سخنی کوتاه

کتابی که در دست دارید خلاصه و برگزیده ای است از تاریخ پیامبر اسلام که از منابع و مآخذ مهم و معتبر جمع آوری شده است .

ارزش علمی و تاریخی کتاب تاریخ پیامبر اسلام تاءلیف استاد مرحوم (دکتر محمد ابراهیم آیتی ) مورد تاءیید اساتید بزرگ و علمای معاصر است ، بویژه کوشش استاد (دکتر ابوالقاسم گرجی ) در تجدید نظر و تکمیل این اثر مهم و بجاماندنی ، بر آهل تحقیق پوشیده نیست ؛ بنابراین میتوان گفت با این که تاکنون درباره سیره نبوی کتب بسیاری تاءلیف و انتشار یافته ، لیکن این کتاب با ویژگیهایی که به خود اختصاص داده ما را نسبت به سایر کتب مشابه که در این زمینه به چاپ رسیده تا حدی بی نیاز ساخته است و چون متاءسفانه دسترسی به این اثر گرانقدر برای عموم بآسانی فراهم نیست و اگر هم دستیابی به آن آسان باشد به سبب حجم زیاد و تفصیل در کلام ، مطالعات مفصل و طولانی ، بخصوص در عصر ما که عصر شتاب و کم حوصلگی است ، برای همگان میسور نمی باشد، لذا بر حسب پیشنهاد دانشمند محترم جناب حجه الاسلام و المسلمین آقای (علی اکبر الهی خراسانی ) مدیر عامل بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی ، بنده بر آن شدم تا خلاصه ای از تاریخ پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله را به پیروی از نثر و شیوه نگارش مؤ لف محترم ، به منظور استفاده عموم و علاقه مندان و صاحبان خرد، فراهم آورم . ارشاد و راهنماییهای ایشان ، مرا یاری داد تا به لطف حضرت باری در انجام این مهم توفیق یابم .

این اثریست مختصر، امّا شعاعی است از انوار نبوی بر صفحه گیتی …

جعفر شریعتمداری

[شماره صفحه واقعی : 19]

ص: 2559

اجداد رسول خدا

از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده است که فرمود: ( اذا بلغ نسبی الی عدنان فامسکوا. ) (هرگاه نسب من به عدنان رسید از ذکر اجداد جلوتر خودداری کنید(1) ). به این جهت ، شرح حال اجداد پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله را از جد بیستم ، (عدنان ) شروع می کنیم .

20- عدنان : پدر عرب عدنانی است که در تهامه ، نجد و حجاز تا شارف الشاءم و عراق مسکن داشته اند و انان را عرب معدی ، عرب نزاری ، عرب مضری ، عرب اسماعیلی ، عرب شمالی ، عرب متعربه و مستعربه ، بنی اسماعیل ، بنی مشرق ، بنی قیدار می گویند و نسبشان به اسماعیل بن ابراهیم علیه السلام می رسد. (2)

عدنان دو پسر داشت : (معدّ) و (عکّ) که (بنی غافق ) از (عکّ) پدید آمده بودند.

19- معدّ بن عدنان : (عدنان ) با فرزندان خویش به سوی یمن رفت و همان جا بود تا وفات یافت . او را چند پسر بود که معدّ بر همه آنها سروری داشت . مادر معدّ از قبیله (جُرهُم ) بود و ده فرزند داشت و کنیه معدّ (ابوقضاعه ) بود.(3)

[شماره صفحه واقعی : 21]

ص: 2561

حوادث مهم در دوران جوانی ، قبل از بعثت

حلف الفضول

ابن اثیر از ابن اسحاق نقل می کند که : مردانی از (جرهم ) و (قطوراء) که نامهایشان همه از ماده (فضل ) مشتق بوده است فراهم شده و پیمانی بسته بودند که در داخل مکّه ستمگری را مجال اقامت ندهند و پس از آن که این پیمان کهنه شد و جز نامی از آن در میان قریش باقی نبود، دیگر بار به وسیله قبایل قریش تجدید شد و قریش آن را (حلف الفضول ) نامید.(5)

اوّل کسی که در این کار پیشقدم شد (زبیر بن عبدالمطّلب ) بود که طوایف قریش را در دارالنّدوه فراهم ساخت و از آن جا به خانه (عبداللّه بن جدعان تیمی ) رفتند و در آن جا پیمان بستند. (6)

[شماره صفحه واقعی : 30]

ص: 2570

سفر دوم شام و ازدواج با خدیجه

1- (خدیجه ): دختر (خویلد) (ابن اسد بن عبدالعزی بن قصیّ) که پانزده سال پیش از واقعه فیل تولد یافت (1) ، زنی تجات پیشه و شرافتمند و ثروتمند بود، مردان را برای بازرگانی اجیر می کرد و سرمایه ای برای تجارت در اختیارشان می گذاشت و حقی برایشان قرار می داد و چون از راستگویی و امانتداری رسول خدا خبر یافت ، نزد وی فرستاد و به او پیشنهاد کرد که همراه غلام وی (میسره ) برای تجارت از مکه رهسپار شام شود، رسول خدا پذیرفت و به شام رفت . (2) این سفر چهار سال و نه ماه و شش روز پس از (فجار) چهارم روی داد. رسول خدا در این هنگام بیست و پنج ساله بود و چون به (بصری ) رسید (نسطور) راهب وی را دید و (میسره ) را به پیامبری او مژده داد و میسره در این سفر از رسول خدا کراماتی مشاهده کرد که او را خیره ساخت ، چون به مکّه بازگشت ، از آنچه از نسطور راهب شنیده و خود دیده بود، خدیجه را آگاه ساخت و خدیجه هم در ازدواج با رسول خدا رغبت کرد(3) و علاقه مندی خود را به ازدواج با وی اظهار داشت . رسول خدا نیز با عموی خود حمزه بن عبدالمطلب نزد پدر خدیجه رفت و خدیجه را خواستگاری کرد.(4)

برخی گفته اند که (خویلد) پدر خدیجه پیش از (فجار) مرده بود و عموی خدیجه (عمرو بن اسد) وی را به رسول خدا تزویج کرد.(5) تاریخ ازدواج دو ماه و بیست و پنج روز پس از بازگشت رسول خدا از سفر شام بود.(6)

رسول خدا بیست شتر جوان مهر داد و خطبه عقد را ابوطالب ایراد کرد، پس از انجام خطبه عقد، (عمرو بن اسد) عموی خدیجه گفت : ( محمد بن عبدالله بن عبدالمطلب

[شماره صفحه واقعی : 31]

ص: 2571

فرزندان رسول خدا صلی الله علیه و آله

رسول خدا را سه پسر و چهار دختر بود که عبارتند از:

1- قاسم : نخستین فرزند رسول خداست و پیش از بعثت در مکّه تولد یافت و رسول خدا به نام وی (ابوالقاسم ) کنیه گرفت . او به هنگام وفات دو ساله بود.

2- زینب : دختر بزرگ رسول خدا بود که بعد از قاسم در سی سالگی رسول خدا تولد یافت و پیش از اسلام به ازدواج پسر خاله خود (ابوالعاص بن ربیع ) درآمد و در سال هشتم هجرت در مدینه وفات یافت .

3- رقیّه : پیش از اسلام و بعد از زینب ؛ در مکّه تولد یافت و پیش از اسلام به عقد (عتبه بن ابی لهب ) درآمد، پیش از عروسی به دستور ابولهب از وی جدا گشت و سپس به

[شماره صفحه واقعی : 34]

ص: 2574

ولادت فاطمه علیهاالسلام دختر پیامبر صلی الله علیه و آله

ولادت فاطمه علیهاالسلام را پنج سال پیش از بعثت رسول خدا، در سال تجدید بنای کعبه نوشته اند، کلینی در کتاب اصول کافی می گوید: ولادت فاطمه علیهاالسلام پنج سال بعد از بعثت روی داد.(2)

درباره سن فاطمه علیهاالسلام به هنگام وفات اختلاف است ، بعضی بیست و هفت سال و بعضی بیست و هشت سال دانسته اند و برخی گفته اند: در سی و سه سالگی وفات یافته است . یعقوبی در تاریخ می نویسد: که سن فاطمه در هنگام وفات بیست و سه سال بود، بنابراین باید ولادت او در سال بعثت رسول خدا بوده باشد(3) و این قول مطابق فرموده

[شماره صفحه واقعی : 35]

ص: 2575

تجدید بنای کعبه و تدبیر رسول خدا در نصب حجرالاءسود

رسول خدا سی و پنج ساله بود که قریش برای تجدید بنای کعبه فراهم گشتند، زیرا کعبه فقط چهار دیوار سنگی بی ملاط داشت و ارتفاع آن ، حدود یک قامت بود. طوایف قریش کار ساختمان را میان خود قسمت کردند تا دیوارها را بلندتر کنند و سقفی نیز برای آن بسازند، تا به جایی رسید که می بایست (حجرالاءسود) به جای خود نهاده شود، در این جا میان طوایف قریش نزاعی سخت درگرفت و هر طایفه می خواست افتخار نصب (حجرالاءسود) نصیب وی شود و برای این کار تا پای مرگ ایستادگی کردند، تا آنجا که طایفه (بنی عبدالدار) طشتی پر از خون آوردند و با طایفه (بنی عدی بن کعب ) هم پیمان شدند و دست در آن خون فرو بردند و به (لعقه الدم ) یعنی (خون لیسها) معروف شدند، تا ان که (ابوامیه ) پدر (ام سلمه ) و (عبدالله ) که در آن روز از همه رجال قریش پیرتر بود، پیشنهاد کرد که تا قریش هر که را نخست از در مسجد در آید میان خود حکم قرار دهند و هر چه را فرمود بپذیرند. این پیشنهاد پذیرفته شد و نخستین کسی که از در، درآمد رسول خدا بود، همه گفتند: ( هذاالامین ، رضینا، هذا محمد. ) (این امین است ، به حکم وی تن می دهیم ، این محمد است ). رسول خدا فرمود تا جامه ای نزد وی آوردند، آن گاه سنگ را گرفت و در میان جامه نهاد و سپس گفت تا هر طایفه ای گوشه جامه را گرفتند و سنگ را به پای کار رسانیدند. آنگاه رسول خدا آن را با دست خویش در جای خودش نهاد.(2)

[شماره صفحه واقعی : 36]

ص: 2576

رسول خدا در کوه حراء

رسول خدا هر سال مدّتی را کوه (حراء) به عزلت و تنهایی می گذراند و این به گفته (ابن اسحاق ) در هر سال یک ماه و بر حسب بعضی از روایات ، ماه رمضان بود و چون اعتکافش به پایان می رسید، به مکّه باز می گشت و پیش از آن که به خانه اش بازگردد هفت بار یا هر چه می خواست گرد کعبه طواف می کرد و آنگاه به خانه اش می رفت . (2)

بعثت رسول خدا صلی الله علیه و آله

در تاریخ بعثت رسول خدا صلی الله علیه و آله قول مشهور شیعه امامیّه بیست و هفتم ماه رجب و قول مشهور فرق دیگر مسلمین ماه رمضان است و او در زمان بعثت چهل سال تمام داشت .

مسعودی می نویسد: بعثت رسول خدا صلی الله علیه و آله در سال بیستم پادشاهی خسروپرویز بوده است (3) و از ابی جعفر (باقر علیه السلام ) روایت شده است که در روز دوشنبه هفدهم ماه رمضان

[شماره صفحه واقعی : 37]

ص: 2577

آغاز دعوت

برخی گفته اند که : جبرئیل در روز دوم بعثت رسول خدا برای تعلیم وضو و نماز، نازل شد. (2) یعقوبی می نویسد: نخستین نمازی که بر وی واجب گشت نماز ظهر بود، جبرئیل فرود آمد و وضو گرفتن را به او نشان داد و چنان که جبرئیل وضو گرفت ، رسول خدا هم وضو گرفت ، سپس نماز خواند تا به او نشان دهد که چگونه نماز بخواند. آنگاه خدیجه رسید و رسول خدا او را خبر داد، پس وضو گرفت و نماز خواند، آنگاه علی ابن ابی طالب رسول خدا را دید و آنچه را دید انجام می دهد، انجام داد.(3)

ابن اسحاق می نویسد: نماز ابتدا دو رکعتی بود، سپس خدای متعال آن را در حضر چهار رکعت تمام قرار داد و در سفر بر همان صورتی که اوّل واجب شده بود باقی گذاشت .

از (عمر بن عبسه ) روایت شده است می گفت : در آغاز بعثت نزد رسول خدا شرفیاب شدم و گفتم : آیا کسی در امر رسالت ، تو را پیروی کرده است ؟ گفت : آری ، زنی و کودکی و غلامی ، و مقصودش خدیجه و علی ابن ابی طالب و زید بن حارثه بود.(4)

ابن اسحاق می گوید: پس از زید بن حارثه (ابوبکر: عتیق بن ابی قحافه ) و بر اثر دعوت وی : (عثمان بن عفّان بن ابی العاص )، (زبیر بن عوّام )، (عبدالرّحمان بن عوف زهری )، (سعدبن ابی وقّاص ) و (طّلحه بن عبیداللّه ) اسلام آورند و نماز گزاردند. این افراد در پذیرفتن اسلام (بعد از خدیجه و علی و زید بن حارثه ) بر همگی سبقت جسته اند.(5) سپس

[شماره صفحه واقعی : 38]

ص: 2578

اسلام جعفر بن ابی طالب

ابن اثیر می نویسد که : (جعفر بن ابی طالب ) اندکی بعد از برادرش (علی ) علیه السلام اسلام آورد و روایت شده است که ابوطالب ، رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه

السلام را دید که نماز می خوانند و علی پهلوی راست رسول خدا صلی الله علیه و آله ایستاده است ، پس به (جعفر) گفت : (تو هم بال دیگر پسر عمویت باش و در پهلوی چپ وی نماز گزار(2) ) و جعفر همین کار را کرد(3) و اسلام جعفر پیش از آن بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله به خانه (اءرقم ) درآید و در آن جا به دعوت مشغول شود.

دارالتبلیغ اءرقم

تا موقعی که دعوت آشکار نگشته بود، اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله نماز خود را پنهان از قریش در دره های مکّه می خواندند. روزی (سعد بن ابی وقاص ) با چند نفر

از اصحاب رسول خدا نماز می گزارد که چند نفر از مشرکین با آنها به ستیز برخاستند و جنگ در میان آنان درگرفت . سعد، مردی از مشرکان را با استخوان فکّ شتری زخمی کرد و این نخستین خونی بود که در اسلام ریخته شد.(1) پس از این واقعه بود که رسول خدا و یارانش در خانه (ارقم ) پنهان شدند تا این که خدای متعال فرمود تا رسول خدا دعوت خویش را آشکار سازد.

آخرین دستور

با نزول آیه های : ( فاصدع بما تؤ مر و اعرض عن المشرکین انا کفیناک المستهزئین . ) (پس تو به صدای بلند آنچه ماءموری به خلق برسان و از مشرکان روی بگردان ، همانا تو را از شر تمسخر و استهزاءکنندگان مشرک (که چند نفر از اشراف قریش بودند) محفوظ می داریم ) در سوره حجر (آیات 94 و 95)، رسول خدا صلی الله علیه و آله دستور یافت تا یکباره دعوت خویش را علنی و عمومی سازد و از آزار مشرکان نهراسد و کارشان را به خدا

[شماره صفحه واقعی : 41]

ص: 2581

سرسخت ترین دشمنان پیامبر اسلام

الف : از بنی عبدالمطلّب .

1- ابولهب ، 2 – ابوسفیان بن حارث .

ب : از بنی عبدشمس بن عبد مناف .

1- عتبه بن ربیعه ، 2 – شیبه بن ربیعه (برادر عتبه )، 3 – عقبه بن ابی معیط، 4 – ابوسفیان بن حرب ، 5 – حکم بن ابی العاص ، 6 – معاویه بن مغیره .

ج : از بنی عبدالدّار بن قصیّ.

– نضر بن حارث بن علقمه .

د: از بنی عبدالعزّی بن قصیّ.

1- اسود بن مطّلب ، 2 – زمعه بن اسود، 3 – ابوالبختری .

[شماره صفحه واقعی : 42]

ص: 2582

پیشنهادهای قریش به رسول خدا صلی الله علیه و آله

روزی عتبه بن ربیعه بن عبد شمس که یکی از اشراف مکه بود، رسول خدا را دید که در مسجدالحرام نشسته است پس به قریش گفت میخواهم نزد محمد بروم و پیشنهادهایی بر وی عرضه کنم که قسمتی از آنها را بپذیرد. گفتند: ای ابو ولید! برخیز و با وی سخن بگوی . (عتبه ) نزد رسول خدا رفت و گفت : برادر زاده ام ! تو با امری عظیم که آورده ای جماعت قوم خود را پراکنده ساختی و خدایان و دینشان را نکوهش کردی و پدران مرده ایشان را کافر نامیدی اکنون پند مرا بشنو و آنها رانیک بنگر باشد

[شماره صفحه واقعی : 43]

ص: 2583

شکنجه های طاقت فرسا

شکنجه و آزار قریش نسبت به مسلمانان بی پناه و بردگان شدت یافت و آنان را به حبس کردن و زدن و گرسنگی شکنجه می دادند، از جمله : عمار بن یاسر عنسی که مادر او (سمیّه ) نخستین کسی است که در راه اسلام با نیزه (ابوجهل ) به شهادت رسید

[شماره صفحه واقعی : 45]

ص: 2585

نخستین مهاجران حبشه

در ماه رجب سال پنجم بعثت جمعا 15 نفر مسلمان (11 مرد و 4 زن ) به سرپرستی (عثمان بن مظعون ) پنهانی از مکّه رهسپار کشور مسیحی حبشه شدند(2) ، آنها عبارت بودند از:

[شماره صفحه واقعی : 46]

ص: 2586

مهاجران حبشه در نوبت دوم

مهاجران حبشه در این نوبت که به گفته بعضی : پیش از گرفتار شدن بنی هاشم در (شعب ابی طالب ) و به قول دیگران : پس از آن به سرپرستی (جعفر بن ابی طالب ) رهسپار کشور حبشه گشته اند، هشتاد و سه مرد بودند و هجده زن .(2)

کسانی که عمار بن یاسر را جزء مهاجران ندانسته اند هشتاد و دو مرد گفته اند، پانزده نفر مهاجران اولین که دوباره نیز هجرت کردند، ظاهرا در این نوبت هم پیش از دیگران رهسپار کشور حبشه شدند و هشتاد و شش نفر دیگر که (جعفر بن ابی طالب ) سرپرست آنان بود بتدریج بعد از آنان به حبشه رفتند.

[شماره صفحه واقعی : 47]

ص: 2587

مبلغان قریش

چون قریش از رفاه و آسودگی مهاجران در حبشه خبر یافتند بر آنان شدند که دو مرد نیرومند و شکیبا از قریش نزد نجاشی فرستند تا مسلمانان مهاجر را از کشور حبشه براند و به مکه بازگرداند تا دست قریش در شکنجه و آزار آنان باز شود. بدین منظور (عبدالله بن ابی ربیعه ) و (عمرو بن عاص بن وائل ) را با هدیه هایی برای نجاشی و وزرای او فرستادند.

(ابوطالب ) با خبر یافتن از کار قریش اشعاری برای نجاشی فرستاد و او را بر نگهداری و پذیرایی و حمایت از مهاجران ترغیب کرد. (1)

عبداللّه و عمرو به حبشه آمدند و دستور قریش را اجرا کردند و هدایای نجاشی را تقدیم داشتند و به وی گفتند: پادشاها! جوانانی بی خرد از ما که کیش قوم خود را رها کرده و به کیش تو هم در نیامده و دینی نو ساخته آورده اند که نه ما می شناسیم و نه تو، به کشورت پناه آورده اند که اکنون بزرگان قوم یعنی پدران و عموها و اشراف طایفه شان ما را نزد تو فرستاده اند، تا اینان را به سوی آنان بازگردانی ، چه آنان خود به کار اینان بیناتر و به کیش نکوهیدهشان آشناترند. نجاشی گفت : نه به خدا قسم ، آنان را تسلیم نمی کنم تا اکنون که به من پناه آورده و در کشور من آمده و مرا بر دیگران برگزیده اند، آنان را فراخوانم تا از گفتارتان پرسش کنم . نجاشی اصحاب رسول خدا را فراخواند

و کشیشها را نیز فراهم آورد، رو به مهاجران مسلمان کرد و گفت : این دینی که جدا از قوم خود آورده اید و نه کیش من است و نه کیش دیگر ملل جهان ، چیست ؟

جعفر بن ابی طالب سخن خود آغاز کرد و گفت : (پادشاها! مخالفت دینی ما با ایشان به خاطر پیغمبری است که خدا در میان ما مبعوث کرده است و او ما را به رها کردن بتها و ترک بخت آزمایی دستور داده و به نماز و زکات امر فرموده و ستم و بیداد و خونریزی بی جا و زنا و ربا و مردار و خون را بر ما حرام فرموده ، و عدل و نیکی با خویشاوندان را واجب ساخته و کارهای زشت و ناپسند و زورگویی را منع کرده است ).

