباست و اگر در اتاق تصرف کند، اجرت المثل را ضامن است(5).

حواله

حواله آن است که بدهکار بدهی خود را بر عهده دیگری بگذارد. 1 – موقعی که انسان حواله می دهد، باید بدهکار باشد، پس اگر بخواهد از شخصی قرض کند، تا وقتی از او قرض نکرده نمی تواند او را به شخصی حواله کند که آنچه را بعداً قرض می دهد، از آن شخصی بگیرد(6). 2 – طلبکار می تواند حواله را نپذیرد، اگر چه فردی که به او حواله شده، فقیر نباشد و در پرداختن حواله هم کوتاهی نکند(7). 3 – بعد از آن که حواله دست شده، حواله دهنده و کسی که به او حواله شده نمی توانند حواله را به هم بزنند، مگر آن که یکی از آنان برای خود حق به هم زدن حواله را قرار دهند، که در این صورت مطابق قراری که گذشته اند می توانند حواله را به هم بزنند(8).

ضمان

ضمان آن است که انسان متعهد شود بدهی کسی را بپردازد(9).

شرایط ضمان:

ص: 2434

کفالت

کفالت آن است که انسان متعهد و ملتزم شود که هر وقت طلبکار بدهکار را خواست، او را احضار کند(6).

اشاره

وکالت آن است که انسان کاری را که یم تواند در آن دخالت کند، به دیگری واگذار نماید تا از طرف او انجام دهد؛ مثلاً کسی را وکیل کند که خانه او را بفروشد(1).

شرایط وکالت:

اصل وکالت منجز باشد. (بنابر احتیاط واجب). متعلق وکالت مقدور وکیل باشد. متعلق وکالت معلوم باشد. وکیل و موکل، عاقل، بالغ و مختار باشند و قصد وکالت داشته باشند.

موکل ممنوع التصرف در متعلق وکالت نباشد و انجام آن برای خودش جایز باشد(2).

احکام وکالت

1 – در وکالت لازم نیست صیغه بخوانند و اگر انسان به دیگری بفماند که او را وکیل کرده و او هم بفهماند قبول کرده، صحیح است(3). 2 – کاری را که انسان نمی تواند انجام دهد، یا شرعا نباید انجام دهد، نباید برای انجام آن از طرف دیگری وکیل شود؛ مثل کسی که در احرام حج است نمی تواند وکیل در اجرای صیغه عقد نکاح بشود(4). 3 – اگر انسان کسی را برای انجام کارهای خودش وکیل کند صحیح است ولی اگر برای یکی از کارهای خود وکیل کند و آن کار را معین نکند وکالت صحیح نیست(5).

4 – وکیل، لازم نیست مسلمان باشد، مگر در اموری که از غیر مسلمان صحیح نیست. بنابراین انسان می تواند برای فروش خانه خود به کافری وکالت بدهد(6).

5 – وکیل می تواند از وکالت کناره گیری کند و اگر موکل غایب هم باشد اشکال ندارد(7). 6 – وکیل نمی تواند برای انجام کاری که به او واگذار شده دیگری را وکیل کند ولی اگر موکل به او اجازه داده باشد که وکیل بگیرد، به هر طوری که به او دستور داده می تواند رفتار نماید، پس اگر گفته باشد برای من وکیل بگیر، باید از طرف او وکیل بگیرد و نمی تواند کسی را از طرف خودش وکیل کند(8). 7 – اگر انسان کسی را برای کاری وکیل کند و چیزی برای او قرار بگذارد بعد از انجام آن کار، چیزی را که قرار گذاشته باید به او بدهد(9).

8 – اگر وکیل یا موکل بمیرد یا دیوانه همیشگی شود وکالت باطل می شود و نیز اگر گاه گاهی دیوانه یا بیهوش شود، بنابر احتیاط واجب باید به معامله ای که انجام یم دهد ترتیب اثر ندهند و نیز اگر چیزی که برای تصرف در آن وکیل شده است، از بین برود؛ مثلاً گوسفندی که برای فروش آن وکیل شده بمیرد، وکالت باطل می شود(10).

9 – اگر مال نزد وکیل تلف شود: در نگهداری آن کوتاهی یا در تصرف زیاده روی کرده: باید عوض آن را بدهد. در نگهداری آن کوتاهی یا در تصرف زیاده روی نکرده: نباید عوض آن را بدهد(11).

حجر

حجر به معنای منع است و در فقه، منع شرعی نسبت به تصرف در اموال می باشد(12).

1 – این افراد محجورند؛ یعنی نمی توانند در اموال خود تصرف کنند. کودک غیر بالغ

دیوانه

ص: 2436

احکام امانتداری

1 – کسی که نمی تواند از امانت نگهداری کند، بنابر احتیاط واجب نباید قبول کند(5).

2 – کسی که چیزی را امانت می گذارد، هر وقت بخواهد می تواند آن را پس بگیرد و کسی که امانت را قبول می کند، هر وقت بخواهد می تواند آن را به صاحبش برگرداند(6). 3 – اگر امانتدار برای امانت، جای مناسبی ندارد، باید جای مناسبی تهیه کند؛ مثلا اگر پول است و در خانه نمی تواند نگهداری کند، باید به بانک بسپارد(7).

4 – امانتدار باید طوری از امانت نگهداری کند که مردم نگویند در امانت خیانت و یا در نگهداری آن کوتاهی کرده است(8). 5 – در صورتی که امانت مردم از بین برود: اگر امین در نگهداری آن کوتاهی کرده باشد: باید عوض آن را به صاحبش بدهد. اگر در نگهداری آن کوتاهی نکرده و به طور اتفاقی آن مال از بین رفته؛ مثلاً سیل برده است؛ امانتدار ضامن نمی باشد و لازم نیست عوض آن را بدهد(9).