فَسِیحُوا فِی الْأَرْضِ … خطاب به مشرکان است: امر شده اند که چهار ماه حرام را هر جا دوست دارند در روی زمین به سیر و سیاحت بپردازند و هیچ کس متعرّض آنها نمی شود، زیرا ماههای حرام هنگام أمن و خودداری از جنگ و کشتار است و بعضی گفته اند این سوره در ماه شوّال سال نهم هجرت نازل شد. منظور از این ماههای چهارگانه، شوّال، ذی قعده، ذی حجّه و محرّم است، و بعضی گفته اند مراد از چهار ماه، بیست روز از ذی حجّه، و ماههای کامل محرّم، صفر و ربیع الأول، و ده روز هم از ماه ربیع الآخر می باشد.

فلسفه حرمت این ماهها آن است که مردم در این مدت در امان باشند و قتل و کشتار آنان ممنوع باشد. و همین وجه بهترین وجه است.

تمام مفسّران بر این موضوع اتّفاق نظر دارند که وقتی این آیات نازل شد پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم نخست آنها را تسلیم ابو بکر کرد و سپس از او گرفت و به علی علیه السّلام داد، هر چند در تفصیل این داستان مختلف سخن گفته اند، و ما آن را در کتاب کبیر مجمع البیان شرح داده ایم.

امام باقر علیه السّلام می فرماید: امام علی علیه السّلام روز عید قربان در حالی که شمشیرش را کشیده بود مردم را مورد خطاب قرار داد و فرمود: نباید برهنه ای خانه خدا را طواف کند و نه مشرکی عمل حج را انجام دهد. هر کس در این امر برای مدّتی قرار و پیمانی گرفته تا آخر این مدّت اجازه دارد و پس از آن قرارش لغو می شود و کسانی که چنین قراری ندارند، فقط تا چهار ماه مهلت دارند، و سپس آیات سوره برائت را

[شماره صفحه واقعی : 510]

ص: 1560

بر آنان قرائت فرمود. بعضی گفته اند سیزده آیه از اوّل سوره و برخی گفته اند: سی یا چهل آیه را خواند.

وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِی اللَّهِ از ید قدرت او نمی توانید فرار کنید، اگرچه زمانی شما را مهلت دهد.

وَ أَنَّ اللَّهَ مُخْزِی الْکافِرِینَ خداوند کافران را خوار می سازد، در دنیا به وسیله کشتن، و در آخرت با کیفر دادن و معذّب ساختن.

وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ دلیل رفع «أذان» عینا همان است که در کلمه «براءه» قبلا ذکر شد، و جمله هم عطف بر همان جمله است و کلمه «اذان» به معنای «ایذان» است، چنان که «امان» و «عطا» به معنای «ایمان و اعطاء» می باشد، معنای جمله نخست، إخبار به ثبوت برائت است، و دومی إخبار به وجوب اعلام برائت که از سوی خدا و پیغمبرش درباره معاهدان و پیمان شکنان صادر شده، به همه مردم، چه آنان که عهد و میثاقی بسته اند و چه آنها که چنین پیمانی نبسته اند.

یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ مراد روز عرفه است و بعضی گفته اند، روز عید قربان است زیرا در این روز حج کامل می شود و اعمال مهمّش به اتمام می رسد. مردی آمد خدمت مولا علی علیه السّلام زمام مرکبش را گرفت و پرسید: حجّ اکبر چیست؟ حضرت فرمود:

یومک هذا، خل عن دابتی. (1)

أَنَّ اللَّهَ بَرِی ءٌ حرف «با» به دلیل تخفیف، (از کلمه بأنّ اللَّه) حذف گردیده، ولی بندرت إنّ اللَّه به کسره همزه نیز خوانده شده، به این دلیل که «اذان» به معنای «قول» است.

وَ رَسُولِهِ عطف است بر ضمیر مستتر در «بری ء» یا بر محلّ «انّ» مکسوره با اسمش، و بعضی آن را به نصب خوانده اند بنا بر این که عطف بر اسم «إنّ» و یا این که

[شماره صفحه واقعی : 511]

ص: 1561

«واو» به معنای «مع» باشد.

فَإِنْ تُبْتُمْ اگر از کفر و فریبکاری توبه کنید و برگردید، بهتر است از این که در آن باقی بمانید.

وَ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ و اگر به ایمان و اعتقاد پشت کنید:

فَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِی اللَّهِ نمی توانید از خدا سبقت گیرید و از کیفر و عذابش خود را وارهانید.

إِلَّا الَّذِینَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ این جمله، استثنا از جمله «فَسِیحُوا فِی الْأَرْضِ» است، زیرا استثنا به معنای استدراک است، و معنای آیه چنین می شود: امّا آنان که پیمانها را نشکسته اند و هیچ چیز از شرایط عهد و میثاق را کم نکرده اند و هیچ کس از دشمنان را بر شما نشورانیده اند پیمانها را که با آنها بسته اید تا پایان مدت برقرار دارید. و ارزش وفاکننده به عهد را همانند فریبکار ندانید.

هر گاه یکی از مشرکان به تو پناه برد، او را پناه ده تا سخن خدای را بشنود، و سپس او را به محل امنش برسان، زیرا آنها مردمی ناآگاه می باشند. «6»

«احد» این کلمه مرفوع به فعل شرط مقدر که فعل بعدی مفسّر آن است و در تقدیر این گونه است: و ان استجارک احد استجارک: معنای آیه چنین است: اگر یکی از مشرکان پس از انقضای مدت مهلت که پیمانی میان تو و او نیست به سوی تو بیاید و درخواست امان کند تا این که آنچه از قرآن و دین را که مردم را به آن دعوت می کنی، بشنود، او را امان ده تا سخن خدا را استماع کند و آن را مورد تفکّر و اندیشیدن قرار دهد، زیرا محکمترین دلائل و براهین در قرآن است.

ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ و سپس، اگر اسلام نیاورد او را به خانه اش که محلّ امن اوست برسان و بعد اگر خواستی بدون فریبکاری و خیانت با او جنگ را آغاز کن، و این حکم برای همیشه برقرار است.

«ذلک» این دستور که باید او را پناه دهی به این دلیل است که آنها مردمی نادانند یعنی از ایمان و دین چیزی نمی فهمند بنا بر این باید آنها را امان دهی، تا سخن حق را بشنوند و آگاه شوند.

چگونه برایشان پیمانی است، در حالی که اگر بر شما غالب شوند، نه ملاحظه خویشاوندی با شما را می کنند، و نه پیمان را، شما را با زبانهایشان خشنود می کنند ولی دلهایشان با آن مخالف است و بیشتر آنها اهل فسق اند. «8»

لعمری ان الک من قریش***کال السقب من رأل النعام (1)

بعضی گفته اند کلمه «ال» به معنای «سوگند» و بعضی گفته اند به معنای «معبود» است.

یُرْضُونَکُمْ خداوند با این فعل به وصف حال مشرکان پرداخته که باطنشان مخالف با ظاهرشان می باشد.

وَ تَأْبی قُلُوبُهُمْ منظور این است که کینه هایی که در دلهایشان نهان دارند، با سخنان زیبایی که بر زبان می رانند مخالف است.

وَ أَکْثَرُهُمْ فاسِقُونَ بیشتر آنها در کفر و شرک افراط می کنند و مروّت و مردانگی ندارند که آنان را از این امور بازدارد چنان که در بعضی کافران دیده می شود که از آنچه باعث آبروریزی می شود عفّت می ورزند و از خلف وعده و پیمان شکنی خودداری می کنند.

فَإِنْ تابُوا اگر از کفر، و پیمان شکنی خود، توبه کنند. برادران دینی شمایند. در این عبارت مبتدا محذوف است و تقدیر چنین است: فهم اخوانکم.

وَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ ما این آیات را به تفصیل بیان می کنیم، و این جمله به عنوان تعریض است که گویا خداوند می فرماید: تنها کسی که در تفصیل آیات الهی بیندیشد، عالم و داناست نه غیر او.

وَ إِنْ نَکَثُوا و اگر پس از بستن عهدها، آنها را بشکنند و به عیب جویی در دین شما قد علم کنند.

فَقاتِلُوا أَئِمَّهَ الْکُفْرِ پس با آنها به جنگ و قتال برخیزید.

در این آیه با این که امکان داشت به جای «ائمه الکفر» ضمیر «هم» بیاورد امّا اسم ظاهر آورده تا بفهماند وقتی که آنان در حالت شرک از روی تمرّد، خوی بزرگان عرب را ترک و نقض عهد و پیمان کردند، و سپس ایمان آوردند: نماز را بپا داشتند و زکات را ادا کردند، و برای مسلمانان برادران دینی شدند، و پس از این مرحله، از اسلام برگشتند و مرتدّ شدند و در نتیجه عهد و پیمانی را که همان بیعت دینی است برهم زدند و دین خدا را مورد طعن قرار دادند، در این صورت، اینها سردمداران کفر و ضلالت و پیشگامان در این ورطه خواهند بود.

از حذیفه نقل شده است که اهل این آیه یعنی مصادیق آن، هنوز نیامده اند، و نیز امیر المؤمنین علیه السّلام این آیه را در روز جنگ جمل قرائت کرد و سپس فرمود: ای مردم به خدا سوگند رسول خدا به من سفارش کرد و فرمود: علی جان! در آینده نزدیک با گروه های پیمان شکن، طغیانگر، و اهل نفاق، به جنگ و جدال، درگیر خواهی شد. (1)

إِنَّهُمْ لا أَیْمانَ لَهُمْ برای آنها عهد و پیمانی نیست، یعنی عهد و پیمانشان را

[شماره صفحه واقعی : 518]

ص: 1568

رعایت نمی کنند.

بعضی از قرّاء، این کلمه را «إیمان» بکسر همزه خوانده اند، و معنایش این است.

پس از پیمان شکنی و ترک دیانت، به آنها امانی داده نمی شود، یا این که در حقیقت برای آنها، نه اسلام، و نه ایمانی است، و به اظهار ایمانشان اعتباری نیست.

لَعَلَّهُمْ یَنْتَهُونَ این جمله متعلق به فعل: «قاتلوا» است: باید غرض شما را از جنگ با پیشوایان کفر این باشد که آنان از تمرّد و پیمان شکنی خود دست بردارند، و این دستور خداوند، دلیل بر زیاد بودن فضل و کرامت اوست.

أَ لا تُقاتِلُونَ همزه برای (استفهام) تقریر (ی) است، و مقصود از آن، تشویق مؤمنان به جنگ با کافران است.

نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ پیمانهایی را که بسته بودند، شکستند.

وَ هَمُّوا بِإِخْراجِ الرَّسُولِ تصمیم آنها برای بیرون راندن پیامبر از مکّه، موقعی تحقق یافت که درباره آن با یکدیگر مشورت کردند، و خداوند به آن حضرت دستور به هجرت فرمود و حضرت از آنجا بیرون رفت.

وَ هُمْ بَدَؤُکُمْ آنها جنگ با شما را آغاز کردند و هر کس آغاز به جنگ کند ستمکارتر است، پس چه چیز شما را مانع می شود از این که هم چنان با آنها بجنگید؟

أَ تَخْشَوْنَهُمْ در این عبارت خداوند مسلمانان را سرزنش می کند از این که با کافران نمی جنگند و بر ترسشان از این امر توبیخشان می فرماید.

فَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْهُ پس خدا سزاوارتر است که باید از او ترسید.

إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ چرا که مؤمن از هیچ کس جز خدا نمی ترسد.

خنک می سازد. ابن عباس گفته است که مراد از این گروه، طوایفی از یمن، هستند که به مکّه آمده و مسلمان شده بودند و به این جهت تحت شکنجه و آزار مشرکان قرار گرفته بودند. رسول خدا آنها را دلداری داد و فرمود: «مژده باد شما را که گشایش نزدیک است». (1)

وَ یُذْهِبْ غَیْظَ قُلُوبِهِمْ خشم دلهای مؤمنان را که از کثرت آزار مشرکان به وجود آمده، با این یاری و پیروزی از بین ببرد، پوشیده نیست که تمام این وعده ها نصیب اهل ایمان شد و این خود یکی از دلایل صحت نبوت پیغمبر اسلام بود.

وَ یَتُوبُ اللَّهُ عَلی مَنْ یَشاءُ این جمله مستأنفه و آغاز سخن است و خبر می دهد که بزودی خداوند از کفر بعضی مردم اهل مکّه می گذرد و توبه آنها را می پذیرد، و این نیز تحقّق یافت و بسیاری از آنها اسلام آوردند.

وَ اللَّهُ عَلِیمٌ خداوند همان طور که به امور گذشته علم دارد، به آنچه که در آینده نیز واقع می شود علم و آگاهی دارد. «حکیم»: هیچ کاری را انجام نمی دهد مگر این که در آن، حکمت و مصلحتی است.

«ام» (2) منقطعه است و از همزه آن معنای توبیخ استفاده می شود و خلاصه معنای آیه این است که: ای مردم شما هرگز به حال خود واگذار نمی شوید تا هنگامی که اهل اخلاص از شما مشخّص و ممتاز شوند و آنها کسانی اند که در راه خدا و برای خدا به جهاد می پردازند.

وَ لَمْ یَتَّخِذُوا … وَلِیجَهً غیر از خدا و پیامبر و مؤمنان، دیگری را به دوستی نمی گیرند که تمام اسرار زندگی خود را برای آنها فاش کنند.

[شماره صفحه واقعی : 521]

ص: 1571

وَ لَمَّا معنای این کلمه «توقع» است و دلالت می کند بر این که تشخیص میان این گروه مؤمنان و روشن شدن مطلب، امری است مورد توقّع و انتظار.

وَ لَمْ یَتَّخِذُوا این جمله عطف است بر «جاهدوا» و داخل در صله «الذین» می باشد که گویا چنین گفته است: «و لما یعلم» خداوند علم به این ندارد که در میان شما، کوشش کنندگان و اهل اخلاصی وجود داشته باشد، جز آنها که غیر از خدا دوستانی گرفته اند. «ولیجه» بر وزن فعیله از «ولج» است یعنی دوست و صاحب اختیار. مثل «دخیل» از «دخل».

منظور از نفی علم خدا، نفی معلوم است: چنین اشخاصی وجود ندارند مثل: ما علم اللَّه ما قیل فی فلان: خدا نمی داند چیزی را که درباره فلانی گفته شده است، یعنی چیزی در این باره یافت نمی شود، و تحقق نیافته است.

شما نیکی هم دارید؟ اسیران گفتند: آری، ما مسجد الحرام را آباد می کنیم و پرده داری کعبه را بر عهده داریم و حاجیان را آب می دهیم و اسیر آزاد می کنیم، این جا بود که آیه ذیل نازل شد:

أُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ کارهای عبادی مشرکان از قبیل عمارت مسجد، سقایت حاج و پرده داری کعبه و آزاد کردن بردگان، باطل و بی ارزش است.

إِنَّما یَعْمُرُ تعمیر مسجد، تنها از مؤمنان پذیرفته است. مراد از تعمیر مسجد پایه ریزی و ترمیم خرابیها و پاک ساختن و تنظیف آن، و روشن کردن چراغهایش می باشد و شامل آباد کردن آن با عبادت و ذکر نیز می شود و مقصود از «ذکر» یاد گرفتن و یاد دادن علوم است بلکه این امر، بهترین و مهمترین مصداق ذکر است، و آباد کردن مسجد شامل خودداری از سخنان اضافی و بی فایده در آن جا نیز می شود.

در حدیث آمده است که در آخر الزّمان مردمی از امت من به وجود خواهند آمد که بیایند در مسجد دور هم بنشینند و ذکرشان دنیا و دوستی آن باشد، با اینها همنشینی نداشته باشید، خدا هم به آنها نیازی ندارد. (1)

وَ لَمْ یَخْشَ إِلَّا اللَّهَ این گونه اشخاص در باب دین و تقوا، غیر از خدای تعالی از هیچ کس بیم و هراسی ندارند و بر رضایت و خشنودی او، رضایت دیگری را تقدیم نمی دارند.

هم سنگی آنان را زشت دانسته است و این همانند قرار دادن را که از ناحیه خود کفار برخاسته است خداوند، ظلمی دیگر علاوه بر کفرشان نامیده است، و سپس در عظمت مقام مؤمنانی که کارهای برشمرده در آیه را انجام داده اند، می فرماید:

أَعْظَمُ دَرَجَهً عِنْدَ اللَّهِ اینها از غیرشان: مؤمنهایی که اهل این کارها نیستند، نزد خداوند درجاتی بالاتر دارند، و همین ها «فایز» اند یعنی فوز و رستگاری ویژه اینهاست. در آخر آیه کلماتی را که مورد بشارت واقع شده اند، نکره آورده: «رحمه» «رضوان» «نعیم» «مقیم»، زیرا این امور برتر از آنند که به توصیف وصف کننده درآیند یا در تعریف معرف گنجانده شوند.

از خدا و پیامبرش، و جهاد در راه او محبوبتر است، در انتظار این باشید که خداوند عذابش را بر شما نازل کند، و خداوند گروه نافرمانبردار را هدایت نمی کند. «24»

برای تو دوست و نزدیکان را بخاطر تو دشمن داریم.

وقتی دو گروه در مقابل هم قرار گرفتند. مردی از مسلمانان که از بسیاری مسلمین و قلّت کفّار خوشحال شده بود گفت: هرگز امروز مغلوب نخواهیم شد، امّا وقتی پیامبر اکرم سخن او را شنید خوشش نیامد. بعضی گفته اند گوینده این سخن ابو بکر بوده است. چنان که خداوند فرموده است:

أَعْجَبَتْکُمْ کَثْرَتُکُمْ فراوانی افرادتان شما را به شگفتی درآورده است.

جنگ سختی درگرفت و مسلمانان که به دلیل کثرتشان مغرور شده بودند و تاب مقاومت نداشتند شکست خوردند، آن چنان که آوازه شکست آنان به مکّه رسید. امّا پیامبر هم چنان مقاومت می کرد، و علی علیه السّلام نیز پرچم را در دست گرفته، با کفّار می جنگید، و عباس بن عبد المطّلب هم در طرف راست لگام قاطر رسول خدا را بدست گرفته بود و ابو سفیان پسر حارث بن عبد المطّلب نیز با نه نفر از بنی هاشم در طرف چپ آن حضرت بودند و «أیمن» پسر امّ ایمن هم، نفر دهم آنها بود که در آن روز کشته شد. پیامبر به عباس که صدای رسایی داشت، فرمود که مردم را صدا بزند، فریادش بلند شد: ای گروه مهاجران و انصار، ای اهل بیعت شجره، و ای اصحاب سوره بقره، کجا فرار می کنید پیامبر خدا این جاست! مردم برگشتند در حالی که می گفتند: لبیک لبیک، در این حال فرشتگان که کلاه خودها بر سر داشتند و سوار بر اسبهای ابلق بودند نازل شدند، رسول اکرم به نحوه تلاش و مبارزه مسلمانان نظر افکند و فرمود: «اکنون تنور جنگ داغ شد، من پیامبر راستینم، من فرزند عبد المطّلبم». (1) یاری از طرف خداوند آمد، و «هوازن» شکست خوردند.

[شماره صفحه واقعی : 529]

ص: 1579

بِما رَحُبَتْ «ما» مصدریه، و «ب» به معنای «مع» است: «مع رحبها» و جارّ و مجرور در محل حال است، معنای آیه چنین است: از بسیاری ترستان جایی برای فرارتان در زمین پیدا نمی کنید، پس گویا زمین بر شما تنگ شده است.

ثُمَّ وَلَّیْتُمْ مُدْبِرِینَ شکست خوردید.

ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ خداوند رحمت خود را که مایه آرامش آنها بود برایشان نازل فرمود. «عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ» بر پیامبرش و مؤمنان که ثابت قدم با او ماندند.

وَ عَذَّبَ الَّذِینَ کَفَرُوا کافران را کیفر داد: کشته و اسیر شدند، زنان و اولادشان آواره شدند و سرمایه و ثروتهایشان به غارت رفت.

ثُمَّ یَتُوبُ اللَّهُ پس از این جریان گروهی از کافران مسلمان می شوند و خداوند توبه آنان را می پذیرد.

برخی گفته اند در روز جنگ احد؟؟؟، شش؟؟؟ هزار تن از مشرکان اسیر شدند و تعدادی بی شمار شتر و گاوشان به غنیمت رفت.

«عزید» دست چه کسی؟ دو احتمال است: دست معطی، یا آخذ؟ اگر مراد دست دهنده باشد در معنای آیه دو تعبیر خواهد بود:

الف: با اهل کتاب بجنگید تا وقتی که از روی تسلیم و بدون خودداری کردن، جزیه بدهند.

ب: بطور نقدی دست بدست بدهند، نه نسیه باشد و نه حواله به کس دیگری.

و اگر ید آخذ اراده شود معنایش این است که از روی قدرت و تسلطی که شما بر آنها دارید یا از انعامی که شما بر آنها روا می دارید آن را بپردازند.

وَ هُمْ صاغِرُونَ جزیه از آنها گرفته می شود در حالی که حقیر و خوارند: خود با پای پیاده می آیند آن را تسلیم می کنند، جزیه دهنده ایستاده، و گیرنده نشسته، یقه اش را می گیرد و به جبر او را می کشد و می گوید: وظیفه ات را انجام بده.

معنایش این است: گفتار بعضی از یهود و نصارا که در زمان رسول اکرم بودند همانند گفته پیشینیان آنها بود، منظور این که این عقیده کفرآمیز در میان آنها سابقه طولانی دارد، و می توان گفت مراد این است که گفته اینها مانند گفته مشرکان است که می گفتند: فرشتگان دختران خدایند.

این آیه با همزه: «یضاهؤن» نیز خوانده شده است: عرب می گوید: «امرأه ضهیاء» بر وزن «فعیل» زنی که مانند مرد، حیض نمی شود.

قاتَلَهُمُ اللَّهُ خدا آنها را لعنت کند. «أَنَّی یُؤْفَکُونَ»: چگونه از حق منحرف می شوند.

اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً اینها دانشمندان و راهبان خود را- در حلال شمردن آنچه خدا حرام دانسته، و حرام شمردن آنچه خدا حلال کرده- اطاعت و پیروی می کردند هم چنان که از دستورهای فرمانروایان پیروی می شود.