[شماره صفحه واقعی : 48]

ص: 2588

نگرانی شدید قریش

موجبات نگرانی و برآشفتگی قریش از چند جهت فراهم گشته بود، از یک سو مهاجران حبشه در کشوری دور از شکنجه و آزار قریش آسوده خاطر و شاد و آزاد زندگی می کردند و فرستادگان قریش هم از نزد نجاشی افسرده و سرشکسته بازگشته بودند، ازسوی دیگر اسلام در میان قبایل ، انتشار می یافت و روز بروز بر شماره مسلمانان افزوده می گشت و هر روز شنیده می شد که یکی از دشمنان سرسخت رسول خدا به دین مبین اسلام درآمده است . خواندن قرآن علنی گشت و عبداللّه بن مسعود نخستین کسی بود که پیشنهاد اصحاب رسول را برای آشکار خواندن قرآن در انجمن قریش پذیرفت و در مسجدالحرام نزد مقام ایستاد و به صدای بلند تلاوت سوره (الرّحمن ) را شروع کرد و چون قریش بر سر او ریختند و او را می زدند، همچنان تلاوت خویش را دنبال می کرد.(3)

گشایش خدایی

رسول خدا صلی الله علیه و آله با همه بنی هاشم و بنی مطّلب سه سال در (شعب ) ماندند تا آن که رسول خدا و ابوطالب و خدیجه ، تمام دارایی خود را از دست دادند و به سختی و ناداری گرفتار آمدند، سپس جبرئیل بر رسول خدا فرود آمد و گفت : خدا موریانه را بر عهدنامه قریش گماشته تا هر چه بی مهری و ستمگری در آن بود بجز نام خدا، همه را

[شماره صفحه واقعی : 50]

ص: 2590

اسلام طفیل بن عمرو دوسی

[شماره صفحه واقعی : 51]

ص: 2591

داستان اءعشی

ابوبصیر: اءعشی ، معروف به (اءعشی قیس ) و (اءعشای کبیر) که قصیده لامیّه اش از (معلّقات عشر) است ، قصیده ای نیز در مدح رسول خدا صلی الله علیه و آله گفت و رهسپار مکّه شد تا شرفیاب شود، امّا در مکّه یا نزدیک مکّه کسی از مشرکان قریش با وی ملاقات کرد و به

[شماره صفحه واقعی : 52]

ص: 2592

نمایندگان نصاری

رسول خدا صلی الله علیه و آله هنوز در مکّه بود که در حدود بیست مرد از نصاری که خبر بعثت وی را شنیده بودند، از مردم حبشه و به قولی از مردم نجران به مکّه آمدند و در مسجدالحرام رسول خدا را دیدند و با او سخن گفتند و پرسش کردند و چون رسول خدا آنان را به اسلام دعوت کرد و قرآن برایشان تلاوت کرد، گریستند و دعوت وی را اجابت کردند و به وی ایمان آوردند و چون از نزد رسول خدا برخاستند، ابوجهل بن هشام با گروهی از قریش به آنها گفتند: چه مردان بی خردی هستید. مردم حبشه شما را برای رسیدگی و تحقیق امری فرستادند، اما شما بی درنگ دین خود را رها کردید و دعوت وی را تصدیق کردید! نمایندگان در پاسخ قریش گفتند: ما را با شما بحث و جدالی نیست ، ما به کیش خود و شما به کیش خود، ما از این سعادت نمی گذریم . درباره ایشان آیاتی از قرآن مجید نازل گشت .(1)

وفات ابوطالب و خدیجه

در حدود دو ماه پس از خروج بنی هاشم از (شعب ) و سه سال پیش از هجرت ، وفات ابوطالب و سپس به فاصله سه روز وفات خدیجه در ماه رمضان سال دهم بعثت روی داد. خدیجه در این تاریخ 65 ساله و ابوطالب هشتاد و چند ساله بود و از عمر رسول خدا صلی الله علیه و آله 49 سال و هشت ماه و یازده روز می گذشت . ابوطالب و خدیجه در (حجون ) مکّه دفن شدند. وفات این دو بزرگوار برای رسول خدا مصیبتی بزرگ بود و خودش فرمود: (تا روزی که ابوطالب وفات یافت دست قریش از آزار من کوتاه بود(1) ).

واقعه اسراء

صریح قرآن مجید است که خدای متعال بنده خود (محمّد) صلی الله علیه و آله را شبانه از

[شماره صفحه واقعی : 55]

ص: 2595

واقعه معراج

واقعه معراج و رفتن رسول خدا صلی الله علیه و آله به آسمانها در شب هفدهم ماه رمضان ، هجده ماه پیش از هجرت روی داد و بسیاری از مورّخان ، واقعه اسراء و معراج را در یک شب دانسته اند. (3)

فخر رازی و علّامه مجلسی می نویسند: اهل تحقیق برآنند که به مقتضای دلالت قرآن و اخبار متواتر خاصّه و عامّه ، خدای متعال روح و جسد محمّد صلی الله علیه و آله را از مکّه به مسجدالاقصی و سپس از آن جا به آسمانها برد و انکار این ، مطلب ، یا تاءویل آن به عروج روحانی ، یا به وقوع آن در خواب ، ناشی از کمی تتبّع یا سستی دین و ضعف یقین است .(4)

دعوت قبایل عرب

دسول خدا صلی الله علیه و آله پس از آن که در سال چهارم بعثت دعوت خویش را آشکار ساخت ، ده سال متوالی در موسم حج با قبایل مختلف عرب تماس می گرفت و بر یکایک قبایل می گذشت و به آنان می گفت : ای مردم ! بگویید: (لااله الّا اللّه ) تا رستگار گردید و عرب را مالک شوید و عجم رام شما گردد و بر اثر ایمان پادشاهان بهشت باشید اما چنان که سابقا گفتیم ، عمویش (ابولهب ) می گفت : مبادا سخن وی را بشنوید، چه از دین برگشته و دروغگوست . در نتیجه هیچ یک از قبایل ، دعوت وی را نپذیرفتند(1) و پاسخ زشت می دادند و به گفته ابن اسحاق بیش از همه قبیله (بنی حنیفه ) در پاسخ وی بی ادبی و گستاخی کردند.

نخستین مسلمانان اءنصار

در سال یازدهم بعثت رسول خدا در موسم حج با گروهی از مردم یثرب ملاقات کرد و با آنها به گفتگو پرداخت و نیز اسلام را بر آنان عرضه داشت و قران را بر ایشان تلاوت کرد اهل یثرب دعوت رسول خدا را اجابت کردند و اسلام آوردند و گفتند اکنون به

یثرب باز می گردیم و قوم خود را به اسلام دعوت می کنیم ، باشد که خدا به این دین هدایتشان کند.

ابن اسحاق گوید: اینان شش نفر از قبیله خزرج بودند که به یثرب بازگشتند و امر رسول خدا را با مردم در میان گذاشتند و آنان را به دین اسلام دعوت کردند و چیزی نگذشت که اسلام در یثرب شیوع یافت و نخستین مسلمانان انصار (اسعد بن زراره ) و (ذکوان بن عبد قیس ) بودند و (ابوالهیثم ) نیز در حالی که رسول خدا را ندیده بود اسلام آورد و او را به پیغمبری شناخت .

نخستین مسجدی که در مدینه در آن قرآن خوانده شد، مسجد (بنی زریق ) بود. در سال دوازدهم بعثت ، 12 نفر از انصار در موسم حج ، در عقبه (منی ) با رسول خدا بیعت کردند، آنها عبارت بودند: 1 – اسعد بن زراره ، 2 – عوف بن حارث ؛ 3 – رافع

[شماره صفحه واقعی : 58]

ص: 2598

اسلام آوردن سعد بن معاذ و اسید بن حضیر

(اسعد بن زراره ) همراه (مصعب بن عمیر) به محله (بنی عبدالاشهل ) و (بنی ظفر) رفتند تا (سعد بن معاذ) و (اسید بن حضیر) را که هر دو مشرک و از اشراف قوم خود بودند با اسلام دعوت کنند. (اسید) حربه خود را برداشت و به سوی آن دو رهسپار شد، به آنان دشنام و ناسزاگویی آغاز کرد، ولی (مصعب ) به او گفت چه مانعی دارد که بنشینی تا با تو سخن گویم . (اسید) نشست و با شنیدن دعوت (مصعب ) و آیاتی از قرآن مجید، گفت : برای مسلمان شدن چه باید کرد؟ آنگاه به دستور (مصعب ) برخاست و غسل کرد و جامه پاکیزه ساخت و شهادت حق بر زبان راند و سپس به آن دو گفت ، اگر (سعد بن معاذ) هم به اسلام درآید، دیگر کسی از (بنی عبدالاشهل ) نامسلمان نخواهد ماند هم اکنون او را نزد شما میفرستم .

(سعد) هم به همان ترتیب ، پس از شنیدن دعوت اسلام و آیاتی از قرآن مجید، تطهیر کرد و شهادت حق بر زبان جاری ساخت . گفته اند: که در آن شب ، یک مرد یا زن نامسلمان در میان (بنی عبدالاشهل ) باقی نماند به این ترتیب کار انتشار اسلام در مدینه به جایی رسید که در هر محله از محله های انصار مردان و زنانی مسلمان بودند.

[شماره صفحه واقعی : 59]

ص: 2599

دومین بیعت عقبه

(مصعب بن عمیر بن هاشم ) به مکه بازگشت و اسلام اهل مدینه را به عرض رسول خدا صلی الله علیه و آله رسانید و آن حضرت شادمان گشت ، سپس جمعی از انصار در موسم حج به مکه رفتند و (بیعت دوم عقبه ) به انجام رسید. بیعت دوم عقبه در ذی حجه سال سیزدهم بعثت اتفاق افتاد.

دوازده نفر نقیب اءنصار

چون بیعت این 75 نفر به انجام رسید، رسول خدا صلی الله علیه و آله گفت : (دوازده نفر نقیب از میان خود برگزینید تا مسؤ ول و مراقب آنچه در میان قومشان می گذرد باشند.(2) )

به هر صورت ، دوازده نفر نقیب به شرح ذیل برگزیده شدند:

1- اءبو امامه : اءسعد بن زراره ، 2 – سعد بن ربیع ، 3 – عبدالله بن رواحه ، 4 – رافع بن مالک ، 5 – براء بن معرور، 6 – عبدالله بن عمرو (پدر جابر انصاری )، 7 – عباده بن صامت ، 8 – سعد بن عباده ، 9 – منذر بن عمرو (این نه نفر از قبیله خزرج بودند)، 10 – اسید بن حضیر، 11 – سعد بن خیثمه ، 12 – رفاعه بن عبدالمنذر(3) (این 3 نفر از قبیله اءوس بودند.)

رسول خدا به دوازده نفر نقیب انتخاب شده گفت : (چنان که حواریون برای عیسی ضامن قوم خود بودند، شما هم عهده دار هر پیشامدی هستید که در میان قوم شما روی می دهد و من خود کفیل مسلمانانم .)(4)

[شماره صفحه واقعی : 61]

ص: 2601

آغاز هجرت مسلمین به مدینه

پس از بازگشتن 75 نفر اصحاب (بیعت دوم عقبه ) به مدینه و آگاه شدن از دعوت و بیعتی که (اوس ) و (خزرج ) با رسول خدا انجام داده بودند سختگیری قریش نسبت به طاقت فرسا گشت تا آن که از رسول خدا اذن هجرت خواستند (1) و رسول خدا آنان را فرمود تا رهسپار مدینه شوند و نزد برادران انصار خود روند.(2)

مسلمانان دسته دسته رهسپار مدینه شدند و رسول خدا به انتظار اذن پروردگارش در هجرت از مکه و رفتن به مدینه باقی ماند. هجرت مسلمانان به مدینه از ذی الحجه سال سیزدهم بعثت آغاز شد. نخستین کسی که از اصحاب رسول خدا به مدینه وارد شد پسر عمه رسول خدا (ابوسلمه : عبدالله بن عبدالاسد بن هلال بن عبدالله بن عمربن مخزوم ) بود که از حبشه بازگشت و به مکه آمد چون قریش به آزار او پرداختند و خبر یافت که مردمی در مدینه به دین اسلام در آمده اند، یک سال پیش از (بیعت دوم عقبه ) به مدینه هجرت کرد.

ابن اسحاق گوید: عمر بن خطاب و برادرش زید بن خطاب با چند نفر دیگر، بر (رفاعه بن عبدالمنذر) وارد شدند. طلحه بن عبیدالله و صهیب بن سنان ، در خانه (حبیب بن اساف ) (و به قولی یساف ) و یا بعضی گفته اند در خانه (اسعد بن زراره ) منزل گزیدند.

سایر میزبانان که دسته دسته مهاجران بر آنان وارد می شدند، عبارت بودند از (عبدالله بن سلمه ) (در محله قبا)، (سعد بن ربیع )، (منذر بن محمد)؛ (سعد بن معاذ)؛ (اوس بن ثابت ) و نیز (سعد بن خیثمه ) که چون مجرد بود، مهاجران مجرد بر او فرود آمدند.

کار هجرت به آن جا کشید که مرد مسلمانی جز رسول خدا و علی بن ابی طالب و

[شماره صفحه واقعی : 62]

ص: 2602

سوره های مکی قرآن

در میزان و نیز در شماره سوره های مکی و مدنی و نیز در ترتیب نزول سوره ها اختلاف است ، ما در این جا فقط روایت یعقوبی را ذکر می کنیم و شماره هر سوره را در ترتیب فعلی قرآن می نگاریم .

به روایت محمد بن حفص … از ابن عباس ، 82 سوره از قرآن در مکه نازل شد.(1) نخستین سوره ای که بر رسول خدا فرود آمد ( اقراء باسم ربک الذی خلق ) {96} بود و سپس به ترتیب شماره سوره از این قرار است :

{68}، {93}، {73}، {74}، {1}، {111}، {81}، {87}، {92}، {89}، {94}، {55}، {103}، {108}، {102}، {107}، {105}، {53}، {80}، {97}، {91}، {85}، {95}، {106}، {101}، {75}، {104}، {77}، {50}، {90}، {86}، {54}، {38}، {7}، {82}، {36}، {25}، {35}، {19}، {20}، {26}، {27}، {28}، {17}، {10}، {11}، {12}، {15}، {6}، {37}، {31}، {40}(2) ، {41}، {42}، {43}، {34}، {39}، {44}، {45}، {46}، {51}، {88}، {18}، {16}، {71}، {14}، {21}، {23}، {13}، {52}، {67}، {69}، {70}، {78}، {79}، {82}، {30}، {29}.

در غیر روایت ابن عباس ، مردم در این ترتیب اختلاف دارند لیکن اختلافشان اندک است و نیز از ابن عباس روایت شده که قرآن جدا جدا نازل می شد، نه اینکه سوره سوره نازل شود، پس هر چه آغازش مکه نازل شده بود، آنرا مکی می گفتیم ، اگر چه بقیه اش در مدینه نازل شود و همچنین آنچه در مدینه نازل شد.(3)

[شماره صفحه واقعی : 63]

ص: 2603

شورای دارالندوه

(دارالندوه ) همان بنای (مجلس شورای مکه ) بود که جد چهارم رسول خدا (قصی بن کلاب ) آن را ساخت ، بعد معاویه آن را خرید و دارالاماره قرار داد، سپس جزء مسجدالحرام شد.(1)

پس از انجام بیعت دوم عقبه و هجرت اصحاب رسول خدا به مدینه ، رجال قریش دانستند که یثرب به صورت پایگاه و پناهگاهی در آمده و مردم آن برای جنگیدن با دشمنان رسول خدا آماده اند، چند نفر از اشراف قریش برای جلوگیری از هجرت رسول خدا از مکه به مدینه ، در (دارالندوه ) فراهم گشتند و به مشورت پرداختند. (آخر صفر سال 14 بعثت ) بعضی شماره شرکت کنندگان در این مجلس را از 15 نفر تا 100 نفر نوشته اند.(2)

هر یک در این مجلس در مورد، حبس ، شکنجه ، حتی کشتن رسول خدا صلی الله علیه و آله طرحهایی ارائه دادند، سرانجام با پیشنهاد (ابوجهل بن هشام ) تصمیم به کشتن رسول خدا گرفتند و با همین تصمیم پراکنده گشتند.

ابن اسحاق می گوید: درباره همین انجمن و تصمیم قریش آیه 30 از سوره انفال نازل گشت ، آنجا که می گوید: (و هنگامی که کافران از روی مکر و نیرنگ درباره تو نظر می دادند تا تو را در بند کنند یا تو را بکشند یا تو را بیرون کنند، آنان مکر می کنند و خدا هم مکر می کند و خدا بهترین مکرکنندگان است ).

لیله المبیت

در شب پنجشنبه اول ماه ربیع (سال 14 بعثت ) رسول خدا صلی الله علیه و آله از مکه بیرون رفت و در همان شب علی علیه السلام در بستر رسول خدا بیتوته کرد (3) و دوباره فداکاری امیرمؤ منان آیه 207 سوره بقره نازل گشت . در همین شب بود که رسول خدا، علی را به کعبه برد و علی پا بر شانه رسول خدا نهاد و بتها را واژگون ساخت .(4)

جایزه قریش برای دستگیری رسول خدا صلی الله علیه و آله

چون رسول خدا از مکه رهسپار مدینه شد، قریش برای هر کس که رسول خدا را دستگیر کند صد شتر جایزه اعلام داشتند.

رسول خدا شب دوشنبه چهارم ربیع الاول از غار ثور به سوی مدینه بیرون آمد و روز سه شنبه در (قدیر) بر خیمه (ام معبد خزاعی ) که زنی دلیر و بخشنده بود منزل کرد، ولی او بر اثر خشکسالی از پذیرایی میهمانان عذر خواست رسول خدا چشمش بر گوسفندی که در کنار خیمه بود افتاد، به او فرمود: این چه گوسفندی است ؟ گفت : این گوسفند از گرسنگی و ناتوانی از رمه مانده است و شیر نیز ندارد. رسول خدا نام خدا را بر زبان جاری ساخت و با اذن آن زن گوسفند را دوشید و شیر گوسفند فراوان گشت و ریزش گرفت و همه از آن آشامیدند و بار دیگر ظرف را از شیر پر کرد و نزد وی گذاشت سپس به طرف مدینه رهسپار شدند.(2)

(سراقه بن مالک ) برای دریافت جایزه از قریش ، وی را تعقیب می کرد.(3) یعقوبی می نویسد هنگامی که رسول خدا به آبگاه (بنی مدلج ) رسید (سراقه بن جعشم مدلجی (4) ) از پی وی تاخت و چون به او رسید رسول خدا گفت : ( الهم اکفنا سراقه (5) ) . (خدایا شر سراقه را از سر ما کوتاه کن )، سپس دست و پای اسب او به زمین فرو رفت و فریاد زد: ای پسر (ابوقحافه ) به همسفرت بگو تا از خدا بخواهد که اسبم رها شود، به خدا قسم : اگر از

[شماره صفحه واقعی : 66]

ص: 2606

بریده بن حصیب اءسلمی (از قبیله بنی اسلم )

چون رسول خدا در طریق هجرت به (غمیم (2) ) رسید (بریده ) با هشتاد خانواده از خویشاوندانش نزد وی رسیدند و همگی به دین اسلام در آمدند آنگاه (بریده ) در غزواتی که بعد از احد روی داد، حضور داشت .(3)

[شماره صفحه واقعی : 67]

ص: 2607

سال اول هجرت

بنای مصجد مدینه

رسول خدا آن زمین را به ده دینار خرید، آنگاه فرمد تا در آن جا مسجدی ساخته شود، خود نیز در ساختن مسجد با مسلمانان همکاری می کرد و مسلمانان هم در موقع ساختن مسجد سرود می خواندند و رسول خدا چنین می گفت :

( لاعیش الا عیش الاخره

اللهم ارحم المهاجرین و الانصار )

(زندگی جز زندگی آخرت نیست ، خدایا مهاجران و انصار را رحمت کن )

رسول خدا مسجد را با خشت بنا نهاد و چند ستون از چوب خرما برافراشت و سقف آن را به چوب خرما پوشانید، پس از ساخته شدن مسجد اذان اسلامی به وسیله وحی مقرر گشت .

شیوع اسلام در مدینه

پس از اقامت رسول خدا در مدینه و ساختن مسجد و خانه هایش ، انصار همگی به دین اسلام در آمدند بجز طوایف : خطمه ، واقف ، وائل و امیه (طایفه ای از قبیله اوس ) که بر شرک خود باقی ماندند، ولی بعد از واقعه بدر و احد و خندق همه به دین اسلام درآمدند.

قرارداد مسالمت آمیز میان یهودیان

رسول خدا عهدنامه ای میان مهاجران و انصار از یک طرف و یهودیان مدینه از طرف دیگر نوشت و یهودیان را در دین و دارایی خویش آزاد گذاشت و شرایط دیگر بر آن افزود، از جمله این که مسلمانان و یهودیان مانند یک ملت در مدینه زندگی کنند و در انجام مراسم دینی خود آزاد باشند و به هنگام وقوع جنگ علیه دشمن به یکدیگر کمک کنند و شهر مدینه را محترم بدانند و به هنگام بروز اختلاف و رفع آن ، شخص رسول خدا را به داوری بپذیرند.

سال دوم هجرت (سنه الامر)

شماره غزوه های رسول خدا صلی الله علیه و آله

مسعودی می نویسد: غزوه هایی که رسول خدا صلی الله علیه و آله خود همراه سپاه اسلام بود غزوه است و برخی آن را 27 غزوه نوشته اند، جهت اختلاف آن است که دسته اول بازگشت رسول خدا را از (خیبر) به (وادی القری ) با غزوه خیبر یکی دانسته اند.

شماره سریه های رسول خدا صلی الله علیه و آله

ابن اسحاق می گوید: سریه های رسول خدا 38 سریه بود. مسعودی از (جمعی ) 35 سریه و از (طبری ) 48 و از بعضی دیگر 66 سریه نقل می کند. طبرسی در اعلام الوری 36 سریه می نویسد. (2)

مسعودی می نویسد: سرایه های رسول خدا از 3 تا 500 نفر است که در شب بیرون روند. سوارب : دسته هایی است که روز بیرون روند و مناسر: بیش از 500 نفر و کمتر از 800 نفر. جیش : سپاهی است که شماره اش به 800 نفر برسد. خشخاش : بیش از 800 و کمتر از 1000 نفر. جیش ازلم : سپاهی است که به 1000 نفر برسد. جیش جحفل : سپاهی است که به 4000 نفر برسد. جیش جرار: سپاهی است که به 12000 نفر برسد. کتیبه : سپاهی است که فراهم گشته و پراکنده نشود و، حضیره : از 10 نفر به پایین را گویند کمه به جنگ فرستاده شوند و، نفیضه : آنان را که سپاهی بسیار نیستند و، اءرعن : سپاه بزرگ بی مانند را، و خمیس : سپاه عظیم را گویند.

[شماره صفحه واقعی : 74]

ص: 2614

غزوه ودان یا غزوه ابواء

تاریخ غزوه : صفر سال دوم هجرت

جانشین رسول خدا: سعد بن عباده

مقصد: قریش و بنی ضمره بن بکر

نتیجه : قرار صلحی با (بنی ضمره ) به امضای (مخشی بن عمرو ضمری ): سرور (بنی ضمره ) در آن تاریخ .

سریه (عبیده بن حارث بن مطلب )

تاریخ سریه : شوال سال اول .

عده سپاهیان : 60 یا 80 نفر فقط از مهاجران .

مقصد: دسته ای از قریش که ممکن بود به اطراف مدینه تجاوز کنند.

نتیجه : (عبیده ) در محل آبگاهی با گروه انبوهی از قریش که (عکرمه بن ابی جهل ) فرماندهشان بود، روبرو شد، اما جنگی پیش نیامد، فقط (سعد بن ابی وقاص ) تیری انداخت و نخستین تیری بود که در تاریخ اسلام از کمان رها شد.

سریه (حمزه بن عبدالمطلب )

تاریخ سریه : رمضان سال اول .

عده سپاهیان : 30 نفر از مهاجران .

نتیجه : (حمزه ) تا ساحل دریا در ناحیه (عیص ) پیش رفت و آن جا با 300 سوار از مشرکان مکه که (ابوجهل بن هشام ) فرماندهشان بود، روبرو شد، اما (مجدی بن عمرو جهنی ) که با هر دو دسته قرار صلح و متارکه داشت ، در میان افتاد و بی آن که جنگی روی دهد، هر دو سپاه بازگشتند.

[شماره صفحه واقعی : 75]

ص: 2615

غزوه (بواط)

تاریخ غزوه : ربیع الاول سال دوم هجرت . جانشین رسول خدا در مدینه (سائب بن عثمان بن مظعون ) یا (سعد بن معاذ) بود.

عده سپاهیان : 200 نفر.

مقصد: کاروانی از قریش (شامل 100 مرد) بودند که مدینه در خطر تجاوز ایشان قرار داشت و 2500 شتر داشتند.

نتیجه : رسول خدا تا (بواط) پیش رفت و چون با دشمنی برخورد نکرد به مدینه بازگشت .

غزوه (عشیره )

تاریخ غزوه : جمادی الاولی ، سال دوم هجرت . جانشین رسول خدا در مدینه (ابوسلامه بن عبدالاسد) بود.

عده سپاهیان اسلام : 150 یا 200 نفر.

مقصد: کاروان قریش که رهسپار شام بود.

نتیجه : رسول خدا با سپاهیان اسلامی تا (عشیره ) پیش رفت ، ماه جمادی الاولی و چند روزی از جمادی الاخره آن جا ماند و با قبیله (بنی مدجل ) و هم پیمانانشان از (بنی ضمره ) قرار صلحی منعقد ساخت و سپس بی آن که جنگی روی دهد به مدینه بازگشت .

سریه (سعد بن ابی وقاص )

تاریخ سریه : ذوالقعده سال اول .

عده سپاهیان : 8 نفر فقط از مهاجران .

مقصد: احتیاط و جلوگیری از حمله دشمن .

[شماره صفحه واقعی : 76]

ص: 2616

غزوه (سفوان )، عزوه (بدر اولی )

تاریخ غزوه جمادی الاخره (1) یا ربیع الاول سال دوم (2) . جانشین رسول خدا در مدینه (زید بن حارثه ) بود

مقصد: از بازگشت رسول خدا صلی الله علیه و آله از غزوه (عشیره ) ده روز نمی گذشت که (کرز بن جابر فهری ) رمه مدینه را غارت کرد. رسول خدا در تعقیب وی تا وادی (سفوان ) از ناحیه بدر شتافت و بر وی دست نیافت و به مدینه بازگشت .

غزوه بدر کبرا

تاریخ غزوه : رمضان سال دوم هجرت . جانشین رسول خدا در نماز (عبدالله بن ام مکتوم ) و جانشین آن حضرت در مدینه (ابولبابه ) بودند.

عده سپاهیان : 313 نفر (مهاجری اءوسی و خزرجی ).

سپاه دشمن : 950 مرد جنگی که 600 نفر زره پوش و 100 اسب داشتند.

مقصد: رسول خدا خبر یافت که (ابوسفیان ) همراه 30 یا 40 نفر از قریش با کاوان تجارت ، از شام به مک برمی گردند به اصحاب خویش چنین فرمود: (این کاروان قریش و حامل اموال ایشان است ، به سوی آن رهسپار شوید، باشد که خدا آن را نصیب شما گرداند.)

ابو سفیان چون از چنین تصمیمی آگاه شد، (ضمضم بن عمرو غفاری ) را برای دادرسی به مکه فرستاد، قریش همداستان آماده دفاع از مال خویش شدند و از اشراف قریش کسی جز (ابولهب ) باقی نماند که برای جنگ بیرون نرود.

رسول خدا چون از حرکت قریش اطلاع یافت با اصحاب خود مشورت کرد تا این که (مقداد بن عمرو) به پا خاست و گفت : به خدا قسم اگر ما را تا نواحی یمن ببری تا آن جا راه تو را از دشمن هموار خواهیم ساخت و رسول خدا درباره وی دعای خیر کرد روز

[شماره صفحه واقعی : 78]

ص: 2618

فرود آمدن قریش در مقابل مسلمین

قریش با تجهیزات کامل همچنان به طرف بدر پیش می رفتند تا در (عدوه قصوا) که دورتر از مدینه بود در پشت تپه ای به نام (عقنقل ) فرود آمدند و چاههای بدر در (عدوه دنیا) که نزدیکتر به مدینه بود، قرار داشت . در همان شب بارانی رسید که زمین شنزار را زیر پای قریش غیر قابل عبور ساخت ، رسول خدا پیشدستی کرد و در کنار نزدیکترین چاه بدر فرود آمد، (حباب بن منذر) گفت : ای رسول خدا! آیا خدا فرموده است که این جا منزل کنیم ؟ رسول خدا گفت : نه امری در کار نیست ، باید طبق تدبیر و سیاست جنگ

[شماره صفحه واقعی : 79]

ص: 2619

روز جنگ و آمادگی قریش

بامداد روز جنگ ، مردان قریش از پشت تپه (عقنقل ) برآمدند و در مقابل مسلمین آماده جنگ شدند که رسول خدا گفت : (خدایا! این قبیله قریش است که با ناز و تبختر خویش روی آورده است و با تو دشمنی می کند و پیغمبرت را دروغگو می شمارد. خدایا! خواستار نصرتی هستم که خود وعده کرده ای ، خدایا! در همین صبح امروز نابودشان ساز).

صف آرایی رسول خدا صلی الله علیه و آله

رسول خدا خود چوبی به دست داشت و صفهای سپاهیان اسلام را منظم می ساخت در این هنگام (سواد بن غزیه ) را از صف جلوتر دید و چوب را به شکم وی زد که در جای خود راست بایستد. (سواد) گفت : ای رسول خدا! مرا به درد آوردی با آن که خدا تو را به حق و عدالت فرستاده است ، پس مرا اذن قصاص ده . رسول خدا شکم خود را برهنه ساخت و گفت : بیا قصاص کن . (سواد) شکم رسول خدا را بوسید و رسول خدا درباره وی دعای خیر کرد.

رسول خدا پس از منظم ساختن صفوف خطبه ای ایراد کرد که متن آن را مورخان نقل کرده اند (1) سپس به سوی سایبان خود رفت و به دعا و انابه پرداخت .

جنگ مغلوبه

پس از نبردی تن به تن ، دو سپاه به جان هم افتادند، در این گیرودار (مهجع ) نخستین شهید بدر و سپس (حارث بن سراقه ) با تیر دشمن به شهادت رسیدند. رسول خدا از زیر سایبان بیرون آمد و مسلمین را به جهاد تشویق کرد، آنگاه (عمیر بن حمام ) و (عوف بن حارث ) شمشیرهای خود را گرفتند و جنگیدند تا به شهادت رسیدند. رسول خدا مشتی ریگ برداشت و گفت : خدایا! دلهاشان را بترسان و پاهاشان را بلرزان و آنگاه ریگها را به سوی قریش پاشاند و یاران خود را فرمود تا سخت حمله کنند، در این موقع شکست دشمن آشکار گشت و گردنگشان قریش کشته و یا اسیر شدند.

دستور خاصّ

روز بدر رسول خدا صلی الله علیه و آله به اصحاب خود فرمود: می دانم که مردانی از (بنی هاشم ) و دیگران را بدون آن که به جنگ با ما علاقه مند باشند به اکراه بیرون آورده اند، بنابراین هر کسی از شما با یکی از (بنی هاشم ) برخورد کند او را نکشد و هر کس (ابوالبختری بن هشام ) را ببیند او را نکشد و هر کس (عبّاس ) (عموی رسول خدا) را ببیند او را نکشد، امّا به تفصیلی که در کتب تاریخ نوشته اند، ابوالبختری بر اثر طرفداری از همسفر خود (جناده ) به دست (مجذّر) کشته شد.

کشتگان قریش در چاه بدر

به دستور خدا کشته های دشمن را در چاه بدر افکندند مگر (امیه بن خلف ) که او را زیر خاک و سنگ کردند.

رسول خدا بر سر چاه بدر ایستاد و گفت : ای به چاه افتادگان (یک یک را نام برد) بد خویشانی برای پیامبر خود بودید مردم مرا راستگو دانستند و شما دروغگو مردم مرا پناه دادند و شما مرا بیرون کردید، مردم مرا یاری کردند و شما به جنگ من برخاستید، سپس گفت : آیا آنچه پروردگار به شما وعده داده بود، حق یافتید؟ من آنچه پروردگارم به من وعده داده بود، حق یافتم . کسانی از صحابه گفتند: ای رسول خدا! آیا با لاشه های مردگان سخن می گویی ؟ فرمود: شما گفتار مرا از ایشان شنواتر نیستید، لیکن

[شماره صفحه واقعی : 84]

ص: 2624

مسلمانان دوزخی

جوانانی از قریش هنگامی که رسول خدا در مکه بود به دین اسلام در آمدند، اما بر اثر حبس و شکنجه پدران و خویشان خود توفیق هجرت نیافتند و از دین اسلام بازگشتند و همراه قریش به جنگ بدر آمدند و روز بدر کشته شدند و درباره ایشان آیه ای نازل کشد که مضمون آن این است : (کسانی که در حال ستمکاری بر خویش ، فرشتگان جانشان را گرفتند، بدانها گفتند: شما را چه می شود؟ گفتند: ما در سرزمین (مکه ) زبون و بیچاره بودیم . فرشتگان گفتند: مگر زمین خدا وسعت نداشت تا در آن هجرت کنید؟ اینان جایشان دوزخ است و چه بد سرانجامی است .) (1)

اسیران قریش در مدینه

رسو ل خدا صلی الله علیه و آله اسیران قریش را در میان اصحاب خود پراکنده ساخت فرمود: با اسیران به نیکی رفتار کنید.

دو دستور سیاسی

بزرگان قریش دستور دادند تا، اولا اهل مکه بر کشته های خویش اشک نریزند و سوگواری نکنند او از این راه خود را به شماتت مسلمین گرفتار نسازند و ثانیا در بازخرید اسیران خود شتاب نورزند تا مبادا مسلمانان در بهای آنان سختگیری کنند. (اسود بن مطلب ) که سه فرزند خود را از دست داده بود، وقتی که شنید، زنی به خاطر گم شدن شترش شیون می کند، اشعاری بدین مضمون گفت : (شگفتا که زنی حق دارد بر شتر گمشده خویش گریه کند اما من حق ندارم بر پسران دلیر خود اشک بریزم .)

داستان عمیر بن وهب

(عمیر بن وهب جمحی ) که از شیاطین قریش بود، روزی پس از واقعه بدر با (صفوان بن امیه ) در حجر نشسته بود و از مصیبت (اصحاب قلیب ) (2) . سخن می گفت . (صفوان

) گفت : راستی که پس از ایشان در زندگی خیری ندیدیم ، (عمیر) گفت : به خدا قسم : اگر قرض های بی محل و بیچاره شدن خانواده ام نبود بر سر محمد می رفتم و او را می کشتم . (صفوان ) گفتار او را غنیمت شمرد و گفت : تمام اینها را بر عهده می گیرم و خانواده ات را تا زنده باشند همراهی می کنم . (عمیر) پذیرفت و گفت پس این مطلب را پوشیده دار سپس دستور داد شمشیرش را تیز و زهرآگین کردند و آنگاه رهسپار مدینه شد و به حضور رسول خدا رسید. رسول خدا پرسید: به چه کار آمده ای ؟ گفت : تا درباره این اسیر که گرفتار شماست ، محبت کنید. رسول خدا فرمود: چرا شمشیر به گردن آویخته ای ؟ گفت : خدا این شمشیر را لعنت کند که هیچ به درد ما نمی خورد. رسول خدا دوباره سبب آمدن او را سؤ ال کرد، او گفت جز این منظوری ندارم . فرمود: این طور نیست تو و (صفوان ) در حجر نشسته و بر اصحاب قلیب تاءسف خوردید و چنین و چنان گفتگو کردید و اکنون برای کشتن من آمدی اما خدا تو را مجال نمی دهد. عمیر گفت : گواهی می دهم که تو پیامبر خدایی زیرا جز من و صفوان کسی از این راز اطلاع نداشت اکنون یقین کردم که این خبر را جز از طرف خدا به دست نیاورده ای آنگاه شهادتین بر زبان راند.

[شماره صفحه واقعی : 88]

ص: 2628

فهرست سپاهیان اسلامی و شهدای بدر

طبق فهرست جامعی که در کتاب (تاریخ پیامبر اسلام ) آمده است ، عده سپاهیان اسلامی در بدر، جمعا از تمام قبایل 314 نفر و عده شهدای مسلمانان نیز 14 نفر بوده است . (1)

کشته های قریش در بدر

روز بدر 70 نفر از مردان قریش به دست مسلمانان و فرشتگان کشته شدند که ابن اسحاق فقط 50 نفر آنها را نام برده و ابن هشام 20 نفر دیگر را هم ذکر کرده است .(2)

شیخ مفید در ارشاد 36 نفر از کشته های بدر را نام می برد و می گوید: راویان عمامه و خاصه به اتفاق نوشته اند که : این 36 نفر را علی بن ابی طالب علیه السلام کشته است .

غزوه بنی سلیم در (کدر)

ابن اسحاق می گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله در بازگشت از بدر، پس از هفت شب اقامت در مدینه برای (غزوه بنی سلیم ) از مدینه بیرون رفت تا به آبگاهی از بنی سلیم که به آن (کدر) می گفتند، رسید در آن جا سه شب اقامت گزید و سپس بی آن که جنگی روی دهد به مدینه بازگشت .

ابن سعد می نویسد: این غزوه بدان جهت روی داد که رسول خدا صلی الله علیه و آله شنید که جمعی از بنی سلیم و غطفان بر ضد مسلمانان فراهم آمده اند، اما با کسی برخورد نکرد، ولی 500 شتر در این غزوه به دست مسلمانان افتاد که پس از اخراج خمس به هر مردی از اصحاب که جمعا 200 نفر بودند دو شتر سهم رسید، مدت این غزوه پانزده روز بود. (1)

غزوه (بنی قینقاع )

یهود (بنی قینقاع ) از همه یهودیان شجاعتر بودند، شغلشان زرگری بود و با رسول خدا پیمان سازش و عدم تعرّض داشتند، اما پس از واقعه بدر، از راه نافرمانی و حسد درآمدند و پیمان خود را نقض کردند. رسول خدا آنها را فراهم ساخت و به آنان گفت : ای گروه یهود! از آنچه بر سر قریش آمد بترسید و اسلام آورید…

بزرگان طایفه در جواب رسول خدا گفتند: ای محمّد! چنان گمان می بری که ما همچون قریش خواهیم بود، به خدا قسم : اگر ما با تو جنگ کردیم ، خواهی فهمید که مرد میدان ماییم نه دیگران . (2)

رسول خدا بعد از پاسخ درشتی که از سران این طایفه شنید، (ابولبابه ) را در مدینه به جانشینی خود گماشت و با سپاه اسلام ، آنان را محاصره کرد تا به تنگ آمدند و تسلیم شدند، ولی از کشتن آنان در گذشت ، فرمود تا از مدینه بیرونشان کنند و اموالشان پس از اخراج خمس بر مسلمانان قسمت شد.

دیگر حوادث سال دوم هجرت

1- وجوب روزه ماه رمضان در شعبان این سال ، 2 – برگشتن قبله از بیت المقدس به کعبه در رکوع رکعت دوم نماز ظهر روز سه شنبه نیمه شعبان ، 3 – مقرر شدن اذان اسلامی ، 4 – مرگ ابولهب در روز خبر فتح بدر به مکه ، 5 – دستور پرداختن زکات فطره ، 6 – عروسی امیرمؤ منان و فاطمه در ذی حجه این سال ، 7 – دستور قربانی در عید

اضحی و قربانی کردن رسول خدا، 8 – جنگ میان قبیله بکر بن وائل و سپاه خسروپرویز و شکست سپاه ایران .

غزوه بحران

غزوه بحران (2)

رسول خدا خبر یافت که گروه بسیاری از (بنی سلیم ) در ناحیه (بحران ) فراهم گشته اند، پس با 300 مرد از اصحاب خویش تا بحران پیش رفت ، اما برخوردی روی نداد و دشمن متفرق شده بود، رسول خدا پس از ده روز به مدینه بازگشت . این غزوه در ششم جمادی الاولی ، 27 ماه پس از هجرت واقع شد.(3)

[شماره صفحه واقعی : 93]

ص: 2633

سریه (محمد بن مسلمه )

پس از واقعه بدر (کعب بن اشرف ) که مردی شاعر و زبان آور بود در اشعار خود رسول خدا را بد می گفت و دشمنان را بر ضد مسلمین تحریک می کرد. حسان بن ثابت و زنی از مسلمانان به نام (میمونه ) در پاسخ کعب و رد او اشعاری گفتند، ولی کعب نام زنان مسلمان را در اشعار خود با بی احترامی می برد و مسلمانان را آزار می داد. در این موقع رسول خدا گفت : کیست که مرا از دست پسر اشرف آسوده کند؟ (محمد بن مسلمه ) گفت : من خود این مهم او را کفایت می کنم و او را می کشم . (محمد بن مسلمه ) این کار را با کمک چند نفر از جمله (سلکان بن سلامه ) (برادر رضاعی کعب ) انجام داد و سپس سرکعب را آوردند و پیش پای رسول خدا انداختند و چون بامداد شد، یهودیان را بیم و هراس گرفته بود و نزد رسول خدا آمدند و گفتند: سرور ما را ناگهان کشتند. رسول خدا کارهای ناپسند و اشعار و آزار کعب را یادآوری کرد و با آنان قرار صلح گذاشت .(1)

داستان محیصه و حویصه

ابن اسحاق بعد از کشته شدن (کعب بن اشرف ) می نویسد: رسول خدا گفت : بر هر که از مردان یهود ظفر یافتید او را بکشید، پس (محیصه بن مسعود) یکی از بازرگانان یهود را که (ابن سنینه ) (1) نام داشت ، کشت . برادر بزرگترش (حویصه ) که هنوز مسلمان نبود او را زد و گفت چرا این مرد را کشتی ؟ (محیصه ) در پاسخ گفت : اگر محمد مرا می فرمود که گردنت را بزنم ، بیدرنگ تو را گردن می زدم ، (حویصه ) گفت : راستی دینی که این همه در تو اثر گذاشته است عجیب است و سپس خود به دین اسلام در آمد.

جمعه ششم شوال

اصحاب رسول خدا در این شب مدینه را پاسبانی کردند و (سعد بن معاذ) و (اسید بن حضیر) و (سعد بن عباده ) با عده ای مسلح تا بامداد به پاسبانی ایستادند، در همین شب رسول خدا خوابی دید که بر اثر آن خوش نداشت از مدینه بیرون رود و در این باب با اصحاب خود مشورت کرد. بزرگان مهاجر و انصار با ماندن در مدینه موافقت کردند

ولی جوانانی که در بدر شرکت نداشتند از شوق شهادت با این راءی مخالفت کردند و اصرار داشتند که بر سر دشمن بروند.

در نتیجه اصرار جوانان ، رسول خدا تصمیم به حرکت گرفت و در همان روز جمعه اصحاب خود را به شکیبایی سفارش فرمود و با هزار نفر از مدینه بیرون آمد و خود بر

[شماره صفحه واقعی : 96]

ص: 2636

بازگشتن منافقان

در محل (شوط) در میان مدینه و احد (عبدالله بن ابی ) با یک سوم مردم به مدینه بازگشت و گفت : حرف جوانان را شنید و گفتار ما را ناشنیده گرفت . ای مردم ! ما نمی دانیم که باید برای چه خود را به کشتن دهیم ؟ و چون با منافقان قوم خود باز می گشت ، (عبدالله بن عمرو) در پی ایشان شتافت که آنها را از رفتن بازدارد، ولی نتیجه نگرفت و ناامید برگشت .