وَ الْمَسِیحَ ابْنَ مَرْیَمَ آن حضرت را نیز شایسته پرستش دانستند، زیرا وی را پسر خدا می گفتند.

وَ ما أُمِرُوا إِلَّا لِیَعْبُدُوا إِلهاً واحِداً ادله و براهین عقلی و نصوص منقول در تورات و انجیل آنها را ملزم می سازد که جز معبود یکتا را پرستش نکنند.

«سُبْحانَهُ» این کلمه برای تنزیه است و ساحت قدس الهی را از شایبه شرک و همتا داشتن دور می سازد.

یُرِیدُونَ أَنْ یُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ در این آیه خداوند، حال اهل شرک را، که با تکذیب کردن گفته های حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم درصدد باطل ساختن پیامبری او هستند، تشبیه به حالت کسی کرده است که می خواهد با دمیدن خود نور با عظمت الهی را خاموش کند، همان نوری که خداوند متعال اراده کرده تا نورافشانی و روشنی بخشی آن را به حدّ نهایی و کمالش برساند.

«لِیُظْهِرَهُ» خدا می خواهد این پیغمبرش را بر پیروان کلیّه ادیان، یا دین حق را بر تمام ادیان جهان غلبه دهد.

[شماره صفحه واقعی : 535]

ص: 1585

در این آیه، خداوند، فعل «ابی» را، جاری مجرای «لم یرد» ساخته و به این سبب در مقابل یُرِیدُونَ أَنْ یُطْفِؤُا جمله: وَ یَأْبَی اللَّهُ را آورده، و گویا چنین فرموده است:

و لا یرید اللَّه الا ان یتم نوره تنها چیزی که خداوند می خواهد به تمام و کمال رساندن نورش می باشد.

شعر:

فانی و قیار بها لغریب

، که معنایش این است: و قیّار کذلک: من در زندان غریبم و قیّار (نام شترش) نیز غریب است.

این که از میان اموال فقط طلا و نقره را نام برده اند به این دلیل است که معیار ثروت و قیمت اشیا می باشند و کسی اینها را نگهداری نمی کند مگر این که زاید بر احتیاج روزانه اش باشد.

یَوْمَ یُحْمی عَلَیْها فِی نارِ جَهَنَّمَ بر آن کنزها یا بر طلا و نقره ها آن قدر آتش افروخته می شود، تا خود آتش می شوند. «فَتُکْوی بِها» با آن گنجینه های سرخ شده، بر پیشانی و پهلو و پشتهای آنان داغ نهاده می شود.

جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ دلیل اختصاص این اعضا به یادآوری آن است که هیچ کس ترک انفاق واجب نمی کند، مگر به واسطه غرضهای دنیایی یعنی موقعیتی میان مردم پیدا کنند و آبروی خود را حفظ کنند، غذاهای خوب بخورند و فربه شوند. لباسهای نرم و لطیف بر پشت و روی شانه های خود بیندازند. بعضی گفته اند:

دلیلش آن است که این گروه در مقابل افراد بی بضاعت و تنگدست صورتهای خود را درهم می کشیدند و چینهای پیشانی را ضخیم می ساختند، و در مجالس و محافل رو از آنها برمی گرداندند و پشت و پهلوی خود را بر آنها می کردند.

هذا ما کَنَزْتُمْ در این جا، ماده قول در تقدیر است. به آنها گفته می شود: این همان چیزی که در دنیا برای خود گنج ساخته بودید. «لِأَنْفُسِکُمْ» برای استفاده خودتان.

فَذُوقُوا پس بچشید: گزند آنچه می اندوختید، یا گزند حالت اندوختگی تان را.

بودند دین خود قرار داده بودند. و این ماههای چهارگانه را محترم می داشتند، و جنگ در آن را حرام می شمردند حتی اگر کسی در این ماهها بر قاتل پدرش دست می یافت به او کاری نداشت.

ماه رجب را «اصمّ» گفته اند (زیرا در این ماه سر و صدا، جنگ و فریاد ستم کشیده ای شنیده نمی شد) این ماه را «منصل الاسنّه» نیز می گفتند، یعنی کنار گذاشتن نیزه (از این رو در این ماه، تیری به سوی دشمن پرتاب نمی شد) این وضع در جاهلیت ادامه داشت تا این که منجر به «نسی ء» شد و این قانون الهی را تغییر دادند.

بعضی گفته اند معنای آیه این است: این که ما بیان کردیم حسابی درست و محکم است، نه حکم نسی ء که اهل جاهلیت آن را اختراع کرده بودند.

فَلا تَظْلِمُوا فِیهِنَّ أَنْفُسَکُمْ ظلم به نفس، این است که آنچه در این ماهها حرام شده حلال بدانند.

کَافَّهً حال است از فاعل یا از مفعول.

مَعَ الْمُتَّقِینَ خدا، یاور پرهیزکاران است: در این جمله خداوند به اهل تقوا وعده نصرت داده و به این طریق آنها را به این صفت تشویق فرموده است.

باشد که به معنای به تأخیر انداختن است نسأه نسأ و نسیأ مثل مسّه مسّا و مسیسا.

فَیُحِلُّوا ما حَرَّمَ اللَّهُ فقط به منظور این که شماره ماهها را تکمیل کنند، جنگ را که خدا حرام کرده حلال می کردند.

زُیِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمالِهِمْ خدا آنها را ذلیل کرد، و در نتیجه، کارهای زشت خود را نیک پنداشتند. وَ اللَّهُ لا یَهْدِی: خدا به آنها لطفی ندارد بلکه ذلیلشان می گرداند.

بعضی گفته اند معنای آیه این است: به ماندن در سرزمین و خانه های خودتان میل و رغبت پیدا کردید.

این قضیه درباره جنگ تبوک در سال دهم هجرت است که پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم بعد از برگشتن از جنگ طائف، به مسلمانان دستور داد تا به سوی سرزمین تبوک حرکت کنند و چون زمان برداشت محصول و شدّت گرمای تابستان بود و از طرفی راه دور و دشمن بسیار و قوی به نظر می رسید، این تکلیف بر آنها سخت گران می آمد و چنین گفته اند که برای هیچ جنگی، پیغمبر اکرم مقصد خود را بطور صریح بیان نمی کرد بلکه توریه می فرمود، جز در این جنگ که قبل از حرکت معلوم ساخت، تا مردم آمادگی بهتری پیدا کنند.

مِنَ الْآخِرَهِ: بدل الآخره حرف «من» مفید عوض و بدلیت است، مثل این آیه شریفه: لَجَعَلْنا مِنْکُمْ مَلائِکَهً «به جای شما فرشتگان بیاوریم» (زخرف/ 60).

فَما مَتاعُ … پس کالای زندگانی دنیا در برابر (زندگانی) آخرت جز اندکی نیست.

إِلَّا تَنْفِرُوا این عبارت خداوند، بیانگر خشم او بر کسانی است که در رفتن به جنگ سهل انگاری می کنند، زیرا آنها را به کیفری بزرگ و فراگیر که شامل دنیا و آخرت می شود تهدید کرده، و نیز اعلام نموده است که آنها را هلاک می کند و در عوض، گروه دیگری بهتر و مطیع تر از آنها می آفریند، و برای یاری دینش از آنها بی نیاز است و کندی شان در این امر هیچ اثری در دین خدا ندارد.

[شماره صفحه واقعی : 543]

ص: 1593

بعضی گفته اند: ضمیر «وَ لا تَضُرُّوهُ» به پیامبر برمی گردد، چون خداوند وعده داده است که آن حضرت را از شرّ مردم نگاه دارد، و خوارش نسازد، بلکه یاری اش کند، و وعده خداوند هم امری است حتمی و یقینی.

داده، مثل: مِنْ قَرْیَتِکَ الَّتِی أَخْرَجَتْکَ «از دهکده تو، که تو را از خودش بیرون راند» (محمّد/ 13). (در این آیه بیرون راندن پیامبر را به قریه نسبت داده است).

دلیل این اسناد در آیه مورد بحث این است که وقتی کافران آماده بیرون راندن او شدند خداوند به او اجازه داد که از میان آن مردم بیرون رود، پس گویا آنها آن حضرت را اخراج کرده اند.

ثانِیَ اثْنَیْنِ مراد یکی از آن دو است مثل «ثالِثُ ثَلاثَهٍ» (1) منظور از آن دو تا، پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم و ابو بکر می باشد، «ثانی» منصوب و حال است. «اذ هما» بدل است از «اذ اخرجه» و «اذ یقول» بدل دوم است.

غار: شکاف بزرگی است در میان کوه، و منظور از آن در این جا، غار ثور است که کوهی است در طرف راست مکّه در مسافت یک ساعت راه. «لا تحزن» بیم نداشته باش.

إِنَّ اللَّهَ مَعَنا خدا از ما اطلاع دارد و بر حالمان آگاه است، ما را محافظت می کند و یاری می فرماید. وقتی که دو نفری داخل غار شدند خداوند دو عدد کبوتر را مأمور کرد، آمدند در پای غار تخم گذاردند و عنکبوت را فرستاد بر در غار پرده بافت و پیامبر دعا کرد: اللّهم اعم ابصارهم (خدایا دیده های دشمنان را کور ساز) آنها آمدند اطراف غار می گشتند نمی فهمیدند خداوند دیده هایشان را از ایشان گرفت.

فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ امام صادق علیه السّلام بجای «علیه» علی رسوله قرائت فرموده است. مراد از کلمه «سکینته»: امنیّت و آرامشی است که خداوند در قلب آن حضرت قرار داد و یقین داشت که دشمنان دست بر او پیدا نمی کنند.

«جنود» منظور فرشتگان روز جنگ بدر و احزاب و حنین می باشد، و آنها در این روز صورت و چشمهای کافران را از توجّه به پیامبر بازمی داشتند.

[شماره صفحه واقعی : 545]

ص: 1595

کَلِمَهَ الَّذِینَ کَفَرُوا دعوت کافران، دیگران را به کفر.

«کلمه اللَّه»: دعوت آن حضرت مردم را به اسلام. «کلمه اللَّه» به نصب نیز خوانده شده است. «هی» ضمیر فصل، مفید تأکید فضیلت و برتری سخن خدا در علوّ، و انحصار این ویژگی است در این سخن، نه تعمیم آن، به کلمات دیگران.

1- با میل و رغبت، با سختی و مشقّت 2- بی سلاح، و با سلاح 3- کم عائله، پر عائله 4- سواره و پیاده 5- جوان، و پیر 6- تندرست و بیمار.

ابن عباس: این آیه بعدا نسخ شد و خداوند فرمود: لَیْسَ عَلَی الضُّعَفاءِ وَ لا عَلَی الْمَرْضی «جنگ از ضعیفان و بیماران برداشته است». (توبه/ 91) وَ جاهِدُوا بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ مطابق این آیه جهاد با دشمنان به وسیله مال و جان واجب است، در صورت لزوم و امکان، به هر دو، و در غیر این صورت به هر کدام که میسّر باشد، بر حسب مقتضای حال و نیاز.

«عرض» چیزی از منافع دنیا که نصیب انسان می شود، معنای آیه این است: اگر آنچه این مردم را بسویش دعوت کردی، سودی زودرس، و مسافرتی نزدیک می بود، تو را پیروی می کردند.