دو قبیله (بنی حارثه ) و (بنی سلمه ) نیز سست شدند و خواستند برگردند که خداوند استوارشان ساخت (آل عمران /122).

صف آرایی قریش

سه هزار مرد جنگی به صف ایستادند، فرماندهی میمنه را (خالد بن ولید) و فرماندهی میسره را (عکرمه بن ابی جهل ) برعهده گرفت و پرچم قریش را (طلحه بن ابی طلحه عبدری ) به دست داشت .

رسول خدا در پناه کوه

نخستین کس از اصحاب که بعد از هزیمت مسلمانان و شهرت یافتن شهادت رسول خدا صلی الله علیه و آله ، رسول خدا را شناخت ، (کعب بن مالک ) بود، او به چند نفری که باقی مانده بودند گفت : ای مسلمانان ! شما را مژده باد که رسول خدا این جاست . آنگاه گروهی از مسلمانان ، رسول خدا را طرف دره کوه بردند و علی بن ابی طالب سپر خود را از (مهراس (1) ) پر آب کرد و نزد رسول خدا آورد و رسول خدا سر و روی را با آن شستشو داد. ابن اسحاق می نویسد که : رسول خدا نماز ظهر روز احد را به علت زخمهایی که برداشته بود نشسته خواند و مسلمانان هم نشسته به وی اقتدا کردند.

[شماره صفحه واقعی : 99]

ص: 2639

سخنان اءبوسفیان

پس از آن که جنگ پایان یافت ، (ابوسفیان ) نزدیک کوه آمد و با صدای بلند گفت : جنگ و پیروزی نوبت است ، روزی به جای روز بدر، ای (هبل ) سرافراز دار. رسول خدا گفت تا وی را پاسخ دهند و بگویند: خدا برتر و بزرگوارتر است ؛ ما و شما یکسان نیستیم ، کشته های ما در بهشت اند و کشته های شما در دوزخ .

باز (ابوسفیان ) گفت : ما (عزی ) دارم و شما ندارید. به امر رسول خدا در پاسخ وی گفتند: خدا مولای ماست و شما مولا ندارید. آنگاه (ابوسفیان ) فریاد زد و گفت : وعده ما و شما در سال آینده در بدر. رسول خدا گفت تا به وی پاسخ دادند: آری و عده میان ما و شما همین باشد.

شهادت حمزه بن عبدالمطلب

حمزه (سیدالشهداء) از مهاجران ، پس از کشتن چند تن از کفار قریش ، خود به دست (وحشی ) غلام (جبیر بن مطعم ) به شهادت رسید و چون وحشی به مکه برگشت به پاداش این عمل آزاد شد و در روز فتح مکه به طائف گریخت ، اما به او بشارت دادند که هرگاه کسی شهادت حق بر زبان راند، هر که باشد محمد او را نمی کشد، پس نزد رسول خدا رفت و بیدرنگ شهادت حق بر زبان راند و خود را معرفی کرد. رسول خدا به او فرمود: (روی خود را از من پنهان دار که دیگر تو را نبینم ) و او هم تا رسول خدا زنده بود خود را از نظر آن بزرگوار دور می داشت .

ابوسفیان و حمزه

ابوسفیان ، نیزه خود را به کنار دهان (حمزه بن عبدالمطلب ) می زد و سخنی جسارت آمیز می گفت ، که (حلیس بن زبان ) بر وی گذر کرد و کار ناپسند او را دید و گفت : این مرد سرور قریش است که با پیکر بیجان او چنین رفتار می کنی ! ابوسفیان گفت : این کار را از من نهفته دار که لغزشی بود.

زنان انصار و حمزه

رسول خدا صلی الله علیه و آله در بازگشت از احد، شنید که زنان انصار بر کشته های خود گریه و شیون می کنند. گریست و گفت : لیکن حمزه را زنانی نیست که بر وی گریه کنند. سعد بن معاذ و اسید بن حضیر که این سخن را شنیدند، زنانشان را فرمودند تا بروند و بر حمزه عموی رسول خدا سوگواری کنند. چون رسول خدا شنید که در مسجد برای حمزه گریه و شیون می کنند، فرمود: (خدا رحمتتان کند، برگردید که در همدردی کوتاهی نکردید).

نام چند تن دیگر از شهدای احد

1- عبدالله بن جحش : از مهاجران (عمه زاده رسول خدا) بود که در نبرد با دشمن به دست (ابوالحکم بن اخنس ) کشته شد و گوش و بینی او را بریدند و به نخ کشیدند،

چهل و چند ساله بود و به (المجدع فی الله ) لقب یافت . وی به هنگام نبرد شمشیرش شکست ، رسول خدا چوب خشک خرمایی به او داد و در دست او به صورت شمشیری درآمد که (عرجون ) نامیده می شد.(1)

2- مصعب بن عمیر: از مهاجران بود که لوای آنها را بر دست داشت ، به دست (عبدالله بن قمئه لیثی ) به شهادت رسید، آنگاه سول خدا لوا را به علی بن ابی طالب داد.

3- شماس بن عثمان : از مهاجران بود که رسول خدا به هر طرف می نگریست او را می دید که با شمشیر خویش از وی دفاع می کند و چون رسول خدا افتاد، خود را سپر وی قرار داد تا به شهادت رسید.

[شماره صفحه واقعی : 103]

ص: 2643

داستان ام عماره

ام عماره نسیبه (1) ، دختر (کعب بن عمرو) روز احد سپاهیان اسلام را آب می داد، اما چون مسلمانان و رسول خدا از سوی دشمن در خطر قرار گرفتند، به جنگ پرداخت و شمشیر می زد و زخمهایی برداشت و چون (عبدالله بن قمئه ) به قصد کشتن رسول خدا پیش تاخت ، همین زن و (مصعب بن عمیر) سر راه بر وی گرفتند و در این گیر و دار (عبدالله ) ضربتی بر شانه (ام عماره ) نواخت که سالها بعد، جای آن گود و فرورفته مانده بود.

کشته های قریش

ابن اسحاق 22 نفر از کشته های قریش را نام می برد که از جمله آنهاست : 1 – طلحه بن ابی طلحه ، 2 – ابوسعد بن ابی طلحه ، 3 – عثمان بن ابی طلحه ، 4 – مسافع بن طلحه ، 5

– جلاس بن طلحه ، 6 – حارث بن طلحه ، 7 – ارطاه بن عبد شرحبیل ، 8 – ابو یزید بن عمیر، 9 – قاسط بن شریح ، 10 – صواب حبشی ، 11 – ابوعزّه : عمرو بن عبداللّه جمحی ، 12 – ابیّبن خلف بن وهب .

آخرین نفر، قصد کشتن رسول خدا را داشت ، یاران رسول خدا گفتند: بر وی حمله بریم ، فرمود: بگذارید پیش آید و چون پیش آمد و نزدیک رسید، رسول خدا پیش تاخت و چنان بر او ضربتی زد که او از اسب بیفتاد و چندین بار در غلتید.

غزوه حمراءالاسد

روز شنبه هفتم (یا پانزدهم ) شوّال سال سوم هجرت ، جنگ احد پایان پذیرفت و رسول خدا به مدینه بازگشت و شب یکشنبه را در مدینه بود و مسلمانان هم به معالجه مجروحین خود پرداختند. رسول خدا بلال را فرمود تا مردم را به تعقیب دشمن فراخواند و جز آنان که دیروز همراه بوده اند، کسی همراهی نکند، در این میان (جابر بن عبداللّه ) که پدرش در احد به شهادت رسید بود و بنا به دستور پدر برای سرپرستی خاندانش در مدینه مانده و از شرکت در جنگ احد معذور و محروم گشته بود، از رسول خدا درخواست کرد تا او را به همراهی خویش سرافراز کند و رسول خدا تنها به او اذن داد که در حمراءالاءسد شرکت کند.

ابوسفیان و همراهان وی مشورت می کردند که بازگردند و هر که را از مسلمانان باقی مانده است از میان ببرند، امّا (صفوان ) این راءی را نپسندید و پیشنهادشان را رد کرد. رسول خدا بعد از شنیدن این گزارش و مشورت با بعضی از صحابه تصمیم حرکت و تعقیب دشمن گرفت .

بزرگان اصحاب ، زخمداران را فراخواندند و مردان قبایل با این که هر کدام چندین زخم برداشته بودند به راه افتادند و رسول خدا برای ایشان دعا کرد.

رسول خدا (عبداللّه بن امّمکتوم ) را در مدینه جانشین گذاشت و پرچم را به دست علی علیه السلام داد، زره و کلاه خود پوشید و از در مسجد سوار شد و فرمود: دیگر تا فتح مکّه مانند احد برای ما پیش آمدی نخواهد شد.

داستان معبد بن ابی معبد خزاعی

قبیله خزاعه ، چه مسلمان و چه مشرک ، خیرخواه رسول خدا بودند، معبد هنوز مشرک بود که دید رسول خدا در تعقیب دشمن است . رسول خدا هنوز در حمراءالاسد بود که معبد با ابوسفیان ملاقات کرد. ابوسفیان از معبد پرسید که : چه خبر داری ؟ گفت : محمّد با سپاهی که هرگز ندیده ام ، آکنده از خشم در تعقیب شما هستند. ابوسفیان گفت : ما هنوز تصمیم بازگشتن داریم تا هر که را از سپاه ایشان زنده مانده است نابود کنیم . گفت : من این کار را مصلحت نمی دانم ، با دیدن سپاهیان محمّد اشعاری سروده ام و چون اشعار خود را خواند (ابوسفیان ) بیمناک شد و فکر بازگشتن را از سر بدر کرد.

داستان معاویه بن مغیره

(معاویه بن مغیره ) که (حمزه ) علیه السلام را مثله کرده بود، در همین غزوه گرفتار شد و به قول مقریزی و ابن هشام ، گریخت و به عثمان پناهنده شد و او از رسول خدا، سه روز برای او مهلت گرفت که اگر بعد از سه روز دیده شد کشته شود و پس از سه روز زید بن حارثه و عمّار بن یاسر او را در (جماء) یافتند و کشتند.

سال چهارم هجرت

سریّه (ابوسلمه )

اول محرّم : رسول خدا به وسیله مردی از قبیله (طیّی ء) خبر یافت که (طلیحه ) و (سلمه ) مردم را به جنگ علیه اسلام فراخوانده اند. رسول خدا (ابوسلمه ) را با 150 مرد از مهاجر و انصار فرستاد تا در سرزمین بنی اسد بر آنان بتازند. ابوسلمه شب و روز راه پیمود تا حدود (قطن ) رسید و بر گلّه ای از ایشان غارت برد و سه غلام از شبانان را دستگیر کرد، امّا دیگران گریختند و مردان قبیله را بیم دادند. ابوسلمه و یارانش بی آن که با دشمنی برخورد کنند، با شتران و گوسفندانی چند باز گشتند.

سریّه (عبداللّه بن انیس انصاری )

دوشنبه پنجم محرّم : رسول خدا خبر یافت که (سفیان بن خالد)(1) مردمی را در (عرنه ) برای جنگ علیه اسلام فراهم ساخته است ، پس (عبداللّه بن انیس ) را برای کشتن وی فرستاد. (عبداللّه ) گفت : برای من توصیفش کن تا او را بشناسم . گفت : که دیدی از هیبتش بیمناک می شوی و شیطان را به یاد می آوری .

(عبداللّه ) می گوید: شمشیر خود را بر گرفتم و رو به راه نهادم ، هنگام عصر او را دیدم که می خواست در جایی فرود آید، پس چون به او رسیدم ، پرسید: کیستی ؟ (چنان که رسول خدا گفته بود، لرزه ای بر من افتاد)، گفتم : مردی از (خزاعه )، (عبداللّه )

[شماره صفحه واقعی : 113]

ص: 2653

سال پنجم هجرت (سنه الاءحزاب )

احزاب و فرماندهانشان

1- قریش و همراهانشان با 4000 سپاهی ، 300 اسب و 1500 شتر به فرماندهی (ابوسفیان بن حرب ).

2- بنی سلیم با 700 سپاهی ، به فرماندهی (ابوالاعور سلمی ).

3- بنی فزاره ، همه شان با 1000 شتر، به فرماندهی (عیینه بن حصن فزاری ).

4- بنی اشجع با 400 سپاهی ، به فرماندهی (مسعود بن رخیله .) (2)

5- بنی مره با 400 سپاهی ، به فرماندهی (حارث بن عوف ).

6- بنی اسد بن خزیمه با عده ای به فرماندهی (طلیحه بن خویلد). از همه قبایل ده هزار نفر (به گفته مسعودی : از قریش و قبایل دیگر و بنی قریظه و بنی نضیر، 24 هزار نفر فراهم آمدند سه لشکر بودند و فرمانده کل (ابوسفیان بن حرب ) بود که اکثر این فرماندهان بعدها اسلام آوردند.

نزدیک شدن خطر

در این موقع بود که گرفتاری مسلمین به نهایت رسید و ترس و بیم شدت یافت و

[شماره صفحه واقعی : 123]

ص: 2663

پایداری انصار

نزدیک به یک ماه بود که مسلمانان و مشرکان در برابر هم ایستاده بودند و جنگی جز تیراندازی و محاصره در کار نبود، رسول خدا نزد (عیینه بن حصن فزاری ) و (حارث بن عوف ) دو سرور (غطفان ) فرستاد و با آنان قرار گذاشت که یک سوم میوه های امسال مدینه را بگیرند و با سپاهیان خود بازگردند و دست از جنگ با مسلمانان بردارند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله (سعد بن معاذ) و (سعد بن عباده ) را خواست و با آنان در این باب مشورت کرد. آنان گفتند: یا خود به این کار علاقه مندی و یا خدا چنین دستوری داده است و در هر دو صورت ناگزیر به انجام آن هستیم . رسول خدا گفت : به خدا سوگند، این کار را نمی کنم مگر برای این که دیدم عرب همداستان به جنگ شما آمده و از هر سو شما را فرا گرفته اند خواستم بدین وسیله از شما دفع خطر کنم .

(سعد بن معاذ) گفت : ای رسول خدا! به خدا قسم نیازی به این کار نداریم و شمشیر پاسخ ایشان است . رسول خدا گفت : هر طور صلاح می دانی چنان کن . (سعد) قرارنامه را محو کرد و گفت : هر چه می توانند بر ضد ما انجام دهند.

آخرین تلاش دشمن

بعد از کشته شدن (عمرو) و (نوفل ) سران قریش تصمیم گرفتند که فردای آن روز دیگر بار حمله کنند، بامداد فردا همداستان حمله کردند و (خالد بن ولید) نیز در میان آنان بود، کار جنگ به سختی کشید تا آنجا که مسلمانان نمازهایشان فوت شد. در این میان (وحشی ) که با مشرکان بود، حربه ای به سوی (طفیل بن نعمان ) افکند و او را کشت ، سپس خداوند دشمن را پراکنده ساخت و به اردوگاه خویش بازگشتند.

[شماره صفحه واقعی : 125]

ص: 2665

زخمی شدن سعد بن معاذ

سعد بن معاذ با زرهی کوتاه و نارسا بیرون آمده بود و رهسپار جنگ شد. (حبان بن قیس بن عرقه ) فرصتی به دست آورد و تیری به سوی وی انداخت و چون تیرش به هدف رسید، گفت : ( خذها منّی و انا ابن العرقه .)

سعد بن معاذ گفت : خدا رویت را به آتش کشاند، خدایا! اگر از جنگ قریش چیزی باقی گذاشته ای ، مرا برای آن زنده نگهدار و اگر جنگ میان ما و قریش را به پایان رسانده ای ، پس همین پیشامد را برای من شهادت قرار ده .

حذیفه بن یمان در میان دشمن

پس از خبر یافتن از اختلاف نظر و تفرقه ای که میان احزاب روی داد، رسول خدا صلی الله علیه و آله (حذیفه ) را برای تحقیق حال و بررسی وضع دشمن به میان آنان فرستاد، به او فرمود: ای حذیفه : برو در میان دشمن ببین چه می کنند، امّا دست به کاری مزن تا نزد ما بازگردی .

(حذیفه ) می گوید: در میان دشمن وارد شدم ، دیدم که باد، و لشکرهای الهی تمام دیگها و خیمه های ایشان را از جا کنده است ، پس ابوسفیان برخاست و گفت : ای گروه قریش ! به خدا قسم ، ماندن شما در این جا صلاح نیست ، راستی که اسب و شترمان از میان رفت و بنی قریظه نیز با ما خلف وعده کردند و شدّت سرما هم می بینید که با ما چه می کند، پس آماده رفتن شوید که من هم رفتنی هستم . سپس برخاست و شتر خود را سوار شد و او را چنان بزد تا بر سه دست و پا ایستاد، به خدا قسم ، اگر دستور رسول خدا نبود فرصت مناسبی بود که ابوسفیان را با تیری می کشتم . آنگاه قبیله غطفان هم با شنیدن حرکت قریش ، رهسپار سرزمینهای خویش شدند. (حذیفه ) می گوید: نزد رسول خدا بازگشتم و گزارش کار خویش را به او رساندم .

غزوه بنی قریظه

ذی القعده سال پنجم : هنگام ظهر جبرئیل فرود آمد و به رسول خدا گفت : خدا تو را می فرماید: بر سر (بنی قریظه ) رهسپار شوی و هم اکنون من بر سر ایشان می روم و در قلعه هایشان زلزله می اندازم . رسول خدا بلال را فرمود تا در میان مردم اعلام کند که هر کس مطیع و شنوای امر خدا و رسول است ، باید نماز عصر را جز در (بنی قریظه ) نخواند، آنگاه با سه هزار از مسلمانان که 36 اسب داشتند رهسپار شد و رایت را علی علیه السلام بر دست گرفت و پیش تاخت .

رسول خدا بیست و پنج روز (بنی قریظه ) را در محاصره داشت تا از محاصره به تنگ آمدند و (کعب بن اسد) به ایشان گفت : ای گروه یهود! می بینید چه بر سرتان آمده است ، اکنون سه کار را به شما پیشنهاد می کنم تا هر کدام را خواستید انتخاب کنید. گفتند: چه کاری ؟ گفت : از این مرد پیروی می کنیم و به او ایمان می آوریم . گفتند: ما هرگز از حکم تورات دست برنمی داریم و جز آن را نمی پذیریم . گفت : پس بیایید تا فرزندان و زنانمان را بکشیم تا از سوی آنها نگران نباشیم ، آنگاه با شمشیرهایمان حمله بریم . گفتند: این بیچارگان را هرگز نمی کشیم . گفت : امشب که شنبه است ، ممکن است محمد و یارانش از حمله ما آسوده خاطر باشند، پس حمله بریم و شبیخون زنیم . گفتند: شنبه

[شماره صفحه واقعی : 129]

ص: 2669

لغزش اءبولبابه

یهودیان (بنی قریظه ) نزد رسول خدا پیام فرستادند که (ابولبابه بن عبدالمنذر) را نزد ما بفرست تا در کار خود با وی مشورت کنیم . رسول خدا صلی الله علیه و آله او را نزد ایشان فرستاد. چون او را دیدند مردان یهود دست به دامن او شدند و زنان و کودکانشان نزد او گریستند، پس ابولبابه را بر ایشان رحم آمد و چون از او پرسیدند که آیا به حکم محمد تن در دهیم و تسلیم شویم ؟ گفت : آری ، اما با اشاره به گلوی خود فهماند که شما را می کشد.

(ابولبابه ) می گوید: به خدا قسم ، قدم برنداشته دانستم که به خدا و رسول او خیانت کرده ام ، سپس راه مسجد را در پیش گرفت و بی آن که نزد رسول خدا برود، خود را به یکی از ستونهای مسجد بست و گفت : از این جا نخواهم رفت تا خدا توبه ام را قبول کند. به روایت ابن هشام : آیه 27 سوره انفال درباره همین گناه ابولبابه نزول یافته است .

چون خبر ابولبابه به رسول خدا رسید، گفت : اگر نزد من آمده بود برایش طلب آمرزش می کردم ، اما اکنون که چنین کاری کرده است من هم با او کاری ندارم تا خدا توبه اش را قبول کند.

سحرگاه بود که در خانه (امّسلمه ) قبول توبه ابولبابه به رسول خدا نازل شد. (امّسلمه ) به اذن رسول خدا ابولبابه را مژده داد که خدا توبه ات را قبول کرد. اما او سوگند یاد کرده بود که جز رسول خدا کسی او را باز نکند. ابولبابه همچنان ماند تا رسول خدا برای نماز صبح به مسجد آمد و او را باز کرد.(1)

اجرای حکم سعد بن معاذ

(محمد بن مسلمه ) ماءمور شانه بستن مردان و (عبداللّه بن سلام ) ماءمور زنان و کودکان شدند. یهودیان را از قلعه بیرون آوردند و رسول خدا آنان را در سرای دختر حارث ، حبس کرد و آنگاه به بازار مدینه رفت و آنجا خندق هایی کند، سپس آنان را دسته دسته آوردند و در آن خندقها گردن زدند از جمله دشمن خدا (حیی بن اخطب ) و (کعب بن اسد) در میان ایشان بودند، یکی از زنان یهود را هم که سنگ آسیایی را بر سر (خلاد بن سوید انصاری ) انداخت و او را کشت نیز در ردیف مردان (بنی قریظه ) آوردند و گردن زدند. روی هم رفته در حدود 600 یا 700 مرد و به قولی میان 800 یا 900 نفر کشته شدند.

در قلعه های (بنی قریظه ) 1500 شمشیر، 300 زره ، 2000 نیزه و 1500 سپر به دست آمد و نیز خم های شرابی که همه اش بیرون ریخته شد.

تقسیم غنایم

[شماره صفحه واقعی : 132]

ص: 2672

شهدای غزوه بنی قریظه

1- خلاد بن سوید که زنی او را به وسیله آسیای سنگی کشت ؛ 2 – ابوسنان بن محصن که در روزهای محاصره وفات یافت ؛ 3 – سعد بن معاذ که او را جزء شهدای خندق نام بردیم ، پس از غزوه بنی قریظه به همان زخمی که در خندق برداشته بود شهادت یافت .

سریه (ابو عبیده بن جراح فهری )

ذی الحجه سال پنجم : این سریه به جانب (سیف البحر) بود و در همین سریه بود که رسول خدا انبان هایی از خرما برای خوراک نفرات همراه ساخت و (ابوعبیده ) آنها را برایشان تقسیم می کرد، رفته رفته کار به جایی کشید که خرماها کم شد تا آنجا که به هر کدام روزی یک خرما می رسید و آنها را غصه دار ساخت . خداوند جانوری از دریا

به چنگ آنها انداخت که بیست شب از گوشت و چربی آن می خوردند. استخوان دنده این جانور به قدری بزرگ بود که تنومندترین مرد با تنومندترین شتری که بر آن سوار بود از زیر دنده آن جانور می گذشت . عباده بن صامت گوید: چون به مدینه آمدیم و قصه خود را به رسول خدا گفتیم ، فرمود: آن روزی شما بوده خداوند به شما ارزانی داشته است .

[شماره صفحه واقعی : 133]

ص: 2673

سال ششم هجرت

سریه (محمد بن مسلمه )

ربیع الاخر سال ششم : رسول خدا صلی الله علیه و آله (محمد بن مسلمه ) را با ده نفر بر سر (بنی ثعلبه ) و (بنی عوال ) به (ذی القصه ) (1) فرستاد. محمد و همراهان وی شبانه بر سر دشمن رسیدند و خوابیدند. دشمنان که صد نفر بودند، اطراف مسلمانان را گرفتند و ساعتی تیراندازی کردند، سپس اعراب با نیزه ها بر ایشان حمله بردند و همه را کشتند و برهنه ساختند. خود (محمد) در میان کشته ها بی حرکت افتاد و مردی از مسلمانان که از آنجا عبور می کرد او را برداشت و به مدینه برد.

سریه (اءبو عبیده بن جراح ) به ذی القصه

ربیع الاخر سال ششم : (بنی ثعلبه ) و (اءنمار) به قحطی گرفتار شده بودند و آن ناحیه را ابری فرا گرفت ، این قبایل به سرزمین های ابری رهسپار شدند و تصمیم گرفتند که بر گله مدینه که در (هیفا) (1) چرا می کرد غارت برند. رسول خدا صلی الله علیه و آله ،

(عبیده ) را با چهل مرد از مسلمانان فرستاد و در تاریکی صبح به (ذی القصه ) رسیدند و بر دشمنان غارت بردند و آنها به کوهها گریختند، آنگاه چهارپایان ایشان به غنیمت گرفته ، به مدینه آوردند.

غزوه بنی لحیان

جمادی الاءولی سال ششم : رسول خدا صلی الله علیه و آله به خونخواهی شهدای رجیع با 200 مرد که 20 اسب داشتند بر سر (بنی لحیان ) رفت ، سرانجام پس از طی طریق ، در سرزمین (غران ) منزلگاه (بنی لحیان ) در جایی به نام (سایه ) فرود آمد، اما دشمن خبر یافته ، به کوهها گریخته بود، پس با همراهان ، پس از توقف کوتاه در (عسفان ) به مدینه بازگشت .

سریه (اءبوبکر بن اءبی قحافه ) به غمیم

جمادی الاءولی سال ششم : رسول خدا صلی الله علیه و آله از (عسفان )، ابوبکر را با ده سوار فرستاد تا قریش را بدین وسیله مرعوب سازد و آنان تا (غمیم ) پیش رفتند و سپس بی آن که به دشمنی برخورد کنند، بازگشتند.(1)

سریه (زید بن حارثه ) به (طرف )

جمادی الاخره سال ششم : رسول خدا صلی الله علیه و آله (زید بن حارثه ) را به فرماندهی 15 مرد از صحابه بر سر (بنی ثعلبه ) فرستاد و (زید) تا (طرف ) که آبی است نزدیک (مراض )

[شماره صفحه واقعی : 139]

ص: 2679

سریه (زید بن حارثه ) به (حسمی ) بر سر جذام

جمادی الاخر سال ششم : دحیه بن خلیفه کلبی از نزد قیصر روم باز می گشت ، چون به سرزمین (جذام ) رسید، (هنید بن عوص ) و پسرش (از قبیله جذام ) بر وی تاختند و کالایی را که همراه داشت به غارت بردند، اما چند نفر از (بنی ضبیب ) که قبلا اسلام آورده بود بر هنید و پسرش حمله بردند و کالای به غارت رفته را از ایشان گرفته و به (دحیه ) تسلیم کردند، (دحیه ) هنگامی که به مدینه رسید ماجرا را به رسول خدا گزارش داد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله (زید بن حارثه ) را با 500 نفر به (جذام ) فرستاد، چون به سرزمین جذام رسیدند بر آنان حمله بردند، هنید و پسرش را کشتند و 100 زن و کودک را اسیر کردند و 1000 شتر و 5000 گوسفند به غنیمت گرفتند.

(رفاعه بن زید جذامی ) چون وضع را چنین دید با چند نفر از قبیله خویش نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رفتند و نامه ای را که رسول خدا در موقعی که (رفاعه ) نزد وی آمده و اسلام آورده بود و برای او و قومش نوشته بود تقدیم داشت و گفت : این همان نامه ای است که پیش از این نوشته شده و اکنون نقض شده است .

رسول خدا، (علی ) علیه السلام را فرومود تا رهسپار آن سرزمین شود و زنان و کودکان و اموالشان را به ایشان پس دهد. (علی ) خود را به (زید) و سریه رسانید و هر چه در دست ایشان بود پس گرفت و به صاحبانش مسترد داشت .

سریّه (زید بن حارثه ) به مدین

تاریخ سریه دقیق روشن نیست : رسول خدا صلی الله علیه و آله ، (زند بن حارثه ) را به (مدین ) فرستاد، (زید) اسیرانی از مردم ساحل نشین (میناء) به مدینه آورد، چون اسیران فروخته شدند و میان مادران و فرزندانشان تفرقه افتاد، رسول خدا دید که آنها بر اثر این تفرقه گریه می کنند. پس دستور داد که مادران و فرزندانشان را جز با هم نفروشند.

سریه (علی بن ابی طالب ) به فدک

شعبان سال ششم : رسول خدا صلی الله علیه و آله خبر یافت که (بنی سعد بن بکر) فراهم گشته اند تا یهودیان خیبر را کمک دهند، پس (علی بن ابی طالب ) را با صد مرد بر سر ایشان فرستاد، علی رهسپار شد تا به (همج ) – آبگاهی میان خیبر و فدک – رسید (1) و چون جای دشمن را شناختند بر آنان حمله بردند و پانصد شتر و 2000 گوسفند غنیمت گرفتند و بنی سعد با خوانواده هایشان گریختند. علی علیه السلام خمس غنایم را جدا کرد و بقیه را میان اصحاب قسمت فرمود و بی آنکه جنگی روی دهد به مدینه بازگشت .

نزاع مهاجر و انصار

هنوز رسول خدا بر سر آب (مریسیع ) بود که (جهجاه بن مسعود غفاری ) با (سنان بن وبرجهنی ) بر سر آب زد و خورد کردند، (جهنی ) انصار را و (جهجاه ) مهاجران را به کمک خواست . قبایل قریش و اءوس و خزرج به کمک ایشان شتافتند و شمشیرها کشیده شد. اما به وساطت مردانی از مهاجر و انصار، سنان که جهجاه او را زده بود از حق خود صرف نظر کرد و نزاع از میان برخاست .

تفاوت پسر با پدر

(عبدالله بن عبدالله بن ابی ) نزد رسول خدا آمد و گفت : شنیده ام که می خواهی که پدرم را به کیفر آنچه گفته است بکشی . اگر این کار شدنی است مرا بفرما تا خود او را بکشم و سرش را نزد تو آورم ، به خدا قسم قبیله خزرج می دانند که در میان آن قبیله ، مردی نیکوکارتر از من نسبت به پدرش نبوده است ، اما می ترسم که دیگری را ماءمور کشتن وی فرمایی و نتوانم کشنده پدرم را ببینم که در میان مردم راه می رود و او را بکشم و در نتیجه مردی با ایمان را به جای کافری کشته باشم و به کیفر این گناه به دوزخ روم .

رسول خدا گفت : نه با وی مدارا می کنیم و با او به نیکی رفتار خواهیم کرد و سپس به (عمر بن خطاب ) که پیشنهاد کشتن او را داده بود، فرمود: می بینی (عمر)؟ به خدا قسم اگر آن روز که گفتی او را بکش او را می کشتم کسانی به خاطر او آزرده خاطر و رنجیده می شدند ولی اگر امروز دستور دهم همانان او را می کشند.

[شماره صفحه واقعی : 144]

ص: 2684

سوره منافقون یا فرج زید بن اءرقم

پس از آن که (عبدالله بن ابی ) گفتار ناروای خود را انکار کرد و بر دروغ گفتن (زید بن ارقم ) اصرار ورزید و او را به عذر آن که کودک است ، به خطا و اشتباه منسوب ساخت ، کار زید بسیار دشوار شد و به ملامت این و آن گرفتار آمد، اما خدای متعال

راضی نشد که به خاطر مردی دروغگو و منافق ، کودکی امین و راستگو مورد ملامت و سرزنش مردم قرار گیرد و نزد رسول خدا سرافکنده باشد، لذا سوره منافقون را نازل فرمود. (1)

اسلام آوردن حارث

چون رسول خدا از غزوه (بنی مصطلق ) برمی گشت ، در (ذات الجیش )، (جویریه ) را که همراه وی بود به مردی از انصار سپرد تا او را نگهداری کند و چون به مدینه رسید حارث بن ابی ضرار (پدر جویریه ) برای بازخرید دخترش رهسپار مدینه شد و در (عقیق ) به شترانی که برای فدیه به مدینه می آورد نگریست و به دو شتر علاقه مند شد و آن دو را در یکی از دره های عمیق پنهان ساخت و سپس به مدینه نزد رسول خدا آمد و گفت : ای محمد! دخترم را اسیر گرفته اید و اکنون سر بهای او را آورده ام . رسول خدا گفت : آن دو شتری که در فلان دره عقیق پنهان کرده ای کجاست ؟ (حارث ) گفت : ( اشهد ان لا اله الا الله و انک محمد رسول الله . ) به خدا قسم که کسی جز خدا از این امر اطلاع نداشت . (حارث ) و دو پسرش که همراه او بودند و مردمی از قبیله اش به دین اسلام در آمدند و آن دو شتر که همراه او بودند و مردمی از قبیله اش به دین اسلام در آمدند و آن دو شتر را هم به رسول خدا تسلیم کرد و دختر خود را تحویل گرفت ، دختر هم اسلام آورد، سپس رسول خدا از پدرش خواستگاری کرد و پدرش او را با چهارصد درهم کابین به رسول خدا تزویج کرد.

عایشه در غزوه بنی المصطلق

هرگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله می خواست سفر کند میان زنان خود قرعه می زد و هرکدام قرعه به نامش اصابت می کرد او را با خود همراه می برد، در غزوه بنی مصطلق نیز قرعه به نام (عایشه ) اصابت کرد و او را با خود همراه برد، در این گونه سفرها زنان را در میان کجاوه بر پشت شتر می نشاندند، سپس مهار شتر را می گرفتند و به راه می افتادند. در مراجعت از غزوه بنی مصطلق ، رسول خدا نزدیک مدینه رسید و در منزلی فرود آمد و پاسی از شب را گذراند، سپس بانگ رحیل داده شد و مردم به راه افتادند.

عایشه می گوید: برای حاجتی بیرون رفته بودم و بی آن که توجه کنم گردنبندم گسیخته ، به اردوگاه بازگشتم زمانی به فکر آن افتادم که مردم در حال رفتن بودند، پس به همان جا که رفته بودم بازگشتم و آن را یافتم مردانی که شترم را سرپرستی می کردند به گمان اینکه من در کجاوه نشسته ام به راه افتادند و من هنگامی که به اردوگاه رسیدم همه رفته بودند، ناگزیر در آن جا ماندم و یقین داشتم که در جستجوی من برخواهند گشت .

عایشه می گوید: به خدا قسم در همان حالی که دراز کشیده بودم ، (صفوان بن معطل سلمی ) که برای کاری از همراهی از لشکر بازمانده بود بر من گذر کرد، چون مرا دید شناخت و در شگفت ماند، گفت : خدای تو را رحمت کند، چرا عقب مانده ای ؟ پاسخ ندادم ، سپس شتری را نزدیک آورد و گفت : سوار شو، سوار شدم ، مهار شتر را گرفت و با شتاب در جستجوی اردو به راه افتاد، اما به آنها نرسیدیم ، تا بامداد که اردو در منزل دیگر فرود آمد و ما هم به همان وضعی که داشتیم رسیدیم ، دروغگویان زبان به بهتان گشودند و اردوی اسلام متشنج شد، اما من به خدا قسم بیخبر بودم و چون به مدینه

[شماره صفحه واقعی : 147]

ص: 2687

سریه (زید بن حارثه ) به وادی القری بر سر ام قرفه

رمضان سال ششم : پس از آن که (زید بن حارثه ) از سریه ماه رجب (یا سفر بازرگانی ) وارد مدینه شد و در آن سریه در میان کشتگان جان به سلامت برده و فقط زخمی شده بود، قسم خورد که شستشو نکند و روغن نمالد تا بر سر (بنی فزاره ) رود و با آنان بجنگد، چون زخمهای وی بهبود یافت ، رسول خدا او را با سپاهی بر سر (بنی فزاره ) فرستاد و او در (وادی القری ) بر آنان حمله برد، چند نفر را بکشت و (ام قرفه ) را که پیرزنی فرتوت بود با دخترش و عبدالله بن مسعده اسیر گرفتند و (قیس بن مسحر) به دستور (زید بن حارثه )، (ام قرفه ) را به وضع فجیعی کشت و دختر او را با عبدالله بن مسعده به مدینه آوردند. (زید بن حارثه ) پس از بازگشت به مدینه ، در خانه

[شماره صفحه واقعی : 148]

ص: 2688

سریه (عبدالله بن عتیک ) بر سر ابورافع یهودی

رمضان سال ششم : هرگاه قبیله اوس در طریق نصرت رسول خدا افتخاری کسب می کردند، خزرجیها نیز در پی کسب چنان افتخاری بر می آمدند و چون خزرجیها دیدند که قبیله اوس با کشتن کعب بن اشرف یهودی – دشمن سرسخت رسول خدا – سرافراز شده اند، در مقام آن بر آمدند تا دشمنی از دشمنان رسول خدا را که در دشمنی در ردیف ابن اشرف باشد، بکشند و پس از شور و مذاکره ایشان بر کشتن ابورافع سلام بن ربیع قرار گرفت . پس از کسب اجازه از رسول خدا پنج نفر از خزرجیان : (عبدالله بن عتیک )، (مسعود بن سنان )، (عبدالله بن انیس )، (ابوقتاده ) و (خزاعی بن اسود) بدین منظور رهسپار خیبر شدند. رسول خدا (عبدالله بن عتیک ) را بر ایشان امیر قرار داد و آنان را فرمود که زن یا کودکی را نکشند. (عبدالله ) و همراهان وی داخل خیبر شدند و شبانه به خانه (ابورافع ) رفتند و او را در بسترش کشتند. پس از بازگشت به مدینه ، کشتن ابورافع را به رسول خدا گزارش دادند. رسول خدا گفت : پیروز باد این روی ها، و چون هر کدام مدعی کشتن او بودند، رسول خدا گفت : شمشیرهای خود را بیاورید و چون به شمشیرها نظر کرد، به شمشیر (عبدالله بن انیس ) اشاره فرمود و گفت : همین شمشیر او را کشته است ، چه اثر غذا بر آن دیده می شود. (حسان بن ثابت ) درباره کشته شدن کعب بن اشرف (به دست اوس ) و ابورافع (به دست خزرجیان ) اشعاری گفته است . (1)

سریه دوم (عبدالله بن رواحه ) به خیبر بر سر یسیر بن رزام

شوال سال ششم : پس از آن که (عبدالله بن رواحه ) از خیبر بازگشت و نتیجه تحقیقات خود را درباره (یسیر بن زارم ) گزارش داد، رسول خدا مردم را برای دفع وی فراخواند و سی نفر از جمله : عبدالله بن انیس برای این کار داوطلب شدند، پس (عبدالله بن رواحه ) را بر آنان امارت داد تا نزد یسیر رفتند و با او سخن گفتند و به او نوید دادند که اگر نزد رسول خدا آیی تو را ریاست خیبر دهد و با تو نیکی کند. یسیر در پیشنهاد ایشان طمع کرد و با سی نفر یهودی همراه مسلمانان رهسپار مدینه شد، اما در (قرقره ثبار) (1) پشیمان شد و دوبار دست به طرف شمشیر (عبدالله بن انیس ) برد و هر دو نوبت (عبدالله ) با فطانت دریافت و کنار کشید و چون فرصتی به دست آورد با شمشیر خود بر یسیر حمله برد و پای او را از بالای ران قطع کرد تا از بالای شتر در افتاد، اما یسیر با چوبی که در دست داشت سر (عبدالله ) را مجروح ساخت .

در این موقع سریه بر یهودیان حمله بردند و همه را جز یک نفر که گریخت ، کشتند و کسی از مسلمانان کشته نشد، سپس نزد رسول خدا باز آمدند و پیش آمد را گزارش دادند، رسول خدا گفت : خداست که شما را از دست ستمکاران نجات بخشید.

غزوه حدیبیه و بیعت رضوان

ذی قعده سال ششم : رسول خدا صلی الله علیه و آله به قصد عمره بی آن که جنگی در نظر داشته باشد آهنگ مکه کرد و چون بیم داشت که قریش با وی بجنگند یا از ورود او به مکه جلوگیری کنند و با مهاجر و انصار، از مدینه رهسپار شد و در (ذی الحلیفه ) محرم شد تا مردم بدانند که فکر جنگی در کار نیست . شماره مسلمانان هزار و چهارصد

یا هزار و پانصد یا هفتصد نفر بوده است (2) و شتران قربانی ، هفتاد شتر (برای هر ده نفر یک شتر) و طلیعه مسلمانان (عباد بن بشر) بود که با بیست سوار پیش فرستاده شد.

مشرکین قریش از حرکت رسول خدا به قصد مکه با خبر شدند و تصمیم گرفتند که از ورود مسلمانان جلوگیری کنند و در (بلدح ) اردو زدند و دویست سوار به فرماندهی

[شماره صفحه واقعی : 151]

ص: 2691

سفرای قریش

پس از آنکه رسول خدا با اصحاب خویش در سرزمین حدیبیه فرود آمد، قریش ، فردی به نام (بدیل بن ورقاء خزاعی ) را با مردانی از خزاعه به نمایندگی خود به نزد رسول خدا فرستادند که سؤ ال کنند به چه منظور آمده است ؟ وقتی که این سؤ ال را کردند، رسول خدا فرمود: که منظور وی جنگ نیست و فقط برای زیارت خانه کعبه است . رجال محمد برای جنگ نیامده است و هیچ منظوری جز زیارت کعبه ندارد، اما قریش به رجال خزاعه که خیرخواه رسول خدا بودند، بدگمان شدند و (مکرزبن حفص ) را نزد رسول خدا فرستادند و رسول خدا آنچه به (بدیل ) گفته بود به او نیز گفت ، او هم نزد قریش بازگشت و گفته های رسول خدا را بازگفت .

سومین سفیری که قریش نزد رسول خدا فرستاد (حلیس بن علقمه ) بود که در آن تاریخ سروری احابیش را داشت ، چون رسول خدا او را دید، گفت : این مرد از قبیله ای است خداپرست ، شتران قربانی را پیش او رها کنید تا آن ها را ببیند، همین که (حلیس ) شتران نشاندار قربانی را نگریست ، در نظر وی بزرگ آمد و دیگر با رسول خدا ملاقات

[شماره صفحه واقعی : 152]

ص: 2692

سفیران رسول خدا صلی الله علیه و آله

خراش بن امیه خزاعی : رسول خدا صلی الله علیه و آله ، (خراش بن امیه ) را به مکه نزد قریش فرستاد و او را بر شتر خود که (ثعلب ) نام داشت سوار کرد تا اشراف قریش را از مقصد رسول خدا با خبر سازد. آنان شتر رسول خدا را کشتند و در مقام کشتن خراش نیز بر آمدند، اما (احابیش ) از وی دفاع کردند و او را از چنگال قریش رها ساختند تا نزد رسول خدا بازگشت .

عثمان بن عفان : رسول خدا صلی الله علیه و آله ابتدا خواست (عمر بن خطاب ) را برای تبلیغ مقصد خود به مکه نزد قریش روانه سازد، ولی او از خصومت دیرینه قریش نسبت به خود

[شماره صفحه واقعی : 153]

ص: 2693

بیعت رضوان

قریش (عثمان ) را نزد خود نگه داشتند و در میان مسلمانان انتشار یافت که او را کشته اند و پس از انتشار این خبر به روایت ابن اسحاق : رسول خدا گفت : از این جا نمی رویم تا با قریش بجنگیم . سپس اصحاب را برای بیعت فراخواند، این بیعت در زیر درختی به انجام رسید و کسی از بیعت تخلف نورزید، مگر (جد بن قیس ) که جابر گفت : به خدا قسم ، به یاد دارم که وی زیر شکم شتر خزیده بود و خود را از مردم پنهان می داشت .