«شقه» مسافت طولانی و با زحمت.

وَ سَیَحْلِفُونَ وقتی که از جنگ تبوک برگردی، آنان که از دستور تو، سرپیچی کردند و به جنگ نیامدند سوگند به خدا می خورند و می گویند: اگر می توانستیم می آمدیم.

فعل: «لخرجنا» جای جواب قسم و نیز جواب «لو» شرطیه و همچنین خبر می دهد از آنچه پس از برگشتن مسلمانان از جنگ واقع می شود که متخلّفان می آیند و عذرخواهی می کنند و سوگند یاد می نمایند، و این خود از معجزات و خبر از غیب و آینده است.

لَوِ اسْتَطَعْنا اگر می توانستیم، مراد توانایی مالی و بدنی است، گویا برای نرفتن، خود را به بیماری زده بودند.

[شماره صفحه واقعی : 547]

ص: 1597

یُهْلِکُونَ أَنْفُسَهُمْ این جمله، یا بدل از «سیحلفون» است، و یا حال به معنای «مهلکین» مقصود این که با سوگندهای دروغ خویشتن را در هلاکت می اندازند.

عَفَا اللَّهُ عَنْکَ خداوند در این آیه با لطف و مهربانی پیامبرش را مورد عتاب قرار داده به این طریق که پیش از بیان عتاب آمیز سخن از عفو و گذشت به میان آورده و این گونه عتاب و نکوهش راجع به امری جایز است که غیر آن اولی و بهتر بود انجام شود، بویژه درباره پیامبران، و آنچه جار الله (زمخشری) در این آیه بیان داشته نادرست است، زیرا او گفته: «عَفَا اللَّهُ عَنْکَ» کنایه از جنایت و گناهی بزرگ می باشد، و حال آن که پیشگاه قدس پیامبران، و بخصوص بهترین فرزند حوّا حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم پاکتر از آن است که جنایتی به وی نسبت داده شود.

وَ قِیلَ: به آنها گفته شد: با آنها که اهل جنگ نیستند و از کار افتاده اند، از قبیل زنها و کودکان، در خانه های خود بنشینید، مراد از این عبارت، این است که پیامبر اکرم به آنها اجازه داد که به جنگ نیایند، و از این مطلب استفاده می شود که این اجازه حضرت امری قبیح نبوده هر چند بهتر آن بود که چنین اجازه ای به آنان ندهد تا خود به خود نفاقشان آشکار شود.

لَوْ خَرَجُوا فِیکُمْ در این آیه خداوند متعال توضیح می دهد که به چه دلیل منافقان را از تصمیم رفتن به جهاد بازداشته و می فرماید: اگر اینها با شما برای جهاد از خانه هایشان بیرون می آمدند، جز بدی و تباهی چیزی برای شما نمی افزودند.

وَ لَأَوْضَعُوا خِلالَکُمْ کوشش می کنند که در میان شما، با سخن چینی و تبهکاری، تفرقه بیفکنند. «وضع البعیر وضعا» شتر سرعت کرد. اوضعته أنا: آن را به شتاب درآوردم.

معنای آیه این است: مرکبهای خود را در میان شما به جولان درمی آورند: به ایجاد فساد و تباهی سرعت می بخشند، چرا که سواره از پیاده، سرعتش بیشتر است.

یَبْغُونَکُمُ الْفِتْنَهَ درصدد آن برمی آیند که میان شما آشوب به پا کنند تفرقه بیفکنند و نیّتهایتان را در جنگ، فاسد کنند.

وَ فِیکُمْ سَمَّاعُونَ لَهُمْ در میان شما جاسوسانی از آنان قرار دارند که سخنان شما را گوش می دهند و به آنان منتقل می کنند. معنای دیگر این فراز این است: گروهی در بین شما هستند که گفتار منافقان را می شنوند و باور می کنند و از آنها اطاعت می نمایند. مقصود، مسلمانانی است که ایمان ضعیف دارند.

وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ خداوند از حال تبهکاران و اهل فساد آگاه است.

لَقَدِ ابْتَغَوُا الْفِتْنَهَ مِنْ قَبْلُ «فتنه» اسمی است که شامل هر بدی و تباهی می شود.

[شماره صفحه واقعی : 550]

ص: 1600

معنای آیه این است که منافقان سر راه تو موانعی به وجود می آورند و کوشش می کنند جمع شما را متفرّق سازند. سعید بن جبیر در تفسیر این آیه می گوید: منافقان که دوازده نفر بودند در جنگ تبوک، شب عقبه سر راه بر پیغمبر گرفتند و به آن حضرت سوء قصد کردند.

وَ قَلَّبُوا لَکَ الْأُمُورَ دامهای حیله و مکر برای تو گستردند و در برهم زدن امر تو به حیله و فریب متوسل شدند. حَتَّی جاءَ الْحَقُّ، تا حق آمد: خداوند تو را پیروز ساخت.

وَ ظَهَرَ أَمْرُ اللَّهِ دین خدا غالب شد و اهل دین او سروری یافتند. «وَ هُمْ کارِهُونَ» در حالی که منافقان و کافران از این امر ناراحت و ناخشنودند.

اگر به تو نیکی برسد بر آنها ناگوار آید و اگر برای تو حادثه ناگواری پیش آید آنها می گویند:

ما، پیش از این تصمیم کار خود را گرفته ایم، و با خوشحالی بازمی گردند. «50»

بگو: هیچ حادثه ای به ما نمی رسد مگر آنچه خدا برایمان نوشته است، او مولای ماست، و بر مؤمنان است که تنها بر خدا توکّل کنند. «51»

– بگو: آیا درباره ما، جز یکی از دو نیکی را انتظار دارید؟ امّا ما برای شما چنین انتظار داریم که خدا شما را به کیفری مبتلا سازد که یا از طرف خودش برسد و یا به دست ما واقع شود، پس منتظر باشید که ما نیز با شما منتظریم. «52»

برسد برای آنان نگرانی حاصل می شود اما اگر بر عکس، رنج و ناراحتی، سختی و نکبتی رو به تو آورد، مثل آنچه در روز جنگ احد پیدا شد.

یَقُولُوا قَدْ أَخَذْنا أَمْرَنا ما تصمیم خود را گرفته ایم، و قبل از همه گرفتاریها، آنچه را وظیفه ماست از پرهیز و محکم کاری، انجام داده ایم.

وَ یَتَوَلَّوْا وَ هُمْ فَرِحُونَ و به این بهانه خوش حال بودند و خود را از صحبت جنگ و جمع شدن برای آن دور می داشتند.

قُلْ لَنْ یُصِیبَنا عبد اللَّه ابی چنین قرائت کرده است: «هل یصیبنا» و «لام» در:

«ما کَتَبَ اللَّهُ لَنا» برای اختصاص است: هیچ امری به ما رو نمی آورد مگر این که خداوند آن را ویژه ما قرار داده، خواه پیروزی باشد یا شهادت. «هُوَ مَوْلانا» او ما را دوست می دارد و ما او را دوست می داریم.

وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ چون سزاوار است که مؤمنان، جز به خداوند توکّل نکنند، از این رو آنچه سزاوار آنهاست باید انجام دهند.

قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنا آیا برای ما هیچ توقع و انتظاری دارید؟ «إِلَّا إِحْدَی الْحُسْنَیَیْنِ» جز یکی از دو سرانجامی که هر دو تایش از نیکوترین سرانجامهاست، و آن دو، پیروزی و شهادت است.

وَ نَحْنُ نَتَرَبَّصُ بِکُمْ و ما نیز برای شما به یکی از دو عاقبت بد امیدواریم که عبارتند از:

الف: «أَنْ یُصِیبَکُمُ اللَّهُ بِعَذابٍ مِنْ عِنْدِهِ»: این که خداوند شما را کیفری دهد که از آسمان بر شما نازل شود مثل آنچه بر قوم عاد و ثمود نازل شد.

ب: «أَوْ بِأَیْدِینا» یا کیفری که به دست ما فرود آید: شما را بکشیم که چون کافرید.

فَتَرَبَّصُوا درباره ما آنچه را راجع به سرانجام کارمان ذکر کردیم منتظر باشید.

إِنَّا مَعَکُمْ مُتَرَبِّصُونَ ما هم با شما منتظریم، و ناچار هر کداممان آنچه انتظار می کشد خواهد دید، نه بیشتر از آن.

[شماره صفحه واقعی : 553]

ص: 1603

دشمنی هم کنی تو را دشمن نمی داریم. باید دانست که چنین تعبیری: (از لفظ امر، معنای اخبار اراده شود) در صورتی صحیح است که از فحوای سخن فهمیده شود و قرینه ای در کار باشد چنان که عکس آن نیز آمده است، مثل موارد دعا: «رحم اللَّه زیدا و اللَّه غفر له» که فعل ماضی معنای امر دعایی می دهد.

إِنَّکُمْ کُنْتُمْ قَوْماً فاسِقِینَ این عبارت علت برای قبول نشدن انفاق آنهاست.

أَنَّهُمْ کَفَرُوا فاعل «منع» است: تنها چیزی که مانع پذیرش نفقات منافقان شد کفر آنان است. که خدا و پیامبرش را قبول ندارند. «تقبل» با «ت» و «ی» هر دو خوانده شده است.

اعجاب نسبت به چیزی آن است که انسان از نیکویی آن در تعجّب شود و از دیدنش خشنود و مسرور گردد. معنای آیه این است: آنچه را از متاع دنیا که به کافران داده شده نیکو مشمار زیرا خداوند می خواهد آنها را با این ثروت و سرمایه دچار عذاب کند: مالشان را در معرض غنیمت و دستبرد قرار داده و آنها را مبتلا به آفات و مصیبتها سازد، و از طرفی با ناراحتی و بر خلاف میل آنها آنان را مکلّف می سازد که از این اموال در راه خیر صرف و خرج کنند و از طرف دیگر برای جمع آوردن و تکثیر اموال و تربیت فرزندان به آنها انواع زحمتها را بچشاند.

وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ کافِرُونَ مفهوم این آیه نظیر این گفتار خداوند است:

إِنَّما نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدادُوا إِثْماً «آنها را مهلت می دهیم تا گناهشان افزایش یابد».

(آل عمران/ 178) مقصود از آیه مورد بحث این است که خداوند منافقان را با افزایش نعمتها بتدریج به سوی گناه و استحقاق عذاب بکشاند: خدا اراده می کند که نعمت خود را بر آنان ادامه دهد تا در حالتی بمیرند که کافر باشند و با توجّه به لذّتهای دنیا از اندیشه آخرت غافل بمانند.

[شماره صفحه واقعی : 555]

ص: 1605

بعد از دال تبدیل به دال و درهم ادغام شده اند: و قرائت دیگر آن مدخل بدون تشدید و به معنای مکان دخول است که به آنجا پناه می برند و در آن لانه می کنند و از طرف دیگر منفذی برای فرار دارد.

لَوَلَّوْا إِلَیْهِ وَ هُمْ یَجْمَحُونَ با چنان سرعتی به سوی آن می شتافتند که هیچ چیز نتواند جلوشان را بگیرد. الفرس الجموح: اسب تیزرو.

وَ مِنْهُمْ مَنْ یَلْمِزُکَ بعضی از این منافقان، در تقسیم صدقات و غنایم بر تو عیب می گیرند و طعن می زنند. در جمله های بعد، این افراد عیبجو را تعریف می کند که این مردم خشنودی و خشمشان برای خودشان است، نه برای دینشان.

«اذا» این کلمه برای مفاجات است: اگر از غنایم به آنها چیزی داده نشود ناگهان خشمگین و عصبانی می شوند.

وَ لَوْ أَنَّهُمْ جواب «لو» محذوف و جمله لکان خیرا لهم می باشد، و معنای آیه این است: اگر این منافقان، از غنایم و صدقات به همان که خدا و رسولش به آنها می دهند خشنود باشند و اظهار رضایت کنند و بگویند خدا ما را کافی است و بزودی خداوند از فضل و بزرگواری خود به ما عطا خواهد کرد و پیامبرش نیز به ما انعام و اکرام می کند، برایشان بهتر خواهد بود، و نیز بهتر است که بگویند: ما بسوی او مایل و از حضرتش انتظار داریم که فضل و کرمش را به ما گسترش دهد.

بتوانند بهای کتابت را به مولایشان بپردازند و آزاد شوند، و در غیر مکاتب هم، وقتی که برخی بردگان در شدّت قرار داشتند و موالی آنها را می آزردند، از این مورد خریده و آزاد می شدند و ولایت و سرپرستی آنها برای صاحبان زکات بود.

«غارمین» کسانی که بدون اسراف و صرف مال در امور غیر شرعی، قرض کرده و مدیون مانده اند.

سَبِیلِ اللَّهِ منظور، جهاد و تمام مصالح مسلمانان است.

وَ ابْنِ السَّبِیلِ مسافری که از مال و ثروت خود دور مانده، هر چند با توجه به مالی که در وطن دارد، ثروتمند است امّا حالا در مسافرت فقیر و تنگدست می باشد.

«فَرِیضَهً» به معنای مصدر تأکیدکننده است، زیرا معنای جمله إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ، این است که خدا صدقات را برای این موارد واجب ساخته است.

در چهار مورد آخر به جای حرف «لام» از «فی» استفاده شده تا دلالت کند بر این که اینها از چهار گروه اول سزاوارتر به این هستند که زکات و صدقات در میان آنها قرار گیرد، زیرا «فی» مفید معنای ظرفیّت است.

ذکر این آیه و بیان مصارف زکات در خلال بحث از اهل نفاق به این علت است که می خواهد بگوید: چون زکات فقط در این موارد باید صرف شود بنا بر این، منافقان که از مستحقّان آن نیستند و بطور کلی از این موارد دوراند، حق ندارند درباره آن و تقسیم کننده آن حرفی بزنند.

و عطف بر «خیر» خوانده، ای اذن خیر و رحمه لا یسمع غیرهما و لا یقبله (1) و در جمله بعد «اذن خیر» را تفسیر کرده است که به خدا ایمان می آورد، و از مؤمنان می پذیرد: آنچه که خبر می دهند تصدیق می کند. به دلیل همین معناست که فعل:

«یؤمن» اول به «باء» و دوم به «لام» متعدّی شده است. مثل: وَ ما أَنْتَ بِمُؤْمِنٍ لَنا «تو حرف ما را نمی پذیری». (یوسف/ 17) وَ رَحْمَهٌ … مِنْکُمْ خطاب به منافقان است: پیامبر، برای کسانی از شما که اظهار ایمان می کنند، رحمت است و به همین دلیل حرف شما را می شنود و ایمان شما را می پذیرد و شما را رسوا نمی کند زیرا مصلحت خدا را چنان می بیند که شما باقی بمانید، پس همان طور که شما می گویید گوش است اما برای شما، گوش خوبی است، نه گوش بدی.

بنا بر این خداوند گفته منافقان را درباره پیامبر می پذیرد، اما آنچه را آنان به قصد مذمّت آن حضرت بیان می کردند خداوند به مدح او تفسیر کرد و سلامت قلب آن حضرت را بیان فرمود. روایت شده است که برخی، پیامبر اکرم را مذمّت و بدگویی می کردند، و این خبر به حضرت رسید. بدگویان نگران شدند، اما بعضی از آنان به دیگران گفتند: ناراحت نباشید زیرا او گوش شنواست و گفته هر کس را که پیشش برود می شنود، ما می رویم از طرف شما معذرت خواهی می کنیم، او هم می پذیرد.

این جمله: «اذن خیر» نیز قرائت شده که هر دو، خبر از برای مبتدای محذوف باشد: هو أذن، هو خیر و معنای آیه چنین می شود: اگر آنچه شما می گویید، درست باشد، برای شما خوب است چرا که عذرتان را می پذیرد و به بد باطنی تان کیفرتان نمی کند.

یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَکُمْ لِیُرْضُوکُمْ این آیه خطاب به مسلمانان است که منافقان آنچه

[شماره صفحه واقعی : 561]

ص: 1611

می خواستند بدگویی می کردند و بعد پیش آنها به معذرت خواهی می آمدند و سوگند یاد می کردند تا عذرشان پذیرفته شود. از این رو خداوند به منافقان چنین پاسخ داد که اگر شما چنان که می پندارید: مؤمن هستید، سزاوارتر از هر چیز آن است که خدا و رسولش را به اطاعت و بندگی، و موافقت و همراهی از خودتان، راضی و خشنود سازید، و این که در فعل «أَنْ یُرْضُوهُ» ضمیر را مفرد آورده، به این دلیل است که میان خشنودی خدا و رسولش تفاوتی نیست و در حکم یک خشنودی است، و می توان گفت: حذف و تقدیری وجود دارد: و اللَّه احق ان یرضوه، و رسوله کذلک.

یحادون، محاده مفاعله، از «حد» به معنای «منع» است.

فَأَنَّ لَهُ پس حق این است که برای او آتش دوزخ باشد، می توان گفت: «فان له» عطف بر «انه» است بنا بر این که جواب «من» محذوف و تقدیر چنین باشد. أ لم یعلموا أنه من یحاد اللَّه و رسوله یهلک فان له نار جهنم (1) («یهلک» جواب «من» بوده و حذف شده است).

هؤلاء یستهزءون بی و بالقرآن.

وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ لَیَقُولُنَّ «کنا»: اگر از آنها بپرسی که چرا می خندید می گویند: درباره سواران و سواری سخن می گفتیم. عمّار به دستور پیامبر رفت و از آنها پرسید که چرا می خندید؟ آنها همین پاسخ را دادند، عمّار گفت: صدق اللَّه و رسوله، خدا و رسولش درست خبر دادند، دل پیامبر را سوزانیدید خدا شما را بسوزاند. منافقان وقتی این سخنان عمّار را شنیدند برای معذرت خواهی پیش پیغمبر آمدند، اینجا بود که این آیه نازل شد.

برخی گفته اند این آیه درباره دوازده نفری نازل شده است که در گردنه میان راه (عقبه) مخفی شده بودند تا پیغمبر خدا را از بین ببرند و با همدیگر می گفتند: اگر ما را ببیند می گوییم: شوخی و بازی می کردیم.

لا تَعْتَذِرُوا به عذرهای دروغی متوسل نشوید، زیرا پس از فاش شدن نیّت سوء شما، این حرفها سودی ندارد.

قَدْ کَفَرْتُمْ شما پس از اظهار ایمان، کفر خود را آشکار ساختید.

إِنْ نَعْفُ به فرضی که ما گروهی از شما را به دلیل اقرار به ایمان، بعد از نفاق، مورد عفو قرار دهیم، گروه دیگری را به این دلیل که اصرار بر نفاق دارند کیفر خواهیم داد زیرا مجرمند، معنای دیگر آیه این است که اگر یک گروه از شما را که پیامبر را نیازردند و او را مورد تمسخر قرار ندادند مورد عفو و گذشت قرار دهیم، گروه دیگری را که او را آزردند و مسخره کردند عذاب و کیفر می کنیم. قرائت دیگر درباره آیه فوق این است که به صورت غایب خوانده و فاعلش را خداوند عزّ و جلّ قرار داده اند.

بهره مند شدند، شما نیز از نصیب خود بهره مند شدید مانند کسانی که پیش از شما از نصیب خود بهره بردند، و شما (در گناه و خلاف) فرو رفتید همانگونه که آنها فرو رفتند، و اعمالشان در دنیا و آخرت از بین رفت و همانها زیانکارانند. «69»

آیا خبر آنان که پیش از ایشان بوده اند: قوم نوح و عاد و ثمود و قوم ابراهیم و اهل مدین و آبادیهای واژگون شده، که پیامبرانشان با دلیلهای روشن بسوی آنها آمدند، به اینها نرسیده است؟ خدا به آنها ستم نکرد اما خود آنها به خویشتن ستم روا می داشتند. «70»

إِنَّ الْمُنافِقِینَ هُمُ الْفاسِقُونَ اهل نفاق پست ترین مرتبه فسق را که همانا طغیان در کفر، و دور بودن از هر گونه خیر و خوبی است، دارند. «خالِدِینَ فِیها»: قرار است که برای همیشه در آتش دوزخ بسوزند.

هِیَ حَسْبُهُمْ همین آنها را کافی است. این جمله دلالت تمام دارد بر سختی عذاب آتش دوزخ، و این که چیزی از آن شدیدتر نیست، به خدا پناه می بریم از آن.

وَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ خدا آنها را از خیر خود دور سازد و پست و خوارشان گرداند.

وَ لَهُمْ عَذابٌ مُقِیمٌ مقصود از این عذاب، کباب شدن در آتش و سوختگی بر اثر آن نیست، بلکه عذابی است دائمی شبیه به عذاب آتش. و می توان گفت منظور از «عذاب مقیم» عذابی است که هم اکنون در دنیا هم با آنهاست و لحظه ای از آنها جدا نیست، و آن عبارت از تعب و رنجی است که از آتش نفاق می چشند و همیشه از رسوایی کشف شدن درون ناپاکشان ترس و بیم دارند.

کَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ در اعراب کاف تشبیه، دو احتمال است:

1- مرفوع و خبر از برای مبتدای محذوف) یعنی: انتم مثل الذین من قبلکم 2- منصوب و مفعول به: فعلتم مثل فعل الذین من قبلکم. معنای آیه این است:

شما از لذائذ دنیا بهره مند شدید چنان که آنها بهره مند شدند و در شهوات فرورفتید چنان که آنها فرورفتند، و، جمله: کانُوا أَشَدَّ مِنْکُمْ، تشبیهی را که در جمله پیش وجود دارد تفسیر می کند و فعل این منافقان را به عمل کسانی که قبل از آنها بوده اند، تشبیه می کند.

«خلاق» نصیب، بهره، قسمت و آنچه برای انسان مقدّر شده است چنان که می گویند: برای او قسمت و نصیبی است، زیرا برای او قسمت و معین شده است.

وَ خُضْتُمْ شما در امور باطل و فساد داخل شدید.

کَالَّذِی خاضُوا ای کالفوج الّذی او کالخوض الذی مثل گروهی که در گناه فرو رفتند یا همان گونه که آنان فرو رفتند.