صلحنامه

رسول خدا صلی الله علیه و آله ، (علی بن ابیطالب ) علیه السلام را فراخواند و گفت : بنویس : بسم الله الرحمن الرحیم . سهیل بن عمرو گفت : این را نمی شناسم ، بنویس : بسمک اللهم ، رسول خدا گفت : بنویس : بسمک اللهم ، پس علی همچنان نوشت . آنگاه رسول خدا گفت : بنویس : ( هذا ما صالح علیه (محمد) رسول الله (سهیل بن عمرو) ) .

سهیل بن عمرو گفت : اگر گواهی می دادم که پیامبر خدایی ، با تو جنگ نمی کردم ، نام خود و پدرت را بنویس . رسول خدا گفت : بنویس : این چیزی است که محمد بن عبدالله با سهیل بن عمرو بر آن قرار صلح منعقد ساخت ، توافق کردند که ده سال جنگ در میان مردم موقوف باشد و مردم در این ده سال در امان باشند و دست از یکدیگر بدارند (و هرکس از اصحاب محمد برای حج یا عمره یا تجارت به مکه رود، جان و مالش در امان باشد و هرکس از قریش در رفتن به مصر یا شام از مدینه عبور کند جان و مالش در امان باشد) (1) و هرکس از قریش بدون اذن ولی خود نزد محمد برود او را به

ایشان بازگرداند، و هرکس از همراهان محمد نزد قریش رود او را بدو بازنگردانند – در این جا (بنی بکر) برخاستند و گفتند: ما هم پیمان قریشیم .

دیگر آن که امسال از نزد ما بازگردی و وارد مکه نشوی ، در سال آینده ما از مکه بیرون خواهیم رفت تا با اصحاب خود به شهر درآیی و سه روز در مکه اقامت کنی ، .

[شماره صفحه واقعی : 155]

ص: 2695

بازگشت رسول خدا و اصحاب به مدینه ونزول سوره فتح

رسول خدا صلی الله علیه و آله از حدیبیه به طرف مدینه رهسپار شد و در میان مکه و مدینه ، سوره فتح نزول یافت . خداوند درباره بیعت رضوان چنین گفته است : (کسانی که با تو بیعت می کنند، جز آن نیست که با خدا بیعت می کنند، دست خداست که بالای دست آنهاست ، پس هر کس پیمان شکنی کند، به زیان خود پیمان شکنی می کند و هرکس که به آنچه خدا بر وی عهد گرفته است وفادار بماند خدا بزودی او را اجری عظیم عنایت خواهد کرد.) (2)

درباره آن دسته از اعراب که از همراهی با وی تخلف ورزیدند، چننی گفته است : (بزودی آن دسته از اعراب که با تو همراهی نکردند، به تو خواهند گفت که اموال و خانواده هایمان ما را گرفتار ساخته است .) (3)

همچنین آیات 15، 16، 18، 21، 24، 25 و 26 از سوره فتح در زمینه مطلب مورد بحث نزول یافته است .

در مدت دو سال بعد از (حدیبیه ) (یعنی : تا فتح مکه ) بیش از تمام مدت گذشته اسلام ، مردم به اسلام گرویدند و دلیل آن بهگفته ابن هشام ، آن است که در حدیبیه به قول (جابر بن عبدالله ) هزار و چهارصد نفر به همراه رسول خدا بودند، اما در سال فتح مکه ، یعنی : دو سال بعد، با ده هزار نفر رهسپار مکه شدند. (4)

داستان ابوبصیر ثقفی

پس از قراداد صلح حدیبیه ، رسول خدا به مدینه بازگشت ، (ابوبصیر) که در مکه زندانی شده بود، از حبس گریخت و به مدینه رفت ، بلافاصله (ازهر بن عبد) و (اخنس بن شریق ) درباره وی به رسول خدا نامه نوشتند که طبق قرارداد باید او را بازگرداند، حامل این نامه مردی از (بنی عامر) همراه با یکی از موالی بود و چون نامه را تقدیم داشتند، رسول خدا برای این که پیمان شکنی نکرده باشد، (ابوبصیر) را به بازگشتن سفارش کرد و فرمود: خداوند برای تو و دیگر بیچارگان مسلمان فرجی و گشایشی عنایت خواهد فرمود. (ابوبصیر) با این که به رفتن رضایت نداشت ، ولی بر حسب دستور رسول خدا، همراه آن دو نفر رهسپار مکه شد تا به (ذی الحلیفه ) رسید، آن جا با آن دو نفر در پای دیواری نشست و سپس به مرد عامری گفت : آیا شمشیرت نیک برنده است ؟ گفت : آری ، گفت می شود آن را تماشا کنم ؟ گفت : مانعی ندارد. ابوبصیر آن را برگرفت و بیدرنگ او را کشت . مرد دیگر با شتاب نزد رسول خدا رفت و گفت : ابوبصیر، رفیق مرا کشت ، در همین موقع ابوبصیر در رسید و گفت : ای رسول خدا! شما به عهد و پیمان خود که داشتید وفا کردید و مرا روانه ساختید، اما من خود تن ندادم که از دین بازگردم یا مرا شکنجه دهند، رسول خدا گفت : (وای بر مادرش (2) اگر مردانی می داشت ، جنگ به راه می انداخت .)

(ابوبصیر) از مدینه بیرون رفت و در ناحیه (ذی المروه ) در ساحل دریا، در همان

[شماره صفحه واقعی : 157]

ص: 2697

زنانی که پس از قرارداد صلح مهاجرت کردند

(ام کلثوم ) دختر (عقبه بن ابی معیط) پس از قرارداد صلح به مدینه مهاجرت کرد، برادرانش (عماره ) و (ولید) در تعقیب وی به مدینه آمدند و از رسول خدا خواستند تا به حکم قراردادی که داشتند، او را به ایشان باز دهد، اما رسول خدا به دستور مخصوصی که درباره این زنان نازل شد از تسلیم وی امتناع ورزید. (1)

دعوت پادشاهان مجاور به اسلام

پس از عقد قرارداد صلح دهساله (حدیبیه ) رسول خدا را فرصتی به دست آمد که پادشاهان و زمامداران عربستان و کشورهای مجاور را به سوی اسلام دعوت کند و از اصحاب خود کسانی را به سفارت نزد آنان فرستاد. به عرض رسول خدا رسید که پادشاهان نامه های مهر نشده را نمی خوانند، پس فرمود تا انگشتری که نگین آن هم از نقره بود، ساخته شد و روی رنگین آن در سه سطر جمله (محمد رسول الله ) را نقش کردند، به طوری که (الله ) در بالا و کلمه رسول ) در وسط و کلمه (محمد) در سطر پایین قرار گرفته بود و از پایین به بالا خوانده می شد، آنگاه نامه های پادشاهان عربستان و کشورهای مجاور را با آن مهر می کردند.

ابن اسحاق نام چند تن از سفرای رسول خدا و زمامدارانی را که به آنان نامه نوشته

[شماره صفحه واقعی : 159]

ص: 2699

مضمون نامه ای که به قیصر روم نوشته شده

(به نام خدای بخشاینده مهربان ، از محمد پیامبر خدا به (قیصر) بزرگ روم . سلام بر کسی باد که هدایت را پیروی کند، اکنون تو را به سوی اسلام دعوت می کنم ، پس دین اسلام را بپذیر و مسلمان شو تا سلامت بمانی و خدای هم دوبار اجرت دهد). (3)

آنگاه رسول خدا آیه ای از قرآن را نوشت که او را دستور می دهد تا اهل کتاب را به توحید خالص و دوری از هرگونه شرک دعوت کند.

دحیه بن خلیفه کلبی ، به دستور آن حضرت نامه را ابتدا در (حمص ) به حاکم مصری رسانید تا آن را به قیصر دهد، ولی به روایتی (دحیه ) خودش نامه را به قیصر رسانید و هنگامی که قیصر نامه را خواند، بزرگان رو را از حقانیت رسول خدا آگاه ساخت و رومیان را به قبول اسلام تشویق کرد، اما با مخالفت شدید مردم روبرو شد و نامه ای برای رسول خدا فرستاد که ترجمه اش در این حدود است : (نامه ای است برای احمد، رسول

[شماره صفحه واقعی : 160]

ص: 2700

گستاخی برادرزاده قیصر

برادرزاده قیصر سخت به خشم آمد و نامه را از مترجم گرفت که پاره کند و به عموی خود گفت : این شخص نام خود را پیش از نام تو نوشته و تو را سرپرست روم خوانده است ! قیصر او را دیوانه خطاب کرد و گفت : می خواهی نامه مردی را که ناموس اکبر بر وی نازل می شود دور بیفکنم ؟ حق همین است که نام خود را بر نام من مقدم بدارد و من هم سرپرست روم بیش نیستم و خدا مالک من و اوست . (1)

کنجکاوی قیصر

قیصر دستور داد که مردی از اهل حجاز را پیدا کنند تا درباره محمد از او تحقیق کند و چون ابوسفیان و جماعتی از قریش برای تجارت به شام رفته بودند، آنان را به بیت المقدس نزد قیصر بردند و در مجلس رسمی بر وی وارد کردند.

قیصر، ابوسفیان را که با نسبتش به رسول خدا از همه نزدیکتر بود پیش خواند و مجلس گفت و شنود خود را با او آغاز کرد و زمینه را طوری فراهم ساخت تا اگر دروغی گوید آشکار شود (2) ، آنچه قیصر از ابوسفیان پرسش کرد به درستی پاسخ داد و با فراستی که داشت ، گفت : از این پرسش و پاسخها دانستم که او پیامبر خداست ، لیکن گمان نمی برم که در میان شما باشد. اگر آنچه گفتی راست باشد، نزدیک است که جای همین دو پای مرا هم مالک شود.

گستاخی خسروپرویز

چون رسول خدا خبر یافت که (خسرو) نامه اش را پاره کرده است ، گفت : خدایا پادشاهیش را پاره پاره ساز و (خسرو) به (باذان ) عامل خود در یمن نوشت که از طرف خود دو مرد دلیر نزد این مردی که در حجاز است بفرست تا خبر وی (یا خود او را) (1) نزد من بیاورند. (باذان ) قهرمان خود را با مردی دیگر فرستاد و همراه آن دو، نامه ای هم نوشت تا به مدینه آمدند و نامه (باذان ) را به رسول خدا صلی الله علیه و آله دادند، رسول خدا لبخند زد و آن دو را در حالی که به لرزه افتاده بودند به اسلام دعوت کرد، سپس گفت : فردا نزد من بیایید. فردا که آمدند به آن دو گفت : به امیر خود (باذان ) بگویید که پروردگار من دیشب هفت ساعت از شب گذشته ، شیرویه پسر خسرو را بر وی مسلط ساخت و او را کشت .

فرستادگان (باذان ) با این خبر نزد وی رفتند و او خود و دیگر ایرانی زادگانی که در یمن بودند اسلام آوردند.

ابن اسحاق از قول زهری روایت می کند که (خسرو) به (باذان ) نوشت : خبر یافته ام که مردی از قریش در مکه سربلند کرده و خود را پیامبر می پندارد، تو خود نزد وی رهسپار شو و او را به توبه دعوت کن ، اگر توبه کرد چه بهتر و اگر نه سرش را برای من بفرست .

(باذان ) نامه خسرو را نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله فرستاد. رسول خدا در پاسخ نوشت : خدا مرا وعده داده است که خسرو در فلان روز از فلان ماه کشته می شود. چون نامه رسول خدا به (باذان ) رسید، تاءمل کرد تا ببیند چه خبر می رسد و با خود گفت : اگر پیامبر باشد

[شماره صفحه واقعی : 163]

ص: 2703

نامه نجاشی (پادشاه حبشه )

نخستین سفیری که از مدینه بیرون رفت (عمرو بن امیه ضمری ) بود با دو نامه برای امپراتور حبشه ، یکی در خصوص دعوت او به اسلام که نجاشی در کمال فروتنی شهادت بر زبان آورد و پاسخ نامه رسول خدا را مبنی بر اجابت دعوت نگاشت . (2)

در نامه دیگر، او را فرموده بود که (ام حبیبه ) دختر (ابوسفیان بن حرب ) (همسر سابق عبیدالله بن جحش ) را که به حبشه مهاجرت کرده بود برای وی تزویج کند و بعلاوه ، مسلمانانی که تاکنون در حبشه مانده اند به مدینه روانه سازد، این دو کار را نیز (با دادن چهارصد دینار کابین برای ام حبیبه ) انجام داد.

نامه حارث بن ابی شمر غسانی (پادشاه تخوم شام )

نامه حارث بن ابی شمر (1) غسانی (پادشاه تخوم شام )

(شجاع بن وهب ) (یکی از شش سفیر) می گوید: (حارث بن ابی شمر) سرگرم فراهم ساختن وسایل پذیرایی قیصر روم بود، پس به حاجب وی که اهل روم بود خود را معرفی کردم و او مرا گرامی داشت و از خصوصیات رسول خدا از من پرسش کرد و رقتی به او دست داد و گریست و گفت : من صفات پیامبر شما را در انجیل یافته ام و به وی ایمان دارم و او را تصدیق می کنم ، اما بیم دارم که (حارث ) مرا بکشد.

شجاع می گوید: روزی (حارث ) مرا بار داد، نامه رسول خدا را به وی دادم ، (حارث ) آن را خواند و سپس دور انداخت و گفت : کیست که پادشاهی مرا از من بگیرد؟

[شماره صفحه واقعی : 165]

ص: 2705

نامه هوذه بن علی (پادشاه یمامه )

(سلیط بن عمرو عامری ) (یکی از شش سفیر) با نامه ای مشتمل بر دعوت به اسلام نزد (هوذه ) رفت ، او نامه را خواند و از (سلیط) پذیرایی کرد و به نرمی ، پاسخ چنین نوشت : هرچند آنچه بدان دعوت می کنی ، بس نیک و زیباست ، اما من شاعر قوم خود و سخنور ایشان هستم و عرب از من حساب می برند، پس بخشی از این امر را به من واگذار تا تو را پیروی کنم ، آنگاه به (سلیط) جایزه و جامه هایی بخشید و او را روانه ساخت . (سلیط) گفتار و رفتار (هوذه ) را گزارش داد و چون رسول خدا نامه وی را خواند، گفت : (هم خود او و هم هر چه دارد بر باد رود).

پس از فتح مکه بود که رسول خدا از مرگ (هوذه ) خبر یافت .

نامه جبله بن اءیهم (پادشاه غسان )

رسول خدا صلی الله علیه و آله نامه ای به (جبله بن ایهم ) پادشاه (غسان ) نوشت و او را به قبول اسلام دعوت فرمود، (جبله ) اسلام آورد و پاسخ نامه را همراه هدیه ای برای رسول خدا ارسال داشت ، ولی پس از مدتی به کیش نصرانی بازگشت و با قبیله خود رهسپار دیار روم شد. (1)

سال هفتم هجرت (سنه الاستغلاب ) غزوه خیبر

فتح قلاع خیبر

1- قلعه (ناعم ) که پیش از قلعه های دیگر فتح شد و (محمود بن مسلمه ) در فتح همین قلعه به شهادت رسید.

2- قلعه (قموص ) که پس از قلعه ناعم فتح شد.

3- قلعه (صعب بن معاذ) که ثروتمندترین قلعه ها بود و روغن و خوارباری که در خود ذخیره داشت ، در هیچ یک از قلعه های دیگر به دست نیامد.

4- قلعه (نطاه ) که رسول خدا از صبح تا شب با اهل قلعه جنگید و پنجاه نفر مسلمان زخمی شدند و رسول خدا سرانجام به فتح آن توفیق یافت و در این قلعه منجنیقی به دست مسلمانان افتد.

5- قلعه (شق ) که پس از قلعه نطاه فتح شد.

6- قلعه (نزار) که به وسیله منجنیق به غنیمت یافته ، فتح شد.

7- (کتیبه ) که خود دارای قلعه هایی بوده است .

8- قلعه (اءبی ) که صاحب طبقات آن را نام برده است .(1)

9 و 10 – قلعه (وطیح ) و قلعه (سلالم ) که به روایت ابن اسحاق در آخر از همه فتح شد. در این دو قلعه بود که صد زره و چهارصد شتر و هزار نیزه و پانصد کمان عربی به دست مسلمانان افتاد.

[شماره صفحه واقعی : 169]

ص: 2709

سرفرازی علی علیه السلام

کار فتح یکی از قلعه های (خیبر) (1) دشوار شد و رسول خدا صلی الله علیه و آله ابتدا دو مرد از مهاجران و مردی از انصار یا به ترتیب (ابوبکر) و (عمر) را برای فتح آن فرستاد، اما فتح قلعه صورت نگرفت و رسول خدا گفت : (البته فردا همین رایت را به مردی خواهم داد که خدا به دست وی فتح را به سرانجام رساند، مردی که خدا و رسولش را دوست می دارد و خدا و رسولش هم او را دوست می دارند.)

رسول خدا (علی ) را خواست و گفت : این رایت را بگیر و پیش رو تا خدا تو را پیروز گرداند.

علی علیه السلام نزدیک قلعه رفت و با آنان نبرد کرد و چون شیرش بر اثر ضربت یک نفر یهودی از دست وی افتاد، دری از قلعه را برداشت و سپر قرار داد و تا موقعی که فتح به انجام رسید، همچنان در دست وی بود و پس از آن که از کار جنگ فارغ شد آن را انداخت . (ابورافع ) می گوید: من و هفت مرد دیگر هر چه خواستیم آن را از جای بلند کنیم نتوانستیم .

فدک

رسول خدا صلی الله علیه وآله پس از فتح قلعه های خبیر، یهودیان باقی مانده را محاصره کرد و چون آنان خود را در معرض هلاکت دیدند، تسلیم شدند و پیشنهاد کردند که آنان را تبعید کند و نکشد و رسول خدا پیشنهادشان را پذیرفت و چون اهل (فدک ) از آن ، خبر یافتند، از رسول خدا خواستند تا با آنان نیز به همان صورت رفتار کند، رسول خدا هم پذیرفت و چون لشکری بر سر فدک نرفت ، خالصه رسول خدا گردید. (1)

غزوه وادی القری

رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از فتح (خیبر) رهسپار (وادی القری ) شد و آن جا را چند روز محاصره کرد، تا فتح آن به انجام رسید. (مدعم ) غلام رسول خدا، بار شتر آن حضرت را پایین می گذاشت و در همان حال تیری به وی رسید و کشته شد. مسلمانان گفتند: بهشت او را گوارا باد. رسول خدا گفت : نه ، به آن خدایی که جان محمد به

دست اوست ، هم اکنون روپوشی که آن را از غنیمت مسلمانان در جنگ خیبر ربوده است ، در آتش دوزخ بر وی شعله ور است .

داستان اسود راعی

(اسود راعی ) که مزدور و شبان مردی از یهودیان خیبر بود در موقع محاصره یکی از قلعه های خیبر با گوسفندانی که همراه داشت ، نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و اسلام آورد، نزد من امانت است ، اکنون چه کنم ؟ رسول خدا گفت : گوسفندان را رو به قلعه صاحبشان بزن تا به آنجا بروند. او برخاست و مشتی ریگ برگرفت و بر گوسفندان پاشید و گفت : بروید که من به خدا قسم دیگر با شما نیستم .

گوسفندان چنان که گویی کسی آنها را می راند، داخل قلعه شدند، سپس (اسود) با اهل همان قلعه جنگید، در همان حال سنگی به وی اصابت کرد و او را کشت ، در حالی که هنوز یک رکعت نماز نخوانده بود، بدینگونه اسلام او را رستگار ساخت ، نام این غلام را (اسلم ) نوشته اند و ضمن شهدای خیبر نام برده شده است .

نگرانی عباس بن عبدالمطلب

(حجاج بن علاط) پس از منتشر کردن شکست رسول خدا از واقعه خیبر، (عباس بن عبدالمطلب ) را دید که از شنیدن این خبر نگران است ، به او گفتم : می توانی گفته ام نهفته داری ؟ گفت : آری . گفتم تا سه روز گفتار مرا نهفته دار، چه می ترسم قریش مرا تعقیب کنند و به دام افکنند، بعد از سه روز هر چه می خواهی بگو. گفت : بسیار خوب . سپس به وی گفتم : به خدا قسم برادرزاده ات (یعنی : رسول خدا) را در حالی گذاشتم که با دختر پادشاه یهودیان (صفیه ) عروسی کرده و (خیبر) را با اموال و اندوخته های فراوان گرفته است ، اما این خبر دا نهفته دار و بدان که من مسلمان شده ام و اکنون برای جمع آوری مطالبات خود به مکه آمده ام .

(عباس ) پس از سه روز، جامه ای فاخر پوشید و خود را خوشبو کرد و از خانه بیرون آمد و پس از طواف ، دید که مردان قریش هنوز سرگرم نیرنگ (حجاج )اند. هنگامی که (عباس ) را دیدند به او گفتند: به خدا قسم که در مقابل مصیبتی پر سوز و گداز خود را به شکیبایی زده ای ! (عباس ) گفت : نه به خدا، چنان نیست که شما پنداشته اید، (محمد) خیبر را گرفت و با دختر پادشاه آن سرزمین عروسی کرد. گفتند: این خبر را چه کسی برای تو آورده است ؟ گفت : همان کسی که آن خبر را برای شما آورد. گفتند: افسوس که از دست ما در رفت .