[شماره صفحه واقعی : 567]

ص: 1617

ابن عباس می گوید: مقصود بنی اسرائیل است. و خداوند ما مسلمانان را به آنها تشبیه کرده است قسم به آن کسی که جانم در دست اوست. شما کاملا از آنها پیروی خواهید کرد، تا آنجا که اگر فردی از آنها داخل سوراخ سوسماری شده باشد شما هم این کار را انجام می دهید.

وَ أَصْحابِ مَدْیَنَ منظور، پیروان «شعیب» است. «وَ الْمُؤْتَفِکاتِ» شهرهای قوم لوط که خداوند به بلای «خسوف» آنها را به زمین فرو برد، و آبادیهایشان را بر روی آنان خراب کرد. «إفک» زیر و رو ساختن و تغییر دادن.

فَما کانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ خداوند به آنها ستم روا نمی دارد، چرا که او حکیم است و بر حکیم روا نیست که کار زشت انجام دهد و بدون جرم و گناه کیفر دهد.

«و لکن» اما آنها خود، به سبب کفر ورزیدن و کفران نعمت نمودن، به خود ستم کردند و مستحق عقوبت الهی شدند.

وَ مَساکِنَ طَیِّبَهً مکانهایی که زندگی در آن، پاکیزه است خداوند آنها را از جواهر (لؤلؤ، یاقوت سرخ، و زبرجد سبز) بنا کرده است.

عَدْنٍ اسم خاصّ و علم است، به دلیل قول خداوند: جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدَ الرَّحْمنُ عِبادَهُ «باغهای عدنی که خداوند رحمان به بندگانش وعده کرده است.

(مریم/ 61).

دلیل دیگر بر این معنا، سخنی است که ابو درداء از پیغمبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم نقل کرده است:

عدن: دار اللَّه التی لم ترها عین و لم تخطر علی قلب بشر لا یسکنها غیر ثلاثه:

النّبیّون، و الصدیقون، و الشّهداء یقول اللَّه عزّ و جلّ: طوبی لمن دخلک

: «عدن، خانه خداوند است که هیچ چشمی آن را ندیده و به اندیشه هیچ کس خطور نکرده، و جز سه گروه در آن، جای ندارند: «پیامبران، صدیقان، و شهیدان» خداوند به بهشت عدن می فرماید: خوشا به حال کسی که در تو وارد شود.

بعضی گفته اند: «عدن» شهری است در بهشت.

وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَکْبَرُ اندکی از رضایت و خشنودی خداوند از تمام نعمتهای بهشتی که بیان شد، بهتر و بالاتر است، زیرا خشنودی اوست که باعث کمال هر سعادت و نیک بختی و موجب هر گونه رستگاری می شود، و به سبب خشنودی اوست که انسان از بزرگداشت و بخشش او بهره مند می گردد و بخشش و کرامت، بزرگترین نوع پاداش و اجر و ثواب است.

«ذلک» اشاره است به: همه آنچه که خدا برای نیکوکاران وعده کرده، و یا به رضوان و خشنودی خداوند، یعنی این است فوز عظیم نه آنچه مردم، فوز و رستگاری اش خوانند. (ضمیر فعل: «هو» مفید حصر و تأکید است).

جاهِدِ الْکُفَّارَ با کافران با شمشیر بجنگ، و با منافقان، با دلیل و برهان.

امام صادق علیه السّلام در تفسیر این آیه می فرماید: به کمک اهل نفاق با کافران بجنگ و بعد فرمود آیا شنیده اید که پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم با منافقان بجنگد؟ (نه، بلکه) با آنها مدارا می کرد. (1)

[شماره صفحه واقعی : 570]

ص: 1620

وَ اغْلُظْ عَلَیْهِمْ آنها را دوست مدار. از حسن نقل شده است: مبارزه با منافقان آن است که حدود الهی را درباره شان اجرا کنند.

وَ هَمُّوا بِما لَمْ یَنالُوا تصمیم گرفتند که ناگهانی به پیامبر حمله کنند. موقعی که حضرت از غزوه تبوک بازمی گشت دوازده نفر یا به قولی پانزده نفر هم عهد شدند تا شبانه، وقتی که شتر پیغمبر به بالای عقبه می رسد، او را از روی شتر به میان درّه پرت کنند، بدین جهت عمّار بن یاسر مهار ناقه او را گرفته می کشید، و «حذیفه» از پشت، آن را می راند، در این بین حذیفه صدای پای شتر و بهم خوردن سلاحها را شنید. تا برگشت و نگاه کرد، مردانی را دید که صورتهایشان را بسته بودند. گفت: دور شوید ای دشمنان خدا، و بر سر و روی مرکبهای آنها زد تا ایشان را از رو به رو شدن با پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم دور ساخت. وقتی که حضرت پایین آمد به حذیفه فرمود: کدامشان را شناختی؟ حذیفه گفت: هیچ کدام. پیغمبر فرمود: آنها فلان و فلان بودند. حذیفه عرض کرد یا رسول اللَّه آنها را نمی کشی؟ فرمود، دوست ندارم که عرب بگویند:

(پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم) هر وقت به یارانش دست می یابد آنها را به قتل می رساند.

از امام باقر علیه السّلام نقل شده است که هشت نفر آنها از قریش و چهار نفر از عرب بودند. (1)

وَ ما نَقَمُوا منکر نشدند و عیب ندانستند مگر این امر را که خدا و رسولش از فضل و کرم خود، بی نیازشان ساخته بود. حقیقت معنای آیه این که این منافقان عوض شکر نعمت خدا، ناسپاسی و کفران نعمت کردند، در حالی که سزاوار بود نعمت را با شکر و سپاس استقبال کنند.

فَأَعْقَبَهُمْ حسن می گوید: مراد از ضمیر فاعل در اعقبهم بخل است: بخل در دل آنها نفاق ایجاد کرد چون همین بخل بود که باعث نفاق و منع زکات شد.

ولی ظاهر آن است که مرجع ضمیر اللَّه باشد، یعنی خداوند آنها را ذلیل کرد تا این که منافق شدند و نفاق و دورویی در دلهایشان جا گرفت و تا وقت مرگ باقی بود و حتی همان زمان هم از دل آنها بیرون نرفت، و این بدان سبب بود که آنان بر خلاف آنچه با خدا پیمان بستند که صدقه بدهند و کار نیکو انجام دهند رفتار کردند و دروغ گفتند و به همین دلیل است که گفته اند: خلف وعده یک سوّم نفاق است.

از امیر مؤمنان علیه السّلام درباره: «سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ»، نقل شده است: مراد، نفاق و عزم بر خلف وعده ای است که در دل پنهان داشتند، و نیز عیبجویی در دین و جزیه نامیدن صدقه که درگوشی با هم می گفتند.

خِلافَ رَسُولِ اللَّهِ بعد از پیامبر اسلام: اقام خلاف الحیّ (بعد از اهل قبیله، جای آنها را گرفت) و نیز گفته اند: «خلاف» به معنای مخالفت است چون این اشخاص بر خلاف پیغمبر رفتار کردند: او قیام کرد و به جنگ رفت اما آنها در خانه خود نشستند. نصب «خلاف» به این دلیل است که مفعول له، یا حال است: در خانه نشستند تا با آن حضرت مخالفت کنند، یا در حالی که با او مخالفت کردند.

وَ کَرِهُوا أَنْ یُجاهِدُوا … به طور کنایه از مؤمنان تجلیل شده است که با فدا کردن مال و جان خود در راه خدا مشقّتهای بزرگی را تحمّل کردند.

وَ قالُوا به مؤمنان یا رفقایشان که همفکر آنها بودند گفتند: در این شدّت گرما به جنگ نروید.

قُلْ نارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا بگو داغی آتش دوزخ سخت تر است. با این جمله خداوند آنها را به نادانی و جهل نسبت می دهد، زیرا کسی که به دلیل فرار از مشقّت یک ساعته، خود را به مشقتهای شدید همیشگی مبتلا کند، از هر نادان نادانتر است.

فَلْیَضْحَکُوا قَلِیلًا از این پس به جزای کارهایی که انجام می دهند خنده اینها اندک و گریه شان بسیار خواهد بود، این معنای خبری به صورت فعل امر آمده، تا دلالت کند بر این که مطلب ثابت و حتمی است و جز این نیست.

إِلی طائِفَهٍ اختصاص به گروهی از آنها به این دلیل است که برخی از آنان توبه کرده و از نرفتن به جنگ پشیمان شدند و یا عذر موجّهی را نشان دادند، پس این حکم مربوط به کسانی است که از کار خلاف خود پشیمان نشده بلکه باز هم می خواهند از زیر بار به بهانه هایی فرار کنند.

فَاسْتَأْذَنُوکَ لِلْخُرُوجِ و برای غزوه دیگر بعد از تبوک بخواهند از تو، اجازه جهاد بگیرند.

أَوَّلَ مَرَّهٍ منظور همان جنگ تبوک است.

مَعَ الْخالِفِینَ مراد کسانی است که در این جنگ مخالفت کردند، و نرفتند که شرح آن گذشت.

[شماره صفحه واقعی : 577]

ص: 1627

که موضوع، امر مهمی است بویژه وقتی که میان دو نزول فاصله ای ایجاد شده باشد، و نیز می توان گفت این دو آیه درباره دو گروه از منافقان نازل شده است.

مراد بعضی و بخشی از سوره است، هم چنان که قرآن و کتاب هم بر جزء، و هم بر کل اطلاق می شود.

أَنْ آمِنُوا «أن» تفسیر کننده است، «أُولُوا الطَّوْلِ»: صاحبان امکانات و برتری: طال علیه طولا (بر او قدرت پیدا کرد)، «مَعَ الْقاعِدِینَ» کسانی که از رفتن به جنگ معاف و معذورند.

رَضُوا بِأَنْ یَکُونُوا مَعَ الْخَوالِفِ منظور از خوالف زنها و کودکان و بیماران است.

فَهُمْ لا یَفْقَهُونَ سعادت و رستگاری که در جهاد است درک نمی کنند، و از بدبختی و شقاوتی که در تخلّف از فرمان خدا و رسولش می باشد خبری ندارند.

لکِنِ الرَّسُولُ اما پیامبر خود همراه مؤمنان به جنگ می رود، هر چند بهانه جویان از رفتن خودداری کنند. همین مضمون در آیه ذیل نیز بیان شده است: فَإِنْ یَکْفُرْ بِها هؤُلاءِ … «اگر این گروه کافر شوند، قومی را که هرگز کافر نشوند برگماریم» (انعام/ 89) ترجمه قمشه ای.

لَهُمُ الْخَیْراتُ بهشت و نعمتهایش، یا منافع دو سرا.

تَوَلَّوْا وَ أَعْیُنُهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ «من» برای بیان، و جارّ و مجرور در محلّ نصب و تمییز است: تفیض دمعا: باید توجه کرد که تعبیر به تمییز، رساتر از فاعل است، زیرا در تمییز معنا چنین می شود که گویا تمام چشمها اشک ریزان شده است.

أَلَّا یَجِدُوا این جمله در محل نصب است چون مفعول له برای «حزنا» است.

جمله: رضوا (تا آخر) استیناف است، گویا چنین گفته شده است:

ما بالهم استأذنوا و هم اغنیاء «چه شده اینها را که می خواهند به جنگ نروند و حال آن که وضعشان خوب است» و در پاسخ چنین گفته است: زیرا اینها راضی شده اند به پستی و قرار گرفتن در جمله معذورین از جنگ و خدا بر دلهایشان مهر زده است، یعنی سبب استیذان آنها این است که به پستی راضی شده اند و خداوند آنها را مخذول و خوار ساخته است.

برای شما قسم یاد می کنند که از آنها راضی شوید، اگر از آنها راضی شوید، خداوند از جمعیت فاسقان راضی نمی شود. «96»

تطهیرشان نیست.

لِتَرْضَوْا عَنْهُمْ غرض اینها از قسم خوردن، طلب رضایت شماست که شاید برای دنیایشان سودی داشته باشد، و حال آن که وقتی که خداوند بر آنها خشمناک باشد خشنودی شما به حالشان نفعی ندارد.

عِنْدَ اللَّهِ وَ صَلَواتِ الرَّسُولِ زیرا رسول اکرم صلّی اللَّه علیه و آله برای صدقه دهندگان دعای خیر و برکت و برای ایشان طلب مغفرت می کرد، چنان که وقتی ابو اوفی صدقه داد، آن حضرت گفت: خدایا آل ابو اوفی را رحمت کن، و چون انفاق سبب مغفرت و دعا می شود، خداوند فرموده است: یَتَّخِذُ ما یُنْفِقُ قُرُباتٍ … و صلوات: آنچه انفاق می کند تقرّب به خدا و دعای خیر پیامبر حساب می کند.

أَلا إِنَّها قُرْبَهٌ در این عبارت خداوند گواهی می دهد که آنچه انفاق کننده معتقد است، راست است: داده هایش باعث نزدیکی او به خدا و دعای پیامبرش می باشد، و به وسیله دو حرف تنبیه: «الا» و تحقیق: «انّها» که حاکی از ثبات امر و تحقّق آن است، جمله را شروع، و امیدواری انفاق کننده را تصدیق فرموده است، و جمله:

«سَیُدْخِلُهُمُ اللَّهُ» نیز به همین منظور است، زیرا «سین» مفید تأکید و تحقّق وعده است، «قربه» با ضمّه «راء» نیز قرائت شده است.

«الانصار» مراد، اهل بیعت عقبه نخستین است که دوازده نفر، و نیز اهل عقبه دوم که هفتاد نفر بودند و کسانی که وقتی «مصعب بن عمیر» پیش آنها آمد ایمان آوردند و به آنها قرآن را تعلیم داد. کلمه «انصار» را به رفع نیز خوانده اند که عطف بر «و السّابقون» باشد که آن هم مبتداست و خبرش «رضی اللَّه عنهم» می باشد.

ابن کثیر «من تحتها» خوانده است. در قرائت مشهور منصوب و بدون «من» است.

و آنها قبایل: «جهینه» و «أسلم» و «غفار» و «اشجع» و «مزینه» می باشند که مسکن آنها اطراف شهر مدینه بود.

وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَهِ این عبارت عطف بر، و ممّن حولکم، است که خبر مبتدا می باشد و نیز می توانیم آن را جمله ای بگیریم عطف بر مبتدا و خبر، که تقدیرش چنین باشد: «و من اهل المدینه قوم- مردوا علی النفاق» بنا بر این که فعل «مردوا» صفت برای موصوف محذوف باشد، مثل قول شاعر:

أنا بن جلا و طلاع الثنایا (1)

، یعنی انا بن رجل وضح امره (من پسر مردی هستم که امرش روشن است و کارهایش بزرگ، رجل محذوف و موصوف برای جلا و طلّاع …).

مَرَدُوا عَلَی النِّفاقِ در امر نفاق ورزیدگی و مهارت دارند. مرد فلان علی عمله، و مرد علیه: چنان در کار خود ورزیده شده است که در نهایت سهولت بر آن دست می یابد، و شاهد بر این معنا جمله بعدی است: «لا تعلمهم»: از بس که واردند خود را حفظ کنند که شکّی به آنها برده نشود، امر را بر تو هم می پوشانند، با این که در فراست و باهوشی تو شکّی و شبهه ای نیست، و سپس می فرماید: نحن نعلمهم:

کسی بر باطن امر آنها اطلاعی نمی یابد مگر خداوندی که از بطون کارها آگاه است، چرا که آنان در ضمیر خود، کفر را مخفی داشته و برای تو، ایمان را آشکار می سازند، و چنان اخلاصی را وانمود می کنند که هیچ گونه شکّی به آنها نبری.

سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَیْنِ دو کیفر عبارتند از: اول: هنگام قبض روح، فرشتگان عذاب الهی، با تازیانه به صورت و پشتهای آنها می زنند. دوم: همان عذاب قبر است.

ثُمَّ یُرَدُّونَ إِلی عَذابٍ عَظِیمٍ سپس به طرف عقوبتی بزرگ برده می شوند، منظور آتش دوزخ است.

[شماره صفحه واقعی : 14]

ص: 1640

وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ عده دیگر که به گناهان خود، اعتراف کردند و مثل دیگران به بهانه های دروغین متوسط نشدند، اینها سه نفر از انصار بودند:

الف) ابو لبابه پسر عبد المنذر، ب) اوس، پسر خدام، ج) ثعلبه پسر ودیعه.

خَلَطُوا عَمَلًا این جمله، بر باطل بودن نظریه احباط دلالت دارد، زیرا اگر یکی از دو عمل، دیگری را حبط کند، برای فعل خلط، موردی باقی نمی ماند، چرا که لازمه «خلط» اجتماع است، خواه در آن امتزاج هم باشد، مثل شیر و آب و خواه نباشد مثل در هم ریختن درهم و دینار. (در هر صورت با از بین رفتن یکی، جایی برای مخلوط شدن باقی نمی ماند، و اگر خلط صورت گیرد، حبطی در کار نیست).

وَ آخَرَ و عمل دیگر (گناهی است که امید است خدا توبه آنها را بر آن بپذیرد و خدا غفور و رحیم است).

بگو: به عمل کوشید که خدا عملتان را خواهد دید، پیامبر او، و مؤمنان نیز، و بزودی بسوی خدای دانای غیب و شهود باز خواهید گشت، و او، شما را بدانچه می کردید خبر می دهد. «105»

کرده اند که اعمال امّت در هر دوشنبه و پنجشنبه به حضور پیامبر عرضه می شود و سپس بر امامان علیه السّلام که جانشین او هستند، و مراد از مؤمنان در آیه نیز امامان می باشد.

وَ سَتُرَدُّونَ بزودی به سوی خدایی که از نهان و آشکار آگاه است خواهید رفت.

فَیُنَبِّئُکُمْ پس از کارهایتان به شما خبر می دهد و بر آنها مجازاتتان می کند.

این گروه انتظار داشتند که «ابو عامر» بسوی آنها برگردد و این مسجد را برای او ساختند که بیاید، در آنجا نماز بخواند و کارش بالا گیرد.

مِنْ قَبْلُ این کلمه (ظرف) متعلّق به فعل: اتخذوا و تقدیر آن چنین است:

اتّخذوا مسجدا من قبل، ان ینافق هؤلاء بالتّخلّف، پیش از آن که این گروه با تخلّف از راه پیامبر، منافق شوند، این مسجد را گرفتند (ساختند) و ممکن است متعلّق به فعل «حارب» باشد یعنی: لأجل من حارب اللَّه و رسوله، من قبل ان یتّخذوا المسجد بخاطر کسی که پیش از مسجد ساختن آنها، با خدا و رسولش جنگید.

وَ لَیَحْلِفُنَّ این گروه منافق قسم می خوردند که هیچ اراده نکرده اند مگر کار نیک و یا اراده نیکی را، که عبارت است از نماز و ذکر خدا، و گسترش امکانات برای اهل نماز.

لا تَقُمْ فِیهِ أَبَداً هرگز در آن جا نماز مخوان. مثل: فلان یقوم باللّیل: فلانی در شب نماز می خواند.

لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی منظور مسجد قباست که پیامبر آن را پایه ریزی کرد و چند روزی که در محله قبا بود همانجا نماز خواند. بعضی گفته اند، مراد مسجد پیغمبر در مدینه است.

مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ از زمان وجودش. أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ: سزاوارتر است به این که در آن نماز بخوانی.

فِیهِ رِجالٌ در آن مسجد مردانی هستند که دوست دارند پاک باشند: روایت شده است که رسول خدا به اهل مسجد قبا، گفت: خداوند متعال شما را ستوده است، در طهارت خود، چه کاری انجام می دهید؟ گفتند: اثر غائط را با آب می شوئیم، پس

[شماره صفحه واقعی : 20]

ص: 1646

پیامبر فرمود: خدا درباره شما، چنین فرموده است: وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ خداوند دوست می دارد کسانی را که پاکیزگی را دوست می دارند، آنان پاکیزگی را دوست می داشتند، یعنی آن را انتخاب می کردند و بر آن حرص می ورزیدند. و معنای این که خدا آنها را دوست می دارد، این است که از آنها خشنود است و به ایشان نیکی می کند همان کاری که دوست نسبت به دوست خود انجام می دهد.

أَسَّسَ بُنْیانَهُ بعضی «أسّس بنیانه» مبنی للمفعول خوانده اند، و بندرت: «أسس بنیانه» به صورت اضافه نیز خوانده شده است که جمع «اساس» باشد.

معنای آیه این است: آیا کسی که ساختمان دیانت خود را بر پایه محکم حق و حقیقت استوار ساخته است که همان تقوای خدا، و خشنودی او می باشد، بهتر است، یا کسی که آن را بر باطل و نفاق قرار داده که دارای ضعیفترین و کم دوامترین پایه است، و مثل آن در بی ثباتی مثل پرتگاهی است که در شرف سقوط و خرابی است؟. شفا: شفیر لب.

جرف الوادی کناره درّه که بن آن با نم آب، چاله می شود و سیل، آن را فرو می ریزد.

«هار» قسمتی از لبه درّه که در حال سقوط و خرابی است، بر وزن «فعل» است که در اصل «هائر» بوده و کوتاه شده است مثل «خلف» از «خالف» و مانند «شاک» و «صات» از «شائک» و «صائت» این الف فاعل نیست، بلکه در اصل هور و سوک و صوت بوده است. (1)

فَانْهارَ بِهِ فِی نارِ جَهَنَّمَ با توجه به این که در عبارت قبل به طور مجاز، از باطل

[شماره صفحه واقعی : 21]

ص: 1647

تعبیر به جرف هار: (کناره درّه که در حال سقوط است) کرده، با این عبارت آن را تکمیل فرمود: پس ناگهان او را در آتش جهنّم ساقط کند، پس گویا اهل باطل ساختمانی را بر لبه جهنّم بنا کرده که در حال سقوط به قعر آن می باشد.

رِیبَهً منظور نفاق و شکّ در دین است و معنای آیه چنین می شود: خرابی ساختمان مسجد ضرار، پیوسته در دلهای گروه منافق، سبب شکّ و نفاق است و از بین نمی رود.

إِلَّا أَنْ تَقَطَّعَ مگر آن دلها از جا کنده و قطعه قطعه شود که در آن صورت آن را فراموش کنند و شکّ و شبهه ای باقی نماند. «تقطّع» با تشدید و تخفیف هر دو خوانده شده است. و می توان گفت: قطع دلهای منافقان در حقیقت آن است که آنها را به قتل برسانند، و یا در آتش دوزخشان افکنند.