تیماء

مسعودی می نویسد: مردم (تیماء) دشمن رسول خدا بودند و خاندان سموال بن عادیا (یکی از مردان باوفای عرب ) بر ایشان ریاست داشتند و چون از فتح (وادی القری ) خبر یافتند، با رسول خدا صلح کردند و تن به جزیه دادند و آنگاه رسول خدا به مدینه بازگشت . (1)

انتقال مسلمانان مقیم حبشه به مدینه

رسول خدا (عمرو بن امیه ) را با نامه ای به حبشه فرستاد و از (نجاشی ) خواست تا مسلمانان مانده در حبشه را به مدینه فرستد و او هم 16 مرد مسلمان را در دو کشتی به مدینه روانه ساخت :

1- جعفر بن ابی طالب ؛ 2 – خالد بن سعید؛ 3 – عمرو بن سعید؛ 4 – معیقیب بن ابی فاطمه ؛ 5 – ابوموسی اشعری ؛ 6 – اسود بن نوفل 7 – جهم بن قیس ؛ 8 – عامر بن ابی وقاص ؛ 9 – عتبه بن مسعود؛ 10 – حارث بن خالد؛ 11 – عثمان بن ربیعه ؛ 12 – محمیه بن جزء؛ 13 – معمر بن عبدالله عدوی ؛ 14 – ابوحاطب بن عمرو؛ 15 – مالک بن ربیع ؛ 16 – حارث بن عبدقیس .

زنانی هم بودند که شوهرانشان در حبشه وفات یافته بودند و در این دو کشتی به مدینه آمدند.

سریه نجد (سریه بنی کلاب )

(ابوبکر) با جمعی از اصحاب ، مامور این سریه شدند (در مقابل طایفه ای از هوازن ) و تا (ضریه ) در سرزمین (نجد) پیش رفتند. در این سریه ، زد و خوردی روی داد و (سلمه بن اکوع ) هفت نفر از مشرکان را کشت و دختری از (فزاریها) را اسیر گرفت . رسول خدا همان دختر را از (سلمه ) گرفت و به مکه فرستاد و در مقابل ، اسیرانی از مسلمانان را که در دست مشرکان بودند بازخرید. (1)

سریه (غالب بن عبدالله )

رمضان سال هفتم : بنی عوال و بنی عبد بن ثعلبه در (میفعه ) (واقع در نایحیه نجد) بودند، رسول خدا صلی الله علیه و آله ، (غالب بن عبدالله ) را با صد و سی مرد بر سر آنان فرستاد و شبانه بر دشمن حمله بردند و چند نفر را کشتند و شتران و گوسفندانی را غنیمت گرفتند و به مدینه بازگشتند.

در همین سریه بود که (اسامه بن زید بن حارثه ) مردی را با وجود آن که لا اله الا الله گفته بود، کشت و رسول خدا صلی الله علیه و آله رنجیده خاطر گشت ، چرا که اقرار زبانی او، ملاک مسلمانی اوست و خون او را باید محترم می شمرد.

مسعودی می نویسد: در همین سریه و به همین جهت ، آیه 94 سوره نساء نازل گشت .

عمره القضاء

عمره القضاء (1)

ذی قعده سال هفتم : رسول خدا علیه السلام در ششم ذی قعده سال هفتم ، به جای عمره ای که در سال گذشته نتوانست انجام دهد با همان عده از اصحاب که در حدیبیه شرکت داشتند به عنوان عمره رهسپار مکه شد و شصت شتر قربانی و صد اسب و مقداری اسلحه نیز با خود برد و چون نزدیک مکه رسید اسبها و سلاحها را در (بطن یاجج ) به جای گذاشت .

اهل مکه با شنیدن رسیدن رسول خدا، مکه را خالی گذاشتند و رسول خدا در حالی که بر شتر (قصواء) سوار بود و مسلمانان شمشیر بسته پیرامون وی را گرفته بودند سواره طواف کرد و (حجرالاسود) را با چوبدستی شمشیر بسته پیرامون وی را گرفته بودند سواره طواف کرد و (حجرالاسود) را با چوبدستی خود استلام کرد و (عبدالله بن رواحه ) که مهار شتر او را گرفته بود و پیشاپیش رسول خدا می رفت رجز می خواند:

( خلوا بنی الکفار عن سبیله

خلوا فکل الخیر فی رسوله … ) (2)

(ای کافرزادگان از سر راه او کنار روید، همه خوبی در رسول خداوند است )

رسول خدا صلی الله علیه و آله طبق قرار داد، سه روز در مکه ماند و در همین مدت با (میمونه ) دختر (حارث بن حزن هلالی ) ازدواج کرد و روز چهارم با مسلمانان از مکه بیرون رفت .

سریه (عبدالله بن ابی حدرد اسلمی )

ذی حجه سال هفتم : رسول خدا صلی الله علیه و آله خبر یافت که (رفاعه بن زید (1) جشمی ) با جمعیت انبوهی در (غابه ) فراهم شده اند و در نظر دارند که با وی بجنگند، پس (عبدالله بن ابی حدرد) را با دو مرد برای تحقیق فرستاد. اینان غروب آفتاب نزدیک دشمن رسیدند و چون (رفاعه بن زید) در جستجوی شبانی که دیر کرده بود، تنها بیرون آمده بود، ناگهان بر وی تاختند و او را کشتند و شتران و گوسفندانی به غنیمت گرفتند و به مدینه بازگشتند.

سال هشتم هجرت (سنه الفتح )

سریه (غالب بن عبدالله لیثی )

صفر سال هشتم : رسول خدا صلی الله علیه و آله ابتدا (زبیر بن عوام ) را با دویست مرد آماده ساخت تا از (بنی مره ) انتقام گیرد. در همین حال (غالب بن عبدالله لیثی ) از سریه ای که خدا آنان را پیروز ساخته بود بازگشت ، رسول خدا به جای (زبیر)، (غالب بن عبدالله ) را فرستاد. ایشان بر (بنی مره ) تاختند و عده ای را کشتند و چهارپایانی را به

غنیمت گرفتند، در همین سریه بود که (مرداس بن نهیک ) با این که کلمه توحید را بر زبان جاری ساخته بود به دست (اسامه بن زید) شهید شد. (1)

سریه (قطبه بن عامر بن حدیده )

رسول خدا صلی الله علیه و آله ، (قطبه بن عامر) را با بیست مرد بر سر طایفه ای از (خثعم ) فرستاد که در ناحیه (تباله ) منزل داشتند، پس از جنگی سخت ، اسیران و چهارپایانی به مدینه آوردند.

روز جنگ

مسلمانان پیش می رفتند تا در مرزهای (بلقاء) با سپاهیان (هرقل ) از روم و عرب روبرو شدند و چون دشمن نزدیک شد، مسلمانان خود را به قریه (موته ) کشیدند و همان جا روز جنگ فرارسید.

جنگ به سختی درگرفت و (زید بن حارثه ) پیاده جنگ کرد تا در میان نیزه داران دشمن به شهادت رسید، سپس (جعفر بن ابیطالب ) پیش تاخت و همچنان می جنگید و رجز می خواند و در حالی که نود و چند زخم برداشته بود به شهادت رسید.

نوشته اند که (جعفر) علیه السلام در این جنگ دو دست خود را از دست داد و خدا وی را به جای دو دستی که در راه خدا داد، دو بال عنایت فرمود تا در هر جای بهشت که بخواهد با آن دو پرواز کند.

[شماره صفحه واقعی : 185]

ص: 2725

شهدای غزوه موته

1- جعفر بن ابی طالب ؛ 2 – زید بن حارثه ؛ 3 – مسعود بن اءسود؛ 4 – وهب بن سعد؛ 5 – عبدالله بن رواحه ؛ 6 – عباد بن قیس ؛ 7 – حارث بن نعمان ؛ 8 – سراقه بن عمرو؛ 9 – ابوکلیب ؛ 10 – جابر: پسر عمرو بن زید؛ 11 – عمرو؛ 12 – عامر: پسر سعد بن حارث ؛ 14 – سوید بن عمرو؛ 15 – عباده بن قیس ؛ 16 – مسود بن سوید؛ 17 – هبار بن سفیان .

سریه (ابو عبیده بن جراح )

سریه (ابو عبیده بن جراح ) (2)

رجب سال هشتم : رسول خدا صلی الله علیه و آله ، (ابوعبیده ) را با سیصد مرد از مهاجر و انصار بر سر طایفه ای از (جهینه ) به (قبلیه ) – واقع در ساحل دریا به فاصله پنج روز راه تا مدینه – فرستاد و مقداری خرما به (ابوعبیده ) سپرد و او هم بر ایشان تقسیم می کرد، کار به جایی رسید که به هرکدام روزی یک خرما می رسید و چون کار گرسنگی به سختی کشید، اصحاب سریه (خبط) (برگ درخت ) می خوردند و بدین جهت این سریه را (سریه خبط) گفتند. سرانجام ماهی بزرگی از دریا به دست آوردند و از گوشت و چربی آن بیست روز می خوردند. در این سریه ، جنگ و زد و خوردی روی نداد.

غزوه فتح مکه

رمضان سال هشتم : پس از پیمان شکنی قریش ، رسول خدا صلی الله علیه و آله تصمیم به فتح مکه گرفت و مردم را فرمود تا برای حرکت آماده شوند، اما نمی دانستند که

مقصد کجاست ، تا آن که مردم را از قصد خویش آگاه ساخت و دعا کرد که خدا قریش را از حرکت مسلمانان بیخبر نگه دارد تا ناگهان به مکه در آیند.

حاطب گنهکار

چون علی علیه السلام نامه را به مدینه آورد و به رسول خدا صلی الله علیه و آله داد، رسول خدا صلی الله علیه و آله ، (حاطب ) را خواست و به او گفت : چرا چنین کردی ؟ گفت : خدا می داند که من مسلمانم و از دین برنگشته ام ، اما خانواده من در مکه در میان قریش اند، خواستم از این راه بر قریش حقی پیدا کنم .

در این موقع یکی از صحابه گفت : بگذار گردن این منافق را بزنم . رسول خدا او را به سکوت امر فرمود. درباره (حاطب ) که با دشمنان خدا و رسول دوستی کرده بود آیاتی از جانب خدا نزول یافت و مردم با ایمان را از دوستی با دشمنان خود و خدا برحذر داشت . (1)

شماره سپاهیان اسلام

شماره سپاهیان اسلام را ده هزار و از قبایل مختلف بدین ترتیب نوشته اند:

مهاجران : 700 مرد، 300 اسب .

انصار: 4000 مرد، 500 اسب .

مزینه : 1000 مرد، 100 اسب ، 100 زره .

اسلم : 400 مرد، 300 اسب .

جهینه : 800 مرد، 50 اسب .

بنی کعب : 500 مرد –

بنی سلیم : 700 مرد –

بنی غفار: 400 مرد –

از دیگر: قبایل در حدود 1500 مرد. (تمیم ، قیس ، اءسد).

ابوسفیان بن حارث و عبدالله بن اءبی امیه

(ابوسفیان ) عموزاده و (عبدالله ) پسر عمه و برادر زن رسول خدا بودند که تا این تاریخ با رسول خدا دشمنیها کرده بودند. رسول خدا هنوز در بین راه بود که آنها نزد وی شرفیاب شدند که از گذشته خویش معذرت خواهی کنند و (ام سلمه ) هم درباره ایشان شفاعت کرد، ولی رسول خدا گفت : مرا حاجتی به این عموزاده و عمه زاده نیست . (1) (ابوسفیان ) که پسرکی از خود همراه داشت گفت : به خدا قسم که اگر مرا نپذیرد دست این پسرم را خواهم گرفت و سرگردان از این جا به آن جا خواهم رفت تا من و او از گرسنگی و تشنگی جان دهیم . رسول خدا بر آن دو رقت گرفت و اجازه داد تا شرفیاب شدند و اسلام آوردند.

نادانی جوانان قریش

نوشته اند که (صفوان بن امیه ) و (عکرمه بن ابی جهل ) و (سهیل بن عمرو) کسانی را به منظور جنگ و مقاومت در مقابل مسلمانان در (خندمه ) فراهم ساختند و (حماس بن قیس ) نیز اسلحه خود را آماده ساخت و به آنان ملحق شد. اینان با (خالد بن ولید) برخورد کردند و در نتیجه (کرز بن جابر) و (خنیس بن خالد) و (سلمه بن میلاء) که در سپاه خالد بودند شهادت یافتند و از مشرکان قریش هم دوازده یا سیزده نفر کشته شدند و دیگران گریختند.

در خانه امّهانی

(امّهانی ) می گوید: چون رسول خدا صلی الله علیه و آله در بالای مکه فرود آمد، دو مرد از خویشان شوهرم : (حارث بن هشام ) و (زهیر بن ابی امیه ) گریخته و به خانه من

آمدند، برادرم (علی بن ابی طالب ) به خانه من هجوم آورد و گفت : به خدا قسم که اینان را

[شماره صفحه واقعی : 195]

ص: 2735

رسول خدا در مسجدالحرام

رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از انجام کار فتح و آرامش مردم ، به مسجدالحرام رفت و سوار بر شتر هفت بار طواف کرد و با همان چوبی که در دست داشت ، حجرالاسود را استلام فرمود و به هر یک از 360 بت که در پیرامون کعبه نصب شده بود، می رسید با همان چوب اشاره می کرد تا به زمین می افتاد و در این میان می گفت : ( جاء الحق و زهق الباطل ان الباطل کان زهوقا. ) (حق آمد و باطل نابود شد، همانا نابودشونده است .) (اسراء / 81).

رسول خدا بر در کعبه

رسول خدا صلی الله علیه و آله کلید را از (عثمان بن ابی طلحه ) گرفت و در را با دست خود گشود و به خانه در آمد و در آن دو رکعت نماز به جای آورد، سپس بیرون شد و دو چوبه دو طرف در را گرفت و در حالی که مردم پیرامون وی را گرفته بودند بر در کعبه ایستاد و گفت : (معبودی جز خدای یگانه بی شریک نیست ، وعده خود را انجام داد و بنده خود را یاری کرد و دسته ها را به تنهایی شکست داد، پس ستایش و جهانداری

خدای راست و شریکی برای او نیست )، سپس ضمن گفتاری مبسوط، فرمود: (ای گروه قریش ! خدای نخوت جاهلیت و افتخار به پدران را از شما دور ساخت ، مردم همه از آدم اند و آدم از خاک ) آنگاه آیه 13 از سوره حجرات را تلاوت کرد. (2)

نگرانی انصار

رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از انجام فتح مکه تپه صفا ایستاد و دعا می کرد و انصار پیرامون او را گرفته بودند و با خود می گفتند: نکند که رسول خدا اکنون که شهر خود را فتح کرده است در آن اقامت گزیند. پس چون از دعای خویش فراغت یافت به آنان گفت : چه می گفتید؟ گفتند: چیزی نبود و چون اصرار ورزید و آنچه را گفته بودند بازگفتند. گفت : (پناه به خدا، زندگی من با شما و مرگ من با شماست .)

سریه های بعد از فتح

رسول اکرم صلی الله علیه و آله پس از فتح مکه ، سریه هایی برای شکستن بتها و دعوت قبایل به اطراف مکه فرستاد و بتهایی که در خانه ها بود و به عنوان تیمن و تبرک دست به آن می مالیدند یکی پس از دیگری شکسته شد، حتی (هند) دختر (عتبه ) بتی را که در خانه داشت با تیشه در هم شکست ، اکنون ، این سریه ها را به ترتیب تاریخی ذکر می کنیم :

سریه (خالد بن ولید) برای شکست بت عزی

رمضان سال هشتم : رسول خدا صلی الله علیه و آله ، (خالد بن ولید) را برای ویران ساختن (بتخانه عزی ) با سی سوار از اصحاب خویش به (نخله یمانیه ) گسیل داشت . (خالد) رفت و بت (عزی ) را که بزرگترین بت قریش و همه طوایف (بنی کنانه ) بود، ویران ساخت و خادم (سلمی ) چون خبر یافت که (خالد) برای کوبیدن بتخانه فرا می رسد شمشیری بر گردن عزی آویخت و اشعاری بدین مضمون گفت : (اگر می توانی خالد را بکش و از خود دفاع کن ) و سپس به بالای کوه گریخت . (2)

سریه (سعد بن زید) بر سر مناه

(مناه ) در (مشلل ) بود و به دو قبیله (اوس ) و (خزرج ) و قبیله (غسان ) تعلق داشت . رسول خدا صلی الله علیه و آله (سعد بن زید اشهلی ) را با بیست سوار برای شکستن و ویران ساختن آن فرستاد، آنان بت را شکستند و در مخزن بتخانه چیزی نیافتند.

سریه (خالد بن سعید بن عاص ) به عرنه

رمضان سال هشتم : نوشته اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله ، (خالد بن سعید بن عاص ) را با سیصد مرد از صحابه به طرف (عرنه ) فرستاد. (2)

سریه (عمرو بن امیه ) بر سر بنی دیل

پس از فتح مکه ، سال هشتم : رسول خدا صلی الله علیه و آله ، (عمرو بن امیه ضمری ) را بر سر (بنی دیل ) فرستاد تا آنان را به سوی خدا و رسولش دعوت کنند، اما آنان به هیچ وجه به قبول اسلام تن ندادند. مردم پیشنهاد جنگ دادند، ولی رسول خدا گفت : (بنی دیل ) را واگذارید، زیرا سرور ایشان سلام می آورد و نماز می خواند و به ایشان می گوید: (اسلام آورید و آنان هم می پذیرند.) (2)

سریه (خالد بن ولید) به غمیصاء بر سر بنی جذیمه

شوال سال هفتم : ابن اسحاق می نویسد: رسول خدا صلی الله علیه و آله ، سریه هایی پیرامون مکه فرستاد تا مردم را به سوی خدای عزوجل دعوت کنند و آنان را دستور جنگ و خونریزی نداد، از جمله (خالد بن ولید) را به سوی بنی جذیمه فرستاد، اما (خالد)

بنی جذیمه را مورد حمله قرار داد و کسانی از ایشان را کشت و عده ای را هم اسیر گرفت . چون این خبر به رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید، دستها را به آسمان برداشت و گفت : (خدای از آنچه (خالد) کرده است نزد تو بیزاری می جویم ). (1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله (علی بن ابی طالب ) را خواست و به او فرمود: (نزد (بنی جذیمه ) برو و در کار ایشان بنگر و سوابق جاهلیت را زیر پای خویش بنه .) علی علیه السلام با مالی که رسول خدا همراه وی ساخت رهسپار شد و دیه کشتگان آنها را پرداخت و غرامت هر خسارتی را که به آنان رسیده بود داد و چون نزد رسول خدا باز آمد، آنچه را انجام داده بود گزارش داد. رسول خدا گفت : آفرین ، خوب کاری کرده ای . سپس به پا خاست و رو به قبله ایستاد و چنان دستها را بلند کرد که زیر شانه هایش دیده می شد و گفت : (خدایا! از کار (خالد بن ولید) نزد تو بیزاری می جویم .)

یعقوبی می نویسد: در همان روز بود که رسول خدا به (علی ) گفت : (پدر و مادرم فدای تو باد.) (2)

دستور تحقیق

رسول خدا صلی الله علیه و آله با خبر یافتن از (هوازن )، (عبدالله بن ابی حدرد اسلمی ) (1) را فرستاد تا ناشناس در میان آنان وارد شود و گفتگوی آنان را بشنود و پس از بررسی کامل بازگردد. (عبدالله ) رفت و پس از تحقیق کافی نزد رسول خدا باز آمد و درستی و صحت گزارشی را که رسیده بود به عرض رسانید.

حرکت به سوی حنین

رسول خدا صلی الله علیه و آله برای دفع (هوازن ) با دوازده هزار سپاهی رهسپار شد، مقریزی می نویسد: مردانی بی دین از مکه همراه رسول خدا نیز بودند و نگران بودند که در این جنگ که پیروز می شود و نظری جز رعایت احتیاط و به دست آوردن غنیمت نداشتند، از جمله (ابوسفیان بن حرب ) و پسرش (معاویه ) که (ازلام ) را در جعبه تیر خود همراه داشت و به دنبال سپاه حرکت می کرد و هرگاه سپری یا نیزه ای یا چیز دیگری می افتاد، می دید جمع آوری می کرد و بر شتر می گذاشت .

هجوم ناگهانی هوازن و فرار مسلمانان

در تاریکی صبح بود که سپاهیان اسلام به وادی (حنین ) سرازیر شدند، اما مردان (هوازن ) که قبلا در دره ها و تنگناهای وادی (حنین ) پنهان شده بودند ناگهان بر مسلمانان حمله ور شدند و بیدرنگ سواران (بنی سلیم ) رو به گریز نهادند و دیگران هم به دنبال ایشان گریزان و پراکنده گشتند و چنان که خدای متعال در قرآن مجید خبر داده است ، فراخنای زمین بر آنها تنگ آمد و هراسان و گریزان پشت به جنگ دادند (2) و جز ده نفر با رسول خدا کسی باقی نماند: نه نفر از بنی هاشم و (ایمن ) پسر (ام ایمن ) و چون (ایمن ) به شهادت رسید، همان نه نفر هاشمی در میدان جنگ پایدار ماندند، تا فراریات نزد رسول خدا باز آمدند و یکی پس از دیگری برگشتند و دیگر بار جنگ به نفع آنان در گرفت .