در قرائت امام صادق علیه السّلام به جای کلمه «إلّا» إلی خوانده شد. و در قرائت عبد اللَّه، و لو تقطّعت قلوبهم گفته شده است. بعضی در معنای «قطع» چنین گفته اند: مگر این که توبه کنند، و از پشیمانی بر کار خود دلهایشان از شک و نفاق بریده و جدا شود.

نیاورید، و برای خودم شرط می کنم که از آنچه برای خود نمی پسندید برای من هم نپسندید. ابن رواحه گفت: وقتی که چنین کردیم جز ایمان چیست؟ پیامبر فرمود:

بهشت شما راست. آنها گفتند: معامله امضا شد، اقاله نمی کنیم، و تقاضای اقاله هم نداریم.

یُقْتَلُونَ فعل مضارع به معنای امر به کار رفته: باید مبارزه کنند، مثل آیه:

تُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ (1) در راه خدا جهاد کنید. و بعد، می فرماید: یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ (2)، تا خدا گناهانتان را بیامرزد.

فَیَقْتُلُونَ وَ یُقْتَلُونَ اول معلوم و دوم مجهول، و بر عکس نیز خوانده شده است.

وَعْداً عَلَیْهِ حَقًّا مصدر تأکید کننده است: وعده ای که خداوند به مبارزان در راهش داده و عده ای است ثابت که در تورات و انجیل آن را ثبت نموده، چنان که در قرآن ذکر کرده است.

وَ مَنْ أَوْفی بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ هیچ کس از خداوند به عهد خود وفا کننده تر نیست، چرا که خلف وعد و پیمان شکنی زشت و انسان کریم چنین کاری نمی کند- گر چه بر انسانها بخاطر نیازشان جایز است- تا چه رسد خداوند کریم که هیچ گونه نیازی ندارد و هیچ قبحی از او روا نیست.

فَاسْتَبْشِرُوا از این داد و ستد شادمان باشید که کالایی فناپذیر را به بهایی جاودان فروختید، و زایل شونده ای را دادید و بی زوالی را گرفتید.

وَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ، و الظّفر، العظیم این است پیروزی بزرگ و هیچ عبارتی برای تشویق به جهاد، نیکوتر و رساتر از این نیست.

التَّائِبُونَ مرفوع به مدح است به تقدیر: هم التائبون و مراد مؤمنان یاد شده است.

[شماره صفحه واقعی : 24]

ص: 1650

ابی بن کعب و عبد اللَّه، و امام باقر و صادق علیه السّلام نیز نصب را در: «التائبین» تا «و الحافظین» از باب مدح دانسته اند و می توان گفت مجرور است که صفت برای «مؤمنین» در آیه قبل باشد، وجه دیگر: «التائبون» مبتدا، و خبرش: «العابدون» و ما بعدش خبر بعد از خبر است. معنای آیه این است: توبه کنندگان از کفر در حقیقت، جمع کنندگان این خصلتهایند، و عبادت کنندگان، کسانی اند که در عبادت خداوند اخلاص دارند.

السَّائِحُونَ روزه گیران، از این جهت که از به کار بردن شهوات نفسانی امتناع می کنند تشبیه شده اند به کسانی که در روی زمین به سیاحت می پردازند.

بعضی گفته اند: منظور طالبان علم اند که در زمین به گردش می پردازند و علم را هر آنجا که گمان می برند، جستجو می کنند.

وَ الْحافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ کسانی که فرمانهای الهی را رعایت و از منهیّات خداوند، اجتناب و دوری می کنند.

می رود مثل «غداه» و «عشیّه» و «یوم»، مثل قول شاعر:

عشیّه قارعنا جذام و حمیرا (1)

و مثل شعر دیگر:

غداه طفت علماء بکر بن وائل (2)

(علماء علی الماء) عشیه و غداه به معنای مطلق زمان به کار رفته است.

الْعُسْرَهِ منظور حالت سختی است که مردم در جنگ تبوک داشتند که ده نفر به تناوب، بر یک شتر سوار می شدند، خوراکشان جو، با سبوس و خرمای کرم زده و چربی گوشت فاسد شده بود. سختی بر آنها به حدّی رسیده بود که یک خرما را بین دو نفر تقسیم می کردند، و چه بسا که یک خرما را چند نفر به نوبت می مکیدند تا آب دهانشان را با آن بیالایند، و در شدّت گرمای تابستان، از قحطی و نیز کم آبی در مضیقه و سختی بودند.

کادَ یَزِیغُ قُلُوبُ فَرِیقٍ مِنْهُمْ (3) نزدیک بود دلهای گروهی از آنان در این جنگ از راه ایمان، یا از پیروی پیامبر، منحرف شود. در فعل «کاد» ضمیر «أمر» و «شأن» نهفته است، و سیبویه این را شبیه به قول عربها دانسته است که می گویند: لیس خلق اللَّه مثله. (4) «یزیغ» به «ی»: مفرد مذکّر غایب، نیز خوانده شده است. بعضی گفته اند: یک عدّه از مسلمانان، تصمیم گرفتند بدون اجازه از جنگ منصرف شوند، امّا خداوند آنان را حفظ کرد تا این که به جنگ رفتند.

[شماره صفحه واقعی : 29]

ص: 1655

ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ پس از این انحراف، خداوند توبه آنها را پذیرفت، زیرا او، نسبت به آنان مهربان و رحیم است: گذشته آنها را با رأفت و رحمت خود جبران فرمود.

وَ عَلَی الثَّلاثَهِ الَّذِینَ خُلِّفُوا سه نفر: کعب پسر مالک، مراره پسر ربیع، و هلال پسر امیّه، بودند. از قبول توبه باز ماندند و با پذیرش توبه دیگران (ابو لبابه و یارانش) (1) قبولی توبه آنها به تأخیر افتاد.

بعضی گفته اند: وقتی که از رفتن به جنگ تبوک، سرباز زدند، مسلمانان آنها را پشت سر گذاشتند.

فعل «خلفوا» به قرائت اهل بیت: و ابو عبد الرحمن سلمی، «خالفوا» خوانده شده است.

بِما رَحُبَتْ زمین با وسعتش (بر آنها تنگ شد) این کنایه است از تحیّر آنها در کارشان: که گویا در روی زمین پهناور، جایی برای سکونت خود نمی یافتند.

وَ ضاقَتْ عَلَیْهِمْ أَنْفُسُهُمْ از بسیاری وحشت و غم، دلهایشان تنگ شده بود، احساس دلتنگی می کردند.

وَ ظَنُّوا دانستند، جایی که از خشم خداوند به آن پناه ببرند، جز به سوی او نیست.

ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ لِیَتُوبُوا خداوند چند مرتبه توبه آنها را پذیرفت و بر آنها رحمت کرد تا بر توبه خود ثابت قدم بمانند، یا به این جهت که باز هم اگر از آنها گناهی سر زد در آینده، توبه کنند، زیرا می دانند که خداوند بسیار پذیرنده است، توبه کسی را که توبه کند، هر چند در روزی هفتاد مرتبه توبه خود را بهم زند.

مَعَ الصَّادِقِینَ … با کسانی باشید که در دین خدا از نظر نیّت و گفتار و کردار راستی و صداقت، دارند.

[شماره صفحه واقعی : 30]

ص: 1656

به قول امام باقر علیه السّلام یعنی: با آل محمّد صلّی اللَّه علیه و آله باشید. و ابن عباس: «من الصادقین» خوانده و این قرائت از امام صادق علیه السّلام نیز نقل شده است.

لِیَجْزِیَهُمُ متعلق به «کتب» است، یعنی نفقات و پیمودن بیابانها در نامه اعمالشان نوشته می شود که پاداش آنها به حساب آید.

فَمِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ برخی از منافقان به برخی دیگر می گویند: این سوره، ایمان کدام یک از شما را افزایش داد؟ این حرف را منافقان برای مسخره کردن مؤمنان می گویند، زیرا مؤمنان اعتقاد دارند که با آمدن وحی الهی علم و ایمانشان افزایش می یابد.

فَزادَتْهُمْ إِیماناً نزول وحی برای مؤمنان موجب افزایش تصدیق و یقین و اطمینان در دلهایشان می شود.

فَزادَتْهُمْ رِجْساً إِلَی رِجْسِهِمْ و در کافران، باعث افزایش کفری دیگر بر کفرشان می شود (رجس: پلیدی مساوی با کفر است) زیرا با تجدید شدن وحی کفر و نفاقی نو از آنها سر می زند پس کفرشان زیاد و محکمتر می شود.

و هر وقت سوره ای نازل می شود بعضی از آنها به بعض دیگر نگاه می کنند (و می گویند): آیا کسی شما را می بیند، آن گاه باز می گردند، خدا دلهایشان را برگرداند، زیرا قومی نادانند. «127»

پیامبری از خود شما به سویتان آمد، که رنج بردن شما بر او گران است، و اصرار به هدایت شما دارد و نسبت به مؤمنان رؤوف و مهربان است. «128»

پس اگر روی برگردانند، بگو: خدا مرا بس است، معبودی جز او نیست، توکّلم بر اوست، او پروردگار عرش بزرگ است. «129»

مؤمنان قرار دارد که همان شرح صدر است خالی و بی بهره قرار داده است، زیرا آنها قومی نادانند.

لا یَفْقَهُونَ تدبّر نمی کنند تا بفهمند و آگاه شوند.

مِنْ أَنْفُسِکُمْ پیامبری از جنس و از فامیل شما: عربی و قرشی مثل خودتان، و چون جزئی از شماست، بر او سخت است که ببیند بر شما امر ناپسند و مکروهی برسد، و از این می ترسد که سرانجام به کیفری سخت و عذابی دردناک مبتلا شوید.

حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ نمی خواهد که حتی یک نفر از شما، از سعادت و نیک بختی که در سایه دین و آئین او، وجود دارد، محروم و بی نصیب شود.

بِالْمُؤْمِنِینَ نسبت به اهل ایمان، خواه از شما باشند یا غیر شما رئوف و مهربان است.

مِنْ أَنْفُسِکُمْ با فتح «فا» نیز خوانده شده: از شریفترین و با فضیلت ترین شما، و بعضی گفته اند: این قرائت رسول خدا و فاطمه زهرا علیها السّلام است.

فَإِنْ تَوَلَّوْا پس اگر از ایمان آوردن به تو اعراض کنند، از خدا کمک بگیر و کارت را به او واگذار کن که او در مقابل آنها تو را بس است و تو را بر آنها پیروز گرداند.

بعضی گفته اند: این آیه آخرین آیه ای است که بر پیامبر نازل شده، و این سوره آخرین سوره کاملی است که فرود آمده است.

سعید بن جبیر می گوید: از ابن عباس درباره سوره توبه، سؤال کردم، گفت: این سوره رسوا کننده است: آن قدر با نزول کلمات «منهم» و «منهم» برای شرح حال منافقان، ادامه می داد تا آنجا که ترسیدیم کسی از ما باقی نماند جز این که نامش جزء منافقان برده شود.

[شماره صفحه واقعی : 37]

ص: 1663