شماتت مکیان

در موقعی که بیشتر مسلمانان گریختند، مردانی از اهل مکه که همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده بودند، زبان به شماتت مسلمانان گشودند، از جمله : (ابوسفیان بن

حرب ) که می گفت : این فراریان تا لب دریا می گریزند و دیگر: (کلده بن حنبل ) که هنوز مشرک بود و برای مدتی امان یافته بود، گفت : امروز جادوگری باطل شد و دیگر (شیبه بن عثمان ) که پدرش در جنگ احد کشته شده بود، می گفت : امروز خون پدرم را می گیرم و محمد را می کشم …

زنانی که مردانه می جنگیدند

(ام عماره ) شمشیری به دست داشت و از رسول خدا دفاع می کرد و مردی از (هوازن ) را کشت و شمشیر او را برگرفت . (1)

(ام سلیم ) نیز با خنجری دست به کار بود، (ام سلیط) و (ام حارث ) نیز جهاد می کردند.

بازگشت فراریان

با پایداری رسول اکرم صلی الله علیه و آله و فریادهای (عباس بن عبدالمطلب )، مسلمانان یکی پس از دیگری باز می گشتند تا آن که شماره آنان به صد نفر رسید و جنگ دیگر بار درگرفت و رسول خدا گفت : الآن حمی الوطیس . (2) و نیز می گفت :

( انا النبی لا کذب

انا ابن عبدالمطلب )

(من پیامبرم دروغ نیست ، من فرزند عبدالمطلب ام .)

نهی از کشتن زنان و کودکان

رسول خدا صلی الله علیه و آله در جنگ (حنین ) زنی کشته دید و چون از او جویا شد، گفتند: زنی است که (خالد بن ولید) او را کشته است . پس کسی را فرمود تا خود را به (خالد) برساند و بگوید: رسول خدا تو را از کشتن کودک یا زن یا مزدور نهی می کند. (2)

سریه (ابوعامر اشعری )

سریه (ابوعامر اشعری ) (2)

شوال سال هشتم : رسول خدا صلی الله علیه و آله خبر یافت که دسته ای از فراریان هوازن در (اوطاس ) فراهم شده اند، پس (ابوعامر اشعری ) (عموی ابوموسی اشعری ) را در تعقیب آنان گسیل داشت و جنگ میان آنان در گرفت و (ابوعامر) به وسیله تیری که گویند: (سلمه بن درید) از کمان رها ساخت به شهادت رسید. (3)

سریه (ابوسفیان ) بر سر طائف

بعد از فتح حنین : عده ای از مشرکان ، پس از جنگ حنین به (طائف ) گریختند، از جمله قبیله (ثقیف ) که رسول خدا صلی الله علیه و آله (ابوسفیان ) را بر سر آنان فرستاد،

اما (ابوسفیان ) از قبیله ثقیف هزیمت یافت و نزد رسول خدا باز آمد. رسول خدا خود رهسپار طائف گشت . (2)

سراقه بن مالک

(سراقه بن مالک ) نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و نوشته ای را که از موقع هجرت در دست داشت ، بلند کرد و گفت : منم (سراقه ) و این نوشته ای است که در دست دارم . رسول خدا گفت : امروز روز وفا و نیکی است ، (سراقه ) نزدیک آمد و اسلام آورد و از رسول خدا پرسید که اگر شتران گمشده ای را از حوضی که برای شتران خود پر آب کرده ام ، آب دهم اجری خواهد داشت ؟ رسول خدا گفت : آری ، برای هر جگر تشنه ای اجری است . (2)

بردگان مسلمان

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر برده ای از اهل طائف ، نزد ما بیاید آزاد است و در نتیجه بیش از ده غلام نزد مسلمانان آمدند و آزاد شدند و سرپرستی آنان در عهده مسلمانان قرار گرفت . (1)

خرده گیری کوته نظران

1- نوشته اند که مردی از اصحاب گفت : ای رسول خدا! (عیینه ) و (اقرع ) را صد در صد می دهی و (جعیل بن سراقه ) را بی نصیب می گذاری ! رسول خدا فرمود: از آن دو

[شماره صفحه واقعی : 212]

ص: 2752

عمره رسول خدا صلی الله علیه و آله

رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از کار تقسیم غنائم حنین و آزاد کردن اسیران هوازن در جعرانه ، دوازده روز به پایان ماه ذی قعده ، رهسپار مکه شد و طواف و سعی انجام داد و سر تراشید و همان شب به جعرانه بازگشت . (2)

اسلام کعب بن زهیر

(زهیر بن اءبی سلمی ) از فحول شعرای جاهلیت بود که یک سال پیش از بعثت رسول خدا صلی الله علیه و آله درگذشت . وی دو پسر به نامهای (بجیر) و (کعب ) داشت که آن دو نیز از شعرای بزرگ اسلام به شمار می رفتند. (بجیر) روزی با برادرش کعب بیرون رفت و به برادرش گفت : در این جا بمان تا من نزد این مرد (یعنی : رسول خدا) بروم و ببینم چه می گوید. کعب همان جا ماند و بجیر نزد رسول خدا آمد و چون اسلام را بر وی عرضه داشت مسلمان شد، هنگامی که خبر اسلام وی به کعب رسید، اشعاری در ملامت وی گفت و برای او فرستاد، بجیر آن اشعار را به رسول خدا عرضه داشت . رسول خدا فرمود: (هر که کعب را بیابد او را بکشد.)

بجیر به برادرش کعب نوشت : اگر به زندگی خود علاقه مند هستی ، بهترین راه این است که نزد محمد بازآیی و توبه کنی ، چه هر کس بر وی درآید و اسلام آورد در امان است .

کعب هم قصیده ای در مدیحه رسول خدا گفت و راه مدینه در پیش گرفت و به طور ناشناس دست در دست رسول خدا نهاد و گفت : ای رسول خدا! کعب بن زهیر آمده است که توبه کند و اسلام آورد تا او را امان دهی ، اگر نزد تو آید توبه اش را قبول می کنی ؟ فرمود: آری ، گفت : من خود کعب بن زهیرم . سپس قصیده معروف خود را که مبنی بر عذرخواهی و بخشش بود برای رسول خدا خواند و رسول خدا برده ای به او داد (1) که آن برده تا زمان خلفا باقی بود و معاویه آن را از اولاد کعب خرید و بعد خلفا آن را در روزهای عید بر تن می کردند. (2)

[شماره صفحه واقعی : 214]

ص: 2754

دیگر وقایع سال هشتم

1- پیش از فتح مکه ، رسول خدا صلی الله علیه و آله (علاء بن حضرمی ) را نزد (منذر بن ساوی عبدی ) پادشاه بحرین فرستاد و منذر اسلام آورد و مسلمانی پسندیده شد.

2- در ذی حجه سال هشتم بود که ابراهیم ، فرزند رسول خدا از (ماریه ) کنیز مصری تولد یافت . (1)

3- در سال هشتم هجرت ، زینب دختر بزرگ رسول خدا در مدینه وفات یافت . (2)

[شماره صفحه واقعی : 215]

ص: 2755

سال نهم هجرت

سریه (ضحاک بن سفیان کلابی )

ربیع الاول سال نهم : رسول خدا صلی الله علیه و آله سریه ای به فرماندهی (ضحاک ) بر سر طایفه (قرطاء) فرستاد و چون این طایفه از قبول اسلام امتناع ورزیدند، جنگ درگرفت و دشمن هزیمت یافت . (1)

سریه (علی بن ابی طالب ) علیه السلام

ربیع الآخر سال نهم : رسول خدا صلی الله علیه و آله ، (علی بن ابی طالب ) علیه السلام را با صد و پنجاه سوار، بر سر قبیله (طیی ء) برای ویران کردن بتخانه (فلس ) فرستاد. بامدادان بر محله خاندان (حاتم طائی ) حمله بردند و بت و بتخانه را ویران ساختند و شتر و گوسفند و اسیران فراوان گرفتند و در مخزن فلس ، سه شمشیر و سه زره به دست آوردند.

علی علیه السلام ، در منزل (رکک ) غنیمتها را بعد از جدا کردن خمس قسمت کرد.

سریه (عکاشه بن محصن اءسدی )

ربیع الآخر سال نهم : سپس سریه (عکاشه ) به جناب ، سرزمین قبایل (عذره ) و

[شماره صفحه واقعی : 218]

ص: 2758

غزوه تبوک

رجب سال نهم : رسول خدا صلی الله علیه و آله خبر یافت که دولت روم ، سپاه عظیمی فراهم کرده و (هرقل ) جیره یک سال سپاهیان خود را پرداخته و آنان را آماده جنگ با مسلمانان ساخته و پیشاهنگان خود را تا (بلقاء) پیش فرستاده است .

رسول خدا صلی الله علیه و آله مردم را برای جنگ با رومیان فراخواند. (2)

فصل تابستان و گرمی هوا و رسیدن میوه ها و آسایش در سایه درختان از طرفی و دوری راه و نگرانی از سپاه انبوه دولت روم از طرفی دیگر، کار این بسیج را دشوار ساخته بود.

رسول خدا صلی الله علیه و آله در این غزوه از همان آغاز کار، مقصد را آشکار ساخت تا مردم برای پیمودن راهی دور و انجام کاری دشوار و جنگ با دشمنی زورمند آماده شوند. (3)

نافقان کارشکن

مردمی از منافقان مدینه ، از باب کارشکنی و بر اثر شک و تردیدی که در کار رسول خدا داشتند و از نظر بی رغبتی در کار جهاد می گفتند: در این گرما به جنگ نروید و این فصل برای جنگ مناسب نیست و درباره ایشان ، آیه نازل گشت :

(و گفتند: در گرما رهسپار جنگ نشوید. بگو: حرارت آتش دوزخ بسیار بیشتر است اگر می فهمیدند، پس باید به سزای آنچه می کرده اند، کم بخندند و بسیار بگریند.) (1)

توانگران بهانه جو

گروهی از توانگران ، نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدند و مرخصی خواستند و گفتند: بگذار ما هم با ماندگان باشیم .

خدای متعال فرمود: (خشنود شدند که همراه بازماندگان باشند.) (توبه / 87)؛ رسول خدا به آنان اذن داد و خدای متعال فرمود: (خدا تو را بخشید، چرا به آنان اذن دادی ؟) (توبه / 43(1) ).

جانشین رسول خدا در مدینه

رسول خدا صلی الله علیه و آله ، (علی ) علیه السلام را در مدینه جانشین گذاشت و به او گفت : (مدینه را جز ماندن من یا تو شایسته نیست )، زیرا ممکن است که در نبودن من ، آن هم با دوری راه ، دشمنان فراهم شوند و بر مدینه بتازند و پیش آمدی ناگوار و جبران ناپذیر روی دهد.

حدیث منزلت

هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله ، (علی ) علیه السلام را در مدینه جانشین گذاشت و خود رهسپار تبوک شد، منافقان به بدگویی علی پرداختند و گفتند: رسول خدا از علی افسرده خاطر گشته و او را با خود نبرده و در مدینه گذاشته است ! چون این سخنان به گوش علی رسید از مدینه به دنبال رسول خدا شتافت و به او پیوست و گفت : منافقان می گویند که از من گران خاطر شده ای و به همین جهت مرا در مدینه گذاشته ای ! رسول خدا به او فرمود: (برادرم ! به جای خویش بازگرد که مدینه را جز من یا تو کسی شایسته نیست و تویی جانشین من در خاندان من و محل هجرت من و عشیره من ). (2)

آنگاه جمله ای را به علی گفت که همگان بر نقل آن همداستانند: (ای علی ! مگر خشنود نیستی که نسبت به من همان مقام و منزلت را داشته باشی که (هارون ) نسبت به (موسی ) داشت ، جز آن که پس از من پیامبری نیست )، علی علیه السلام به مدینه بازگشت و رسول خدا صلی الله علیه و آله به سوی مقصد خویش رهسپار شد.

عده و عده مسلمانان در غزوه تبوک

نوشته اند که شماره مسلمانان در جنگ تبوک به سی هزار نفر رسید و ده هزار اسب و دوازده هزار شتر داشتند، برخی هم عده مسلمانان را چهل هزار و بعضی دیگر هفتاد هزار گفته اند. (2)

داستان اءبوذر غفاری

(ابوذر) از کسانی بود که پس از گذشتن چند روز از حرکت رسول خدا به راه افتاد و در یکی از منازل بین راه به رسول خدا ملحق شد و رسول خدا درباره وی دعا کرد و چنین گفت : (خدا ابوذر را رحمت کند، تنها می رود و تنها می میرد و تنها برانگیخته می شود).

(عبدالله بن مسعود) خود، این سخن را در غزوه تبوک درباره ابوذر از رسول خدا شنید و او به هنگام مرگ (ابوذر) آنچه رسول خدا درباره اش گفته بود، محقق یافت و برای دیگران بازگفت . (2)

[شماره صفحه واقعی : 224]

ص: 2764

رسول خدا صلی الله علیه و آله در تبوک

رسول خدا صلی الله علیه و آله با سی هزار مرد وارد تبوک شد، بیست روز آن جا ماند و (هزقل ) در حمص بود و گزارش نبطی ها درباره تجمع رومیان در شام ، اصلی نداشت .

رسول خدا نمازها را سفری می خواند و از منزل (ذی خشب ) تا روزی که از تبوک به مدینه بازگشت ، نماز ظهر را تاخیر می کرد تا هوا سرد می شد و نماز عصر را هم قدری

زودتر می خواند و بدین ترتیب ما بین دو نماز جمع می کرد. (1) در تبوک و در مراجعت ، چند قضیه پیش آمد که اکنون به آنها اشاره می کنیم :

اصحاب عقبه

در بازگشت رسول خدا صلی الله علیه و آله از تبوک به مدینه ، منافقانی که همراه بودند تصمیم گرفتند که در گردنه میان تبوک و مدینه (عقبه هرشی ) شبانه رسول خدا را از بالای شترش در اندازند تا در میان دره افتد و کشته شود.

این عده منافقان را بیشتر مورخان دوازده نفر گفته اند، اگر چه در تعیین دوازده نفر هم میان مورخان اسلامی اختلاف است .

به هر حال ، چون رسول خدا صلی الله علیه و آله نزدیک آن گردنه رسید، خدای متعال او را از تصمیم منافقان با خبر ساخت ، پس به اصحاب خود فرمود تا از وسط دره عبور کنند و خود از بالای گردنه رهسپار شد، (عمار بن یاسر) و (حذیفه بن یمان ) در رکاب وی بودند و منافقانی که به منظور عملی ساختن مقصود خود به دنبال وی می رفتند، می خواستند دست به کار شوند، رسول خدا به خشم آمد و حذیفه را فرمود تا آنها را دور کند و چون حذیفه بر آنها حمله برد از ترس آن که رسوا شوند، با شتاب خود را به میان سپاه انداختند.

مقریزی از ابن قتیبه ، اسامی اصحاب عقبه را بدین ترتیب نقل می کند:

1- عبدالله بن ابی ؛ 2 – سعد بن ابی سرح ؛ 3 – ابوحاضر اعرابی (1) 4 – جلاس بن سوید؛ 5 – مجمع بن جاریه ؛ 6 – ملیح تیمی (2) ؛ 7 – حصین بن نمیر؛ 8 – طعیمه بن ابیرق ؛ 9 – مره بن ربیع ؛ 10 – ابوعامر راهب (پدر حنظله غسیل الملائکه ). (3)

مساجد رسول خدا از مدینه تا تبوک

ابن اسحاق می گوید: مسجدهای رسول خدا صلی الله علیه و آله در میان مدینه تا تبوک معلوم ، و نام آنها بدین ترتیب است : 1 – مسجدی در تبوک ؛ 2 – مسجدی در ثنیه مدران ؛ 3 – مسجدی در ذات الزراب ؛ 4 – مسجدی در اءخضر؛ 5 – مسجدی در ذات

الخطمی ؛ 6 – مسجدی در اءلاء؛ 7 – مسجدی در بتراء؛ 8 – مسجدی در شق تاراء؛ 9 – مسجدی در ذوالجیفه ؛ 10 – مسجدی در صدر حوضی ؛ 11 – مسجدی در حجر؛ 12 – مسجدی در صعید؛ 13 – مسجدی در وادی القری ؛ 14 – مسجدی در رقعه ؛ 15 – مسجدی در ذی المروه ؛ 16 – مسجدی در فیفاء؛ 17 – مسجدی در ذی خشب .

هر یک از این مساجد در منزلگاهها و مواضع بین مدینه تا تبوک بوده است .

سه گنهکار خوش عاقبت

علاوه بر آن که در سفر تبوک ، گروهی از منافقان مدینه و بهانه جویان اعراب با رسول خدا صلی الله علیه و آله همراهی نکردند و در مدینه ماندند، سه نفر از مردان با ایمان هم بی هیچ شک و نفاقی و با نداشتن هیچ عذر و بهانه ای ، توفیق همراهی با رسول خدا را نداشتند و در مدینه ماندند: (کعب بن مالک )، (مراره بن ربیع )، و (هلال بن امیه واقفی ) که از نیکان

[شماره صفحه واقعی : 227]

ص: 2767

خدای متعال درباره این سه نفر این آیه را نازل کرد:

(و نیز خدای توبه آن سه نفر را که جا مانده بودند قبول کرد، اما پس از آن که زمین با همه فراخی برایشان تنگ آمد، و از خودشان هم به تنگ آمدند و دانستند که از خدا جز به خود او پناهی نیست ، آنگاه خداوند برایشان بازگشت تا توبه کنند، همانا خدا توبه پذیر و مهربان است .) (2)

اما درباره دروغگویان که نزد رسول خدا بهانه جویی کردند و دروغ گفتند و به ظاهر آسوده شدند، این دو آیه را نازل کرد:

[شماره صفحه واقعی : 228]

ص: 2768

دیگر حوادث سال نهم هجرت

1- به گفته مسعودی ، در شعبان سال نهم ، (ام کلثوم ) دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله در مدینه وفات کرد. (2)

2- به گفته مسعودی ، در ذی قعده سال نهم ، (عبدالله بن ابی ) یکی از منافقان سرشناس مدینه که مقارن هجرت رسول خدا صلی الله علیه و آله تاج سلطنت او را آماده می ساختند، بدرود زندگی گفت و اسلام و مسلمانان از چنان دشمن فتنه انگیزی آسوده شدند. (3)

3- سوره براءت : ذی حجه سال نهم .

ابن اسحاق می نویسد که رسول خدا صلی الله علیه و آله ، پس از بازگشت از غزوه تبوک (ابوبکر) را به عنوان امیرالحاج رهسپار مکه ساخت و هنوز مشرکان به عادت گذشته خود به حج می آمدند، پس (ابوبکر) و مسلمانان همراه وی از مدینه به عنوان حج رهسپار مکه شدند، آنگاه سوره براءت در شاءن منافقان و مشرکان نزول یافت و مردم به رسول خدا گفتند: کاش این آیات را برای (ابوبکر) می فرستادی تا بر مردم بخواند. رسول خدا گفت : (جز مردی از خاندان من از طرف من (این پیام را) نمی رساند)، پس روز عید قربان (علی بن ابی طالب ) به پا خاست و همان چه را رسول خدا فرموده بود به مردم اعلام کرد:

(ای مردم ! کافری وارد بهشت نمی شود و پس از امسال مشرکی نباید حج گزارد و برهنه ای نباید پیرامون کعبه طواف کند و هر کس او را با رسول خدا قرارداد و پیمانی

[شماره صفحه واقعی : 229]

ص: 2769

وفدهای عرب

قسمت دوم

21- وفد هلال بن عامر: چند نفر از طایفه (بنی هلال ) از جمله (عبد عوف بن اءصرم ) که رسول خدا او را (عبدالله ) نامید، نزد آن حضرت رسیدند و (زیاد بن عبدالله بن مالک ) که در خانه خود (میمونه ) فرود آمد جزو آنان بود و رسول خدا او را با خود به مسجد برد و پس از نماز او را پیش طلبید و دست بر سر وی کشید و تا زنده بود اثر نورانیت آن در روی وی هویدا بود.

22- وفد بنی عامر بن صعصعه : مردان (بنی عامر) از جمله (عامر بن طفیل ) و (اءرید بن قیس ) و (جبار بن سلمی ) نزد رسول خدا رسیدند و عامر در نظر داشت رسول خدا را غافلگیر کند و بکشد. به (اءربد) گفت : هنگامی که نزد این مرد رسیدیم ، من او را به گفتگو مشغول می کنم و در همان حال شمشیری بر وی فرود آور و او را بکش .

چون نزد رسول خدا رسیدند، عامر گفت : ای محمد با من خلوت کن و رسول خدا گفت : مگر به خدای یگانه ایمان آوری . بار دیگر سخن خود را تکرار کرد و منتظر بود که (اربد) کار خود را انجام دهد، اما (اربد) چنان شده بود که نمی توانست سخنی گوید و کاری انجام دهد.

(عامر) پس از گفتگوی طولانی با رسول خدا، آخرین سخنی که به آن حضرت گفت ، این بود که : مدینه را از پیاده و سواره ای که بر سرت می آورم پر خواهم کرد. این سخن را گفت و از محضر رسول خدا رفت .

رسول خدا دعا کرد و گفت : (خدایا! شر (عامر بن طفیل ) – یا شر این دو یعنی : عامر و اربد – را از سر من دور گردان ، خدایا! بنی عامر را به اسلام هدایت فرما و اسلام را از عامر بی نیاز گردان ).

نوشته اند که (عامر بن طفیل ) نرسیده به قبیله خویش گرفتار بیماری سختی شد و در خانه زنی از سلول مرد و (اربد) چند روز پس از ورود، با شتر خود به صاعقه آسمانی هلاک شد.

ابن هشام روایت می کند که آیات 8-13 سوره رعد درباره (عامر) و (اربد) نزول

[شماره صفحه واقعی : 237]

ص: 2